Maxsus pedagogika

bosqich 
boshlanadi.  Bu  bosqichda bolalar faollari jamoaga talablar qo‘ya 
boshlaydi. Demak, jamoada pedagogik rahbarlik to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘lmay, 
balki  faollar  orqali  amalga  oshiriladi.  Bu  bosqichdagi  jam oa  shunchaki 
yuzaki,  maqsadsiz  birlashgan  bolalar  emas,  balki  o'zlarining  hayotiy 
masalalarini  mustaqil  yechadigan bolalar guruhidir.  Bu bosqichda  faollar 
bilan,  o‘z-o‘zini  boshqarish  a’zolari  bilan,  birlamchi  jam oa  bilan  zarur 
pedagogik ishlarni amalga oshirish kerak.  Faollar bilan ishlashning mohiyati 
shundan  iboratki,  ulardan  o ‘qituvchi,  tarbiyachilarning  talablarini 
quvvatlashgina  emas,  balki  butun  sinfni  o ‘z  orqalaridan  yetaklay  bilish 
talab  etiladi.  Bunday  murakkab  vazifani  bajarish  oddiy  ish  emas.  Buning 
uchun  qat’iy  birlashgan  fikrlar birligiga  ega  bo‘lish  kerak.
Shu  taxlitda  faollarning jam oa  hayotidagi  roli  ortib  boradi.  Maktab 
hayotida aslida birinchi va ikkinchi bosqichlar bir-birlariga aralashib, kirishib 
ketadi. Ammo bu bosqichda asosiy e’tibor  faollardaprinsipiallik,  ijtimoiy 
faollik, jam oa  ishiga  sodiqlikni  tarbiyalashga  qaratilishi  lozim.  Birlamchi 
jam oani  to ‘g‘ri  tashkil  eta  olish  keyingi  bosqichlardagi  muvaffaqiyat 
garovidir.  Shunday  qilib,  jam oani  tarbiyalashdagi  ikkinchi  bosqich 
murakkab  bosqich  b o ‘lib,  bu  o ‘z -o ‘zlarini  boshqarishga  o'tish  bilan 
belgilanadi.
Jamoaning  rivojlanishidagi  uchinchi  bosqich  o ‘zining  sermahsulligi, 
asosiy  bosqich  ekanligi  bilan  ajralib  turadi.  0 ‘zaro  faoliyatda  qatnasha 
turib,  bolalar jam oa  ko‘nikmalari  va  malakalarini  o ‘zlashtirib  boradilar. 
Jamoa faoliyati umumiy maqsad asosida bajarilayotgani uchun bolalarning 
o'zlari tashkilotchilar sifatida harakat qiladilar.  Faoliyat natijasida umumiy 
javobgarlik,  umumiy  munosabat  yuzaga  keladi.
182

---

Bu  bosqichda jamoa  o‘z  talablarini  har bir  alohida  shaxsga  qaratadi. 
Bundan alohida shaxsni qiynash, unga tazyiq o‘tkazish fikri kelib chiqmasligi 
darkor.  Lekin bu hoi ba’zan uchrab turadi. Har bir o‘quvchining jamoadagi 
o‘mi,  uning  xulqi,  qiliqlari  jamoa  talablari  bilan  belgilanadi.  Voqcalarga 
baho  berishda  umumiy  tajriba,  yagona  fikming  yuzaga  kelishi  uchinchi 
bosqichning  xarakterli  belgisidir.  Umumiy  ishlarga  qiziqish,  birgalikdagi 
harakatlarga tayyor turish shu bosqichga xosdir.  Bu bosqichdagi pedagogik 
ishlar  asosan  ikkita  bir-biriga  bog‘liq  vazifani  hal  etadi.  Bularga  ijtimoiy, 
umumiy  fikr  va  a n ’analar  kiradi.  Jamoada  an ’analarning  borligi  shu 
bosqichning  shakllanganligidan  darak  beradi.  Uning  umumiy,  korreksion 
tarbiya  jarayonidagi  aham iyati  nihoyatda  katta,  haqiqiy  a n ’analar 
qiyinchiliksiz, oson amalga oshiriladi. Agar an’analar buzilsa, unga nisbatan 
qoniqmaslik  holatlari  kuzatiladi.
Qator  an ’analar  faqatgina  mohiyati  bilangina  aqli  zaif  o ‘quvchilar 
diqqatini jalb etib qolmasdan,  balki jonliligi,  rangdorligi  bilan  ham bolalarni 
o‘ziga tortadi.  Jamoadagi  an’analar jamoa  hayotiy tajribalarining chuqurligi 
darajasini bildiradi.  Shu  sababli  an’analarni  sun’iy  ravishda kiritish mumkin 
emas.
Jamoa taraqqiyotidagi to‘rtinchi bosqich bevosita uchinchi bosqich davomi 
hisoblanadi. Har bir o‘quvchi jamoaga tajribasi asosida o‘zicha talablar qo‘yadi. 
Jamoaning  axloqiy  normalarini  bajarish  har  bir  o ‘quvchining  shaxsiy 
ehtiyojiga aylanadi. Tarbiya jarayoni o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayonidir. Jamoa 
hayotini  shunday  tashkil  etish  kerakki,  uning  har  b ir  a ’zosi  o ‘z 
qobiliyatlarining maksimal  ro‘yobga chiqishiga harakat qilsin.
Yuqoridagilardan  m a’lum  bo‘ladiki,  bolalar,  o ‘quvchilar  jamoasini 
tarbiyalash  uzoq  vaqt  talab  etadiggn  pedagogik  jarayon  ekan.  Maxsus 
maktablardagi ta’lim-tarbiya jarayonlarini amalga oshirishda ham jamoa juda 
katta  ahamiyatga  ega.  Aqli  zaif bolalar shaxsini  tarbiyalashda jamoa  katta 
imkoniyatlarga  ega.  Normal  bolalar  bilan  olib  boriladigan  jamoaga  oid 
barcha ishlar, yordamchi maktablarda qator obyektiv sabablaiga ko‘ra maxsus 
korreksion ishlar orqaligina amalga oshirib boriladi. 0 ‘qituvchi, tarbiyachilar 
har bir bolaning psixofizik imkoniyatlarini bilgan holda uni jamoaga kiritib 
boradi.  Bolalar  o ‘rtasida  o ‘rtoqlikni  vujudga  keltirish  uchun  o ‘qituvchi, 
tarbiyachilar ular bilan  maxsus  ish olib boradilar.  Ulami  o ‘zaro yordamga 
chaqiradilar, o ‘rtog‘i to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishga o ‘rgatadilar.  Ular bilan 
umumiy  o ‘yin,  suhbatlar  tashkil  qiladilar,  do‘stlik  mavzuiga  oid  ishlar 
olib boradilar.  Shular natijasida bolalardagi odamovilik, uyatchanlik yo‘qolib 
boradi.  Bolalarda bir-birlariga  do'stona munosabat yuzaga kela boshlaydi. 
Bolalar jamoat ishlariga jalb etiladilar. Dastlab bolalarga alohida topshiriqlar 
berilsa,  keyinchalik  ijtimoiy  topshiriqlar  berib  boriladi.  Shu  taxlitda  har 
bir bola jamoada o‘z o ‘rniga ega bo‘la boradi.  Faol bolalar asta-sekin boshqa 
o ‘quvchilarga  ta’sir  etishib,  ulardan  ijtimoiy joylarda  intizom,  xulq-atvor
183

---

qoidalariga  amal  qilishni  talab  qilib,  o ‘qituvchi,  tarbiyachilarga  yordam 
bera boshlaydilar.
Jamoada  qatnashish  tufayli  ilgari  yordamchi  maktab  o ‘quvchisiga 
tushunarsiz  b o ig a n   ko‘pgina  axloqiy  tushunchalar  ular  tom onidan 
o‘zlashtirilib  boriladi.  Jamoaning  aqli  zaif  bolalarga  ijobiy  ta’siri  haqida 
qator  ilmiy  ishlar  mavjud.  Aqli  zaif bolalarda  jamoaga  qo'shilish  uchun 
ehtiyojni tarbiyalash zarur. 0 ‘quvchi sinf va maktab jamoasi hayotida ishtirok 
eta borib, o'zidagi bir qator nuqsonlami yengib boradi. Nuqsonlarga jamoa 
orqali  ta’sir  qilish  ulardagi  aqliy,  jismoniy,  shaxsiy  yetishmovchiliklami 
bartaraf etishga yordam beradi.
Jamoani  tashkil  etish  darsda  va  darsdan  tashqarida  olib  boriladigan 
tarbiyaviy jarayonning bir qismi  hisoblanadi.  Bolalar jamoasiga  qanchalik 
ko‘proq  tayanilsa,  shunchalik  ko‘p  muvaffaqiyatlarga  erishish  mumkin. 
Mashg‘ulotlami,  kun  tartibini,  bolalar  o ‘yinini  tashkil  etish  puxta  o ‘ylab 
olib  borilsagina bolalarning  jamoaga jipsroq  birlashishiga yordam  beradi. 
Yordamchi  maktabda  o ‘qituvchilar  va  sinf rahbarlarining  vazifasi  sinfda, 
maktabda tashkilotchilik vazifalari ko‘pchilik bolalar qo‘lida bo‘lgan o ‘zini- 
o‘zi  boshqarish  tizimini  vujudga  keltirishdan  iborat.
Jamoaning  mavjudligi  aqli  zaif bolalarda jamoa  sharafi,  o ‘rtoqlarcha 
birdamlik, boshqalarga mehribonlarcha munosabatda bo‘lish, yuksak axloqiy 
tuyg‘ularni shakllantirish uchun qulay sharoit yaratadi. Tarbiyalovchi jamoa 
insonparvarlik  munosabatlari,  o‘rtoqlarcha  manfaatdorlik,  bir-birlariga 
e ’tibor  bilan  munosabatda  bo‘lish,  sinfdagi  o ‘rtoqlarigagina  emas,  balki 
boshqa  jam oa  a ’zolariga  ham  yordam  berishga  tayyor  turish  bilan 
xarakterlanadi.  Sinfda  vujudga  keltirilgan  sog‘lom  jam oatchilik  fikri 
0
‘quvchilar jamoasida ayrim bolalarga yoki o‘quvchilaming ayrim guruhlariga 
ta’sir  ko‘rsatishda  yordam  beradi.
Tarbiyalovchi jamoani vujudga keltirish birmuncha uzoq davom etadigan 
jarayondir. Jamoada bolalar tashkilotchilik malaka va ko‘nikmalarini egallab 
boradilar,  o ‘rtoqlarining  xatti-harakatiga  axloqiy  jihatdan  baho  berishga 
o ‘rganadilar.  Yordamchi  maktabda  boshlang‘ich  jamoalar  umummaktab 
jamoasi  bilan  yaqin  aloqada  bo‘lgan  taqdirdagina  tarbiyaviy  vazifalami 
samarali amalga oshiradilar.  Bolalarni shunday faoliyatgajalb etish kerakki, 
bu  faoliyat  ularda  jamoa  kamchiliklarini  birgalashib  yo‘qotishga  doimiy 
intilishni  keltirib chiqarsin.  Yordamchi  maktabda jamoa faoliyatini  tashkil 
etishda  bolalarning  yosh  xususiyatlarini  va  rivojlanish  darajasini  hisobga 
olish lozim. Har qanday faoliyat turlari jamoaning vujudga kelishiga yordam 
bermaydi.  Awalo,  faoliyat  aqli  zaif o ‘quvchilarga  qiziqarli  bo‘lishi  kerak. 
Faoliyat  turlariga  mumkin  qadar  ko'proq  o ‘yin  elementlarini  kiritish 
maqsadga  muvofiqdir.  0 ‘quv  faoliyati  o ‘z  mazmuni,  ta’lim  usullari  bilan 
sinfda uyushgan bolalar jamoasini shakllantirishga yordam beradigan tarzda 
tashkil  etilishi  lozim.
184

---

Yordamchi  maktabda o'yin  bolalar  jamoasini  jipslashtiradigan  va 
rivojlantiradigan  asosiy  faoliyat  turlaridan  biridir.  Bolalar  o'yiniga  e ’tibor 
bilan razm solinsa, ulaming o ‘yinlarida kattalar dunyosi qanday aks etishini, 
ular o ‘yin orqali  atrofdagi  voqelikni  qanday bilib olayotganliklarini  ko‘rish 
mumkin. Yordamchi  maktablardagi  o‘yin faoliyatining qimmati shundaki, 
o ‘yin  jarayonida  aqli  zaif  o'quvchilar  ko‘pincha  turli  qiyinchiliklami 
yengadilar,  o ‘z harakatlarini  boshqarishni  o ‘rganadilar,  dovyurak,  irodali 
bo‘lib boradilar. Ijodiy va mazmunlilarda  yordamchi  maktab  o‘quvchilarining 
barcha jarayonlari  bilan  birgalikda  individuallari  ham  shakllanib  boradi. 
Yordamchi  maktabdagi  tarbiyachi  hech  qachon  bolalarning  o ‘yinlariga 
befarq  bo'lmasligi kerak. « 0 ‘yin, shuning uchun ham o‘yinki, u o ‘quvchilar 
uchun  sof mustaqil  faoliyatdir»,  —  degan  K.D.  Ushinskiy.  Shu  sababli, 
bolalarning o ‘ynashiga  bo‘lar-bo‘lmasga  aralashavermaslik darkor.
Demak,  foydali  bir  maqsad  asosida  birlashgan,  o‘z  manfaatini  jamoa 
manfaatiga bo‘ysundira oladigan shaxslar uyushmasi jamoani tashkil etar ekan.