Maxmudov n. M., Hakimov h. A. Makroiqtisodiy tahlil

8.9. Soliq-budjet siyosatining barqarorligi.  
Daromadlar va xarajatlar tahlili
 
Oxirgi  yillarda  iqtisodchi-olimlar  orasida  soliq-budjet  siyosatining 
barqarorligi  masalasi  katta  qiziqish  uyg‘otmoqda.  Qanday  holatlarda 
soliq-budjet siyosatini nobarqaror deb hisoblash mumkin? Siyosiy qaror 
qabul qiladigan shaxslar ma’lumoti uchun qanday operatsion indikatorlar 
ishlab  chiqish  lozim?  Hozirgi  paytgacha  soliq-budjet  siyosatining 
barqarorligiga  yagona  ta’rif  ishlab  chiqilmagan  bo‘lsa-da,  ko‘pchilik 
mutaxassislar  tomonidan  joriy  va  kelgusi  budjetlar  kamomadi YaIMga 
nisbatan  tez  sur’atlarda  oshib  borsa,  olib  borilayotgan  soliq-budjet 
siyosati  barqaror  emas,  deb  qabul  qilingan.  Shunday  qilib, 
barqarorlikning  eng  asosiy  ko‘rsatkichlaridan  biri  qarzning  YaIMga 
nisbati va uning o‘sish sur’atlaridir.  
Barqarorlik  ko‘rsatkichlari. 
Quyida  keltirilgan  soliq-budjet 
siyosatining  barqarorlik  indikatorlari  to‘lovga  qobiliyatlikni  ta’minlash 
uchun qarzning YaIMga nisbatini qanday darajada o‘zgarishi lozimligini 
belgilashga xizmat qiladi. Bunda emission daromadning doimiy darajasi 
o‘zgarmas deb qabul qilinadi: 

 
kapitalning sof ijobiy qiymati
; 

 
asosiy uzilish
; 

 
o‘rta muddat bashoratlaridagi soliq bo‘yicha uzilish
.  
Daromadlar  tahlili. 
Daromadlar  va  tushumlarning  dinamikasiga 
baho  berishda  asosiy  e’tibor  daromadlarning  YaIMga  nisbati  va  bu 
ko‘rsatkichni  iqtisodiyoti  o‘xshash  bo‘lgan  boshqa  mamlakatlar  bilan 
taqqoslashga qaratiladi.  
Soliq  tizimini  baholash. 
Mutaxassislar  har  bir  mamlakatning  soliq 
tizimiga  baho  berishda  uning  qo‘yilgan  vazifalarga  qanchalik  javob 
berishi va tizimni islohot qilish imkoniyatlarini hisobga olishilari kerak. 
Soliqqa tortish tizimining asosiy vazifasi daromadlarni to‘plash bo‘lishiga 

---

81 
qaramasdan,  u  ko‘pincha  boshqa  maqsadlarda,  masalan,  bozor 
xo‘jaligining kamchiliklarini tuzatish va daromadlarni qayta taqsimlashga 
ko‘maklashish maqsadlarida ham foydalaniladi. Yuqoridagi maqsadlarni 
hisobga olgan holda soliq tizimining samaradorligiga baho berish uchun 
bir nechta me’yorlar ishlab chiqilgan. Mamlakatning soliq tizimini tahlil 
qilishda 
Tanzi diagnostik testidan
 foydalanish mumkin.  
Daromadlar  tushumining  samaradorligiga  baho  berish  uchun  Vito 
Tanzi 8 ta miqdoriy diagnostik testdan foydalanishni taklif qilgan: 
1. 
Konsentratsiya indeksi. 
Yalpi daromadlarning katta qismi nisbatan 
kam soliqlar soni va soliq stavkalari hisobiga tushadimi? 
2. 
Dispersiya indeksi. 
Faqat noqulaylik tug‘diradigan kam miqdorda 
tushumli soliqlar soni ozmi (yoki umuman yo‘qmi)? 
3. 
Eroziya indeksi. 
Haqiqiy soliqqa tortish bazasi potensial baza bilan 
maksimal tarzda mos keladimi? 
4. 
Yig‘imlarni kechikish indeksi. 
Soliq to‘lovchilar soliqlarni aytarlik 
kechikmasdan va qanchalik o‘z vaqtida to‘laydilar? 
5. 
Muayyanlik indeksi. 
Soliq tizimi muayyan stavkali kam sonli soliq 
turlariga asoslanganmi? 
6. 
Obyektivlik indeksi. 
Ko‘pchilik soliqlar obyektiv o‘lchash mumkin 
bo‘lgan soliqqa tortish bazasidan olinadimi? 
7. 
Soliqlar  yig‘ishni  ta’minlash  indeksi. 
Soliqlar  samarali  yig‘imi 
to‘laligicha ta’minlanadimi? 
8. 
Soliqlar yig‘ishdagi xarajatlar indeksi. 
Soliqlar yig‘ishda budjet 
xarajatlari minimumga keltirilganmi? 
Yuqoridagi savollarning barchasiga ”ha” javobi berilsa, Tanzi testiga 
ko‘ra,  soliq  tizimi  tushumlarning  samaradorligi  nuqtai  nazaridan  eng 
yuqori bahoga sazovor bo‘ladi.  
Xarajatlar  tahlili. 
Davlat  xarajatlari davlat idoralarining  faoliyatini 
moliyalashtirishga  ketgan  xarajatlari  bo‘lib,  unga  davlat  idoralari 
tomonidan tovar bilan ta’minlash va xizmatlar ko‘rsatish, ishlab chiqarish 
va transfertlar kiradi. Davlat tovar va xizmatlarni ikki ko‘rinishda taqdim 
qiladi: bevosita aholi individual yoki kollektiv tarzda iste’mol qiladigan 
(masalan, jamoat transporti va milliy parklar) tovar va xizmatlar; ishlab 

---

82 
chiqarish  omillaridan  yanada  samarali  foydalanishga  xizmat  qiladigan 
tovar va xizmatlar (masalan, sanoat va port inshoatlari).  
Ko‘pchilik  xarajat  turlari,  masalan,  infratuzlmaga  xarajatlar  va 
yo‘llar  ikkala  kategoriyani  qamrab  oladi.  Pensiya  va  ishsizlik  nafaqasi 
kabi  ba’zi  xarajatlar  bevosita  uy  xo‘jaligi  va  tijorat  korxonalariga 
transfertlar ko‘rinishida taqdim qilinadi.  
Davlat  xarajatlarining  darajasi  va  tarkibiga  baho  berishda  tahliliy 
yondashish talab qilinadi. Bunday tizimli yondashish beshta elementdan 
iboratdir: 
makroiqtisodiy yondashishiga mos keladigan yalpi xarajatlar darajasi 
va budjet balansi; 
ba’zi tovar va xizmatlarni taqdim qilishda xususiy sektordan oqilona 
foydalanish  (davlat  tomonidan  moliyalashtirish  zarur  bo‘lgan  hollarda 
ham u birinchi navbatda ijtimoiy tovarlarni taqdim qilish, tashqi samarani 
ta’minlash 
va 
aholini 
ijtimoiy 
muhofaza 
qilish 
tizimidan 
foydalanuvchilarga  nafaqa  berish,  ya’ni  xususiy  bozor  bajarmaydigan 
yoki yetarli darajada bajarmaydigan vazifalarni hal qilishga yo‘naltirishi 
kerak); 
xarajatlarni  taqsimlash  ham  bitta  dastur  doirasida,  ham  boshqa 
dasturlar bilan o‘zaro bog‘langan holda olinadigan qaytimga asoslanishi 
lozim; 
ushbu  dasturga  yoki  sektorga  joriy  xarajatlar  va  kapital 
qo‘yilmalarning puxta tahlili boshqa dasturlar va sektorlarga xarajatlarni 
oqilona taqsimlanishi bilan bog‘langan bo‘lishi; 
xuddi  shunday  puxta  tahlil  budjet  institutlariga  nisbatan  ham  talab 
qilinish lozim. Bunda yalpi xarajatlarni cheklash, samaradorligini oshirish 
va  adolatlikni  ta’minlash  uchun  rag‘batlantirish  va  qo‘llanmalardan 
foydalanish talab qilinadi.  
Davlat  xarajatlarining  turlari. 
Davlat  xarajatlarining  asosiy 
kategoriyalari bo‘lib ish haqi, tovar va xizmatlar, subsidiyalar, transfertlar, 
foiz to‘lovlari va kapital qo‘yilmalarga xarajatlar hisoblanadi.