Mavzu:"Zarbulmasal"ilmiy-tanqidiy matni

Zilola Obloqulova 6-1uzb 18

15-amaliy mashĝulot

Mavzu:"Zarbulmasal"ilmiy-tanqidiy matni

Reja:

1.Gulxaniyning "Zarbulmasal"asari XVI-XVIII asrlar siyosiy hayotini aks ettiruvchi manba.

2.Gulxaniyning "Zarbulmasal"asari matni ustida ishlash

3.Gulxaniyning "Zarbulmasal"asari luĝatini tuzish

1.Gulxaniy lirik sherlari va “Zarbulmasal” nomli etuk prozaik asari bilan tanilgan talantli adibdir.

Bizgacha uning ozbek va tojik tillaridagi 12 gazali, Qoqon xoni

Amir Umarxonga bagishlangan 1 qasidasi va “Zarbulmasal” asari

etib kelgan.

1822-yilda Gulxaniy mashhur “Zarbulmasal” asarini yozadi.

Gulxaniyning “Zarbulmasal” asari majoziy timsollar –

Yapaloqqush va Boyogli ortasidagi qudachilik mojarolari orqali

turli toifadagi, har xil fel-atvordagi tabaqalar, kishilar munosabatini,

mamlakatdagi vayronagarchilikni tasvirlaydi. “Zarbulmasal”da

qushlar ozaro masal, maqol, matal va hikmatli sozlarni keltirish

orqali mavjud haqiqatni ifodalaydi. Mazkur asar 1980-yilda alohida

kitob holida nashr etildi.

“Zarbulmasal” xalq ogzaki ijodi durdonalari-maqol, masal va

hikmatli sozlar asosida yaratilgan. Asarning maroqli syujetini tashkil

etgan qoliplovchi hikoya xalq ertaklariga oxshab ketadi. Undagi

Yapaloqqush hikoyasiga bir necha mustaqil syujetli masala qoliplash

yoli bilan boglanib keladi.

Gulxaniy Yapaloqqush bilan Boyoglining bir-biriga quda

bolish voqeasini bayon qilish orqali osha zamon uchun xarakterli

voqea-hodisalarni va ularga oz munosabatini aks ettiradi. Yozuvchi

asardagi Yapaloqqush, Boyogli, Korqkush, Hudhud, Kulonkir

sulton, Shoranul va Kordonlarning bir-biriga aytgan masalalari,

maqollari, hikoyalari orqali asarning goyaviy mazmunini ochadi.

“Zarbulmasal” ning personajlari, asosan, qushlarning

kinoyaviy-allegorik obrazlaridan iboratdir.

Oz davr voqealarini majoziy usulda badiiy ioda etgan axloqiy-

pandnoma va tanqidiy-hajviy yonalishdagi “Zarbulmasal” asari

Gulxaniyga favqulodda shuhrat keltirdi. Unda ijtimoiy hayot

muammolari, turli toifadagi odamlar ortasidagi munosabatlar, xalq

turmush tarzi va udumlari haqida majoziy uslubda soz yuritiladi.

Insonga xos xususiyatlar boshqa jonli va jonsiz narsalarga kochirib

tasvirlansa, majoziy asar deyiladi. Gulxaniy ham, qizim, senga

aytaman, kelinim, sen eshit qabilida qushlar misolida oz davri

voqeligi manzaralarini tasvirlaydi. Toju taxt talashlari, mamlakat

urushlar natijasida yurt vayron, xalq xarob bolgan. Buxoro va Qoqon

xonliklari ortasidagi munosabat yomon bolib, ular ozaro urishib

yurganlari uchun ham asarda Buxoro goyoki vayronalarga boy

muzofot singari tasvirlansa-da, Qoqon ham undan obod emas edi.

Adib aytmoqchi, xonning atrofini Boyogli, Yapaloqqush, Korqush,

Kordon, Kulonkir sulton kabi yomon odamlar orab olgan. “Holo, bu

turgonlaring navola dostlari, piyola hariflari, taom emakka hozir,

maslahatga aqli qosir”. Bu ketishda mamlakat vayronaga, shoh uning

ustidagi Boyogliga aylanib qolishi hech gap emas. Gulxaniyning

yirtqich va asosan, tunda ov qiladigan qushlarni oz asariga qahramon

qilib olishida nozik ishora mavjud. Shuning uchun Korqush tilidan

nasihat qiladi: “Ulugni borgohinda xiradmandi donish va aqli xiradi

bohush har qancha kob bolsa ham, oz bolur. Xususan, podshohi

odilga uch toifadin guzir yoqdur: avval, odamni boamalki,

podshohning oxiratlik asbobini tarabdudida bolsa. Ikkinchi vaziri

sohibi raykim, podshohning dunyolik yarogini tarabdudida bolsa.

Uchinchi, munshiyi rostnavis, qalamzanu nigohdoru shamshirzan

bolsa”.

“Zarbulmasal” arabcha “zarb” va “masal” sozlarining

qoshilishidan hosil bolgan bolib, «masallar yigindisi» manosini

beradi. Masal sozi otmishda biz hozir qollaydigan maqol

manosida ishlatilgan. Zarbulmasal sozga maqol qoshib gapirish,

oxshashi va dalilini keltirish manolarini ham anglatadi. Zarbulmasal

bolish – el ogziga tushish, afsona bolish, mashhur bolish

manolarida ham keladi. Malum boladiki, Gulxaniy oz davri va

zamondoshlarini asarda zarbulmasal qilgan.

Asar qahramonlari oz nutqlarida vaziyatga mos koplab

maqollarni keltiradilar, togrirog`i, maqollar yordamida gapiradilar.

Shu bilan birga, ular bir-birlariga turli masala va hikoyatlarni aytib

beradilar.

“Zarbulmasal” da 400 ga yaqin

maqol, matal, naql va 15 dan

ortiq katta-kichik masal va hikoyat mavjud. Bu muallifning xalq

hayoti, turmush tarzi, anana va marosimlari, ogzaki va yozma

adabiyotni chuqur bilganligidan dalolat beradi. U mashhur hind eposi

“Kalila va Dimna”, Abdurahmon Jomiyning “Silsilat uz-zahab”

asarlari, shuningdek, Sadiy Sheroziy, Hofiz Sheroziy, Xusrav

Dehlaviy, Alisher Navoiy, Sofi Olloyor kabi ulug soz ustalari

hikmatlaridan ham mahorat bilan foydalangan. Bularning barchasi

asarning tasirchanligi va oqimishliligini oshirgan.

“Zarbulmasal” ning goyaviy mazmuni va obrazlari

xususida nimalarni bilasiz?

“Zarbulmasal” majoziy asar bolishiga qaramay, unda XIX asr

muhiti voqealari tasvirlanadi. Yozuvchi bu asarida ozaro osha

davrda bolib otayotgan urushlarning dahshatli oqibatlarini ochib

tashlaydi. Asarda bu kabi urushlarning el-yurtga keltirgan

qashshoqlik va xarobaliklari xarakterli tafsilot va imo-ishoralarda

yorqin aks ettirilgan.

Yapaloqqush ozaro toqnashuvlarda boyligi qoldan ketgan,

qorgoni buzilgan, Gulxaniy aytganidek, «oti ulug, suprasi quruq»

boylarning kinoyaviy obrazidir. Buni biz dastlab uning xatti-

harakatlarida va atrofdagilar bilan munosabatida kuzatamiz,

chunonchi, u ogliga Kulonkir sulton deb balandparvoz nom qoyadi.

Yoki Boyogliga quda bolmoqchi boladi, ozini katta tutib “Har

qanchalik qalin bolsa topilur”, deb maqtanadi. Yapaloqqushning

tushkunlikka uchragan “usti yaltiroq, ichi qaltiroq” boylarning

kinoyaviy obrazi ekanligi, atrofdagilar, jumladan, unga qarshi

qoyilgan Korqush bilan muomalasida ham yaqqol korinadi:

Korqush sovchilikka ketayotganida Yapaloqning maqtanchoqliga

qarshi “Bor maqtansa – topilur, yoq maqtansa – chopilur”,

“Chumchuq semirsa botmon bolurmi?” kabi maqollarni keltiradi.

Yapaloqqush “…bolamning asbobi kulonkirligi minqori bilan

changalidan malum va ravshan emasdurmu?” degan sozlar bilan

oziga oxshash boylarning zoravonligiga ishora qiladi. Lekin bu

orinda ham Korqush Yapaloqning quruqligini fosh etib,

“Chuchvarani xom sanabsan”, “Halvo degan birla ogiz chuchimas”,

“Oti ulug-suprasi quruq”, “Uyida chaksa uni yoq, tom boshida qosh

tandir”, “Sichqon sigmas iniga, galvir boglar dumiga” degan

iboralar senga mos keladi, deydi.

Shunday qilib, Yapaloqqush misolida osha davrdagi boylarning

shuhratparastligi, ochkozligi, maqtanchoqligi ochib tashlanadi.

“Zarbulmasal” xalq orasida “Yapaloqqush hikoyasi” nomi bilan

mashhur bolib, qissaxonlik kechalarida uni eshitgan shinavandalar

asarning chuqur hayotiy mazmuniga qoyil qolishgan. Uning qisqacha

mazmuni quyidagicha:

Fargona iqlimida Qayqubod degan podshohdan qolgan bir

vayrona bor edi. Unda yashovchi Boyoglining Gunashbonu ismli

qizi boladi. Shu atrofda manzil tutgan Yapaloqqush uni ogli

Kulonkir sultonga olib bermoqchi bolib, Korqushni sovchilikka

yuboradi. Korqush yolda Hudhudga duch kelib, ozaro munozara

qiladi. Keyin Kulonkir sulton bilan gaplashib oladi. Boyoglinikiga

kelsa, u qarindoshlari bilan kengashib, song javob bermoqchi boladi.

Buni yaxshilikka yoygan Yapaloqqush dosti Shoranul degan

qarga orqali qushlar shohi Malikshohindan suyunchi oladi.

Malikshohin ozining pahlavoni bolmish Kulonkir sultonning toyini

podshohlik hisobidan otkazib bermoqchi bolib, oz xazinachisi

Kordonni toy xarajatlarini aniqlash uchun Boyoglinikiga jonatadi.

Boyogli qizining qaliniga mingta vayrona soraydi. Kordon

Umarxon davrida mamlakat obod bolib, vayronalar kamaygani,

shuning uchun uning sonini 600 taga tushirishni soraydi. Boyogli

konmagach, ortiga qaytib ketadi. Uni eshitgan Korqush oting

Kordon – ishbilarmon bolsa-da, aslida qolingdan hech ish kelmas

ekan deb, ozi Boyoglining yoniga kelib, Qoqondan topilmasa ham,

mingta vayronani Buxoro muzofotidan topib berishga vada beradi.

Shundan keyin dabdabali toy qilib, kelin-kuyov murod-maqsadlariga

etadilar.

Yuqorida takidlab otganimizdek, mazkur toy bolishidan oldin

Ko`rqush sovchili

kka borgan edi. U sovchilikka keta turib yolda

Hudhud (popishak) ga duch keladi. Korqushning Boyoglining

qiziga sovchilikka boryotganini fahmlagan Hudhud unga: “…qolidan

kelmas ishga uringan… maymunga oxshab rasvo bolma”, - deydi.

Shu orinda Gulxaniy “Maymun bilan Najjor” masalini voqeaga

boglab keltiradi.

“Hunar-zar” deb, Najjorning ishini davom ettirmoqchi bolgan

Maymunning dumi yogochning orasiga qisilib qoladi, qutulmoqning

ilojini topolmay sharmanda boladi:

Ketdi hunar shavqi bila gussasi,

Tushdi yagoch ayrisiga dumchasi.

Bal keynidin boldi tutulmoqligi,

Mumkin emas oldi qutulmoqligi.

Odami jinsida yoq qissasi,

Qoldi aning dumchasining hissasi.

Gulxaniy kishilarni bilim va hunar organishga, oz kasbini

toliq egallashga chaqiradi:

Aydi: «Ulus ichra bu bir kasbdur,

Kasbni boshina kiysang nasbdur».

Bu fikr qissadan hissa tariqasida uqtiriladi.

Gulxaniy “Maymun bilan Najjor” masalida hunar va hunar

ahlini uluglaydi, qolingdan kelmaydigan ishga aslo urinib kulgi

bolma, kor-korona birovga taqlid qilib falokatga yoliqma, degan

fikrni maymunning qismati orqali korsatadi.

Najjor juda aqlli va mohir hunarmand sifatida tasvirlanadi. U

ijtimoiy-foydali mehnat bilan shugullanishni har narsadan yuqori

qoyadi. Gulxaniy Najjor va uning mehnatini, duradgorlik mahoratini

tasvirlar ekan, hattoki, Maymun ham mehnatga muhabbat bilan

qaraydi, hunarga va hunar egasiga uning havasi keladi, degan fikrni

olga suradi.

Oz navbatida, Korqush ham Yapaloqqush uni majbur qilib

sovchilikka yuborayotganini takidlamoqchi bolib, “Sen tevaning

botasi onasi birla munozara qilganidan bexabarga oxsharsan”, deydi

va “Tuya bilan Botaloq” masalini hikoya qiladi.

Bunda sorbon tuyani choktirganda botalogi onasiga yetib

olib, uning ilgarilab ketganidan ranjib:

Bozlanib aydi: - Ayo berahm onam,

Kuydi-yu, yondi-yu tutoshti tanam.

Asta-asta yursang, bolgay na gam,

Siyna sutidin emayin dam-badam,

deydi.

Holbuki, ona tuya botalogining oh-zoriga qaramay, tuyakash-

sorbonning qistovi bilan tez yurishga majbur edi. Tuya botalogiga:

- Korki, burunduq kishining qolida,

Bu kishining kozlari oz yolida.

Menda agar zarra kabi ixtiyor

Bolsa edi, bolmas edim zeri bor,

deb ixtiyori ozida emasligini tushuntiradi.

Tuyaning majoziy obrazi misolida muallif erku ixtiyoridan

mahrum etilgan kishilarning alamli qismatini aks ettirgan.

Mehnatkash xalqning ogir hayoti va mehnati, huquqsizlikgi va

nochorligi, bir soz bilan aytganda ayanchli qismati “Tuya bilan

Botaloq” da oziga xos badiiy tasvirga ega.

Gulxaniyning tasvirlashicha Tuya hayotda ezilgan, tutqun,

erksiz, ogir mehnat bandasi hamda qul qismatiga mahkum etilgan

mehnatkashlarning majoziy obrazidir. Botaloq esa, ona sutiga ham

toyolmay, ogir, mashaqqatli hayot kechirgan, och-yalangochlikda,

muhtojlikda yashagan erksiz mehnatkash bolalarning timsolidir.

Shunday qilib, Yapaloqqushning Boyogliga quda bolish

mojarosi qoliplovchi hikoya bolib, Gulxaniy “Maymun bilan Najjor”

hamda “Tuya bilan Botaloq” kabi mustaqil syujetli masallarni asosiy

(qoliplovchi) voqeaga ustalik bilan boglab keltiradi. Shu tarzda,

ertaklarda bolganidek, hikoya ichida hikoyalarning sanatkorona

kompozitsiyasi qoliplash sanati deyiladi. Bu esa muallifning

mahoratidan dalolat beradi. Buni biz syujetning yanada

rivojlantirilishi misolida ham koramiz: “Alqissa, Korqush yiqila-

surila Kulonkir sulton dargohiga ravona” boldi.

Kulonkir sulton usti yaltiroq, ichi qaltiroq amir-amaldorlarning

kinoyaviy obrazidir. Asarda Kulonkir sultonning zoravonlik bilan el-

yurtni talab orttirgan boyliklari hisobiga shohona saroy qurib, tashqi

dabdaba va zeb-ziynatga berilishi qattiq tanqid qilingan. Korqushga

“ilgarigi mehmondin qolgon” sarqit oshni tortishi Kulonkirning ota

pastkashligidan dalolat beradi. Korqush – “Osh egasi bilan totli”

desa, Kulonkir tortinmay: “Bir yemoglik qildikim, tabaq tubiga

tushdi”. Shuning ozi uning quruqligi va ochkozligiga dalildir.

Muallif Kulonki

r sulton toifasidagi hukmron doiralarga

“oshxori jomadaronlar” deb haqqoniy baho beradi, ularning

noshudligi va layoqatsizligini “taom yemoqqa hozir, maslahatga aqli

qosir” degan londa iborada aniq va ravshan ifodalaydi. Bunday

toifadan yaxshilik kutish mumkin emasligini bayon qilib: “Bu

toifaning oz xizmati, kop minnati bolur, har kim bu toifadan

muruvvat tilabdur, goyo tol yogochdin zardolu tilabdur!” - deydi. Bu

bilan Gulxaniy sultonlar el-yurt manfaatini oylashdan uzoq

turishlarini uqtiradi.

Boyogli ham asardagi tushkun boylarning kinoyaviy obrazidir.

U ozini Qayqubod xarobalarining podshosi deb hisoblaydi. U mol-

dunyoga och. Oz mulki (chordevori) bilan qanoatlanmay, yana yangi

joylarni egallab olmoqchi boladi. Chunonchi, u avval ozidan kora

martabasi pastroq Yapaloqqush bilan quda bolishdan nomus qilsa

ham, qalinning kongildagidek bolishini eshitib, qizini berishga

konadi.

Qalin voqeasi bilan yozuvchi Boyoglini faqat mustabid feodal

ekanligini emas, balki qizini mol-dunyoga sotgan shafqatsiz, bemehr

ota ekanligini ham fosh etadi. Yozuvchi Boyoglining ziqnaligini

sovchilikka borgan Korqush tilidan ochib tashlar ekan, “Korqush

kordikim, Abdurahim sudxor baqqol mumsikdek kop xasisdur,

agar ming chordevordan bir chordevor kam bolsa, ottiz tishini

sindirur…”, - deydi.

Shoranul ota firibgar mulozim (kichik amaldor) larning

kinoyaviy obrazidir. Muallifning tariflashiga qaraganda: “Shoranul

qushlar koziga gol, oz ishiga pishiq, haromzodai tarror, ogri

mishiq, xarifi ayyor, har murda ustida tayyor, yigirmaning beshini

mustahiqqa berib, on beshini qoyniga urgan, tumshugi Zokirboy

jomafurushning tumshugiga oxshar ekan”.

Asardagi kinoyaviy obrazlar qarama-qarshi qoyish priyomi

bilan ozaro boglanib keladi. Masalan, Malik Shohin Yapaloq

nomasini topshirgan Shoranulga: “Seni yubormasa bolmasmudi?”

deb uni kamsitsa, Qarga ham Malik Shohinni tanqid qilib: “Ey

podshohi olam panoh, ozlari mano poyasidan bebahra ekanlar”, -

deydi.

Kordon – Malik Shohinning xazinachisi, Turumtoy esa uning

xizmatchisidir. «Soz kelganda jilov saqlamay robaro etguvchi»

Turumtoy Kordonga qarshi qoyilgan: “Siz oz nafsingizni bitkazing,

yo sulton amrin… Ikki suyuklik bir kongilga sigmas”, desa, “Sen

kamsafarlikdin bu sozlarni aytding”, - deb “Toshbaqa bilan Chayon”

masalini bayon qiladi va “Yaxshi rafiq birla safar qilsang, saodat

toparsan va yomon rafiq birla shaqovat” degan fikrni isbotlaydi.

Gulxaniyning “Toshbaqa bilan Chayon” masalida bir-biriga zid

va qarama-qarshi ikki obraz berilgan: Toshbaqa-aqlli, farosatli,

safarlarda kop yurib, ancha tajriba orttirgan, insofli, sodiq va qadrdon

dost timsoli. U oz hamrohi Chayonning suvdan ota olmasligini

bilgach, unga yordam qolini chozadi. Lekin u Chayonning xiyonatini

korgach, uni halok qiladi. Gulxaniy bu masali orqali Chayonga

oxshagan odamlar bilan dost va hamroh bolmaslikka, kishi ozini va

taqdirini oshanday kishilarga topshirib qoymaslikka chaqiradi.

Chayon butun umri davomida birovlarga yomonlik qiladigan,

ularga ziyon-zahmat etkazadigan, yaxshilikni bilmaydigan,

yaxshilikka yomonlik qaytaradigan, xiyonatkor toifalarning ramziy

obrazidir.

Yolda Chayonga hamroh bolib qolgan Toshbaqa

robarolaridan chiqqan suvdan suzib otgach, hamrohiga yordam

berishni lozim topib: “Ey birodar, seni daryodan otkazib qoygani

keldim, ustimga min, lekin bejo harakat qilma, oz joningga jabr

qilasan”, - desa ham, Chayon: “Har kim oz maslahatini ozi bilur”, -

deb Toshbaqaning orqasiga minib borar ekan, bejo harakat qila

boshlaydi va: “Sen bilmaysanmi Chayonning muddaosi, xoh dostning

koksiga, xoh dushmanning orqasiga bolsin, nish urishdir”, - deydi.

Yaxshilikka yomonlik qilgan Chayonning razilligidan

gazablangan Toshbaqa bir shongib, Chayonni suvga choktirib

yuboradi.

Gulxaniy bu masal orqali kishilarni xushyorlikka, zolimlarga

qarshi qattiqqol, sezgir, shafqatsiz bolishga undaydi; dostga dost,

dushmanga ayovsiz bo

lish kerakligini uqtiradi. Masalda bir-biriga

qarama-qarshi bolgan ikki xarakter gavdalanadi: bulardan biri –

Toshbaqa rahmdil, kishilarga yaxshilik qiluvchi, ulardan yordamini

ayamaydigan, dushmanga shafqatsiz kishilar obrazidir. Chayon esa

yaxshilikka yomonlik qiluvchi, togri kelgan kishiga ozor beruvchi

Chayonsifat kishilarning achchiq kinoyaviy obrazidir.

Gulxaniy olimlik, donishmandlik davo qilgan, aslida otaketgan

savodsiz, har bir sozida xatoga yol qoyadigan din ahllarini ham

savalagan. Bu hol Kordon bilan Boyoglining munozarasida ham

yaqqol korinadi: «Anda Boyogli aydi: “Siz aytgan Muhammad

Amin muftidirki, mudom har ishda ozidan bemaza va befahm va

beidrokroq odamga maslahat qilur erdi. Xoh forsiy, xoh arabiy, har

kitobki bitsa, sahv va galatdin xoli emas erdi, bovujudi bu hama

noqisligi birla ozini hammadin mullo va donishmandi rozgor korar

erdi…”

Gulxaniy yengil kulgi bilan Yodgor postindozning oz kasbini

yaxshi egallamagani holda maqtanchoqlik qilishidan ham kuladi.

“Zarbulmasal” da Xolboqi misgar, eshon kalla, Niyozcha

ogalik, Otaboy amin, mullo Sodiq va boshqa bir necha kishining

nomi bilan bogliq lavhalar borki, yozuvchi ular orqali osha

zamondagi hukmron doiralarga xos bolgan tekinxorlik, zoravonlik,

qalbakilik, munofiqlik, xushomadgoylikni qattiq qoralaydi.

Masal haqida oz fikr-mulohazalaringizni bildiring.

Biz Gulxaniyning “Zarbulmasal” asaridagi syujet (voqea) ipiga

sanatkorona boglanib kelgan va har birini mustaqil asar deyish

mumkin bolgan “Maymun bilan Najjor”, “Tuya bilan Botaloq”,

“Toshbaqa bilan Chayon” masallarida “qissadan hissa” tariqasida

axloqiy-talimiy fikr va manolar ifodalanganini korib otdik.

Masal tuzilishi jihatidan xilma-xildir: bazi masallar sher bilan

yozilsa, ayrimlari nasriy yol bilan yoziladi. Chunonchi “Maymun

bilan Najjor” sheriy formada, “Toshbaqa bilan Chayon” nasriy usulda

yozilgan.

Obraz badiiy asarning oziga xos xususiyatidir. Masalda korib

otganimizdek, maymun, tuya, botaloq singari hayvonlar, toshbaqa,

Chayon kabi jonivorlarning majoziy-kinoyaviy obrazlari malum bir

ijtimoiy manoni bildiradi. Masalan, toshbaqa bilan Chayon obrazida

fel-atvori bir-biriga zid kishilar ustida bahs yuritgan yozuvchi,

toshbaqaning harakati orqali bir-biriga yordam, dostlik, hamkorlik,

mehr-shafqat singari insoniy tuygu va fazilatlarni maqullasa,

Chayonning nojoya qilmishida insoniy qiyofasini yoqotgan, kishilik

jamiyati uchun tamomila zararli bolgan yaramas fel-atvorni fosh

etgan. Gulxaniy bunday kishilardan nafratlanib, dost bilan dushmanni

ajrata bilish, dushmanga oz vaqtida qaqshatqich zarba berishga

chaqiradi. Insonparvar kishi sifatida tasvirlangan toshbaqa tomonidan

choktirib yuborilgan Chayonning halokati misolida masalning

goyaviy mazmuni ochiladi. Gulxaniy yovuz xoinlar mahv etilishi

muqarrar degan xulosa chiqaradi.

Masaldagi bunday ibratli fikr va xulosalar qissadan hissa

deyiladi. Qissadan hissa, korib otganimizdek, kopincha, masalning

oxirida, bazan esa boshida keladi.

Gulxaniy “Zarbulmasal” asarini yozishda xalq ogzaki

ijodidan unumli foydalanganmi?

Mehnatkatkash xalq hayotini yaxshi bilgan hajviy asarlar

muallifi Gulxaniy xalqning orzu-umidlarini, uning ogzaki ijodini juda

yaxshi bilar edi. U ozbek va tojik tillaridagi bir qancha maqol, masal

va hikmatli sozlardan sanatkorlarga xos badiiy mahorat bilan ijodiy

foydalandi. Keltirilgan barcha maqollar asarning goyaviy mazmunini

ochishga yordam beradi. Masalan, Yapaloqqushning ogliga oz

qizini berishni lozim kormagan Boyogli sovchi bolib kelgan

Korqushga qarab shunday deydi:

“Sen menga nasihat oqigali keldingmu?”. “Anglamay

sozlagan ogrimay olar…”

Gulxaniy xalq ogzaki ijodi materiallarini qayta ishlash bilan

birga, uning goyaviy yonalishini, shakli, uslubi va badiiy

xususiyatlarini tola saqlab qolishga intiladi. Shuningdek, ayrim

maqollarni kochma manoda ham qollaydi. Bu esa istiora yoki

metaforik iboralardir. Masalan, “Tikansiz gul, sadafsiz

dur,

mashaqqatsiz hunar bolmas” iborasi bir ishni bitkazish uchun

mashaqqat chekishga togri keladi, degan manoda ishlatilgan.

Gulxaniy “Zarbulmasal”da ijodiy foydalangan kopgina maqol,

matal, masal, hikmatli sozlar ham xalqimizning jonli tilida va yozma

adabiyotida qollaniladi. Bu maqollarda kishilarning mehnatsevarlik,

har bir masalaga aql-idrok bilan yondashish, togrilik, sofdillik,

sabotlilik kabi ajoyib fazilatlari uluglanadi. Masalan, “Bugungi ishni

ertaga qoyma”, “Uyat olimdan qattiq”, “Evi bilan sozlaganning

qurboni bol”, “Yolgon masal turmas», “Boynida illati borning

oyogi qaltirar”, “Yaxshi bilan yurding – etding murodga, yomon

bilan yurding - qolding uyatga” kabi orinli qollangan maqollar xalq

donoligini ifodalab keladi.

Maqollar “Zarbulmasal”ning tilini boyitib, uning goyaviy-

badiiy qimmatini, shiradorligini oshirishga xizmat qiladi. Maqollarga

juda katta etibor bergan Gulxaniy oz asarlaarini “Zarbulmasal” deb

nomlaydi. Zarbulmasal maqol demakdir.

Maqol xalq ogzaki ijodining eng ixcham, lekin nihoyatda

sermazmun janridir. U xalqning kop yillik tajribasi natijasida

orttirgan donishmandligini namoyish etadi.

Umuman, maqol va hikmatli sozlar, A.M.Gorkiy aytganidek,

xalqning oziga xos hayotini, tajribalarini namunaviy yosinda

ifodalaydi.

“Zarbulmasal” oʻzbek badiiy nasrining eng yetuk namunalari katorida faxrli oʻrin olgan. Rang-barang tasviriy vositalardan, jumladan, murakkab sajdan keng foydalanib yozilgan bu asarning tili nihoyatda shirador, jozibali boʻlib, asarning chin maʼnoda xalqchil ruh egallashida juda katta xizmat qilgan.