Mavzu:,,Yevropada XI-XV asrlarda maorif va fan” mavzusini o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish Mundarija Kirish I bob. Yevropada XI-XV asrlarda maorif va fan haqida umumiy ma’lumotlar va asosiy omillar

Grammatika– tilshunoslik ilmi, bolalarni o‘qishga o‘r gatgan.
Dialektika– hozirgi mantiqqa o‘xshash fan bo‘lib, unda o‘quvchilar munozara olib borishga, o‘z fikrini isbotlashga o‘rgatilgan.
Ritorika– she’r, badiiy asarlar yozishni, notiqlik san’ atini, huquq asoslarini o‘rgatgan.
Nisbatan murakkab fanlar tarkibi – kvadriumda o‘quv chilar: arifmetika, geometriya, musiqa va astronomiya asoslarini o‘z lashtirganlar. Astronomiyaga o‘rta asrlarda mashhur bo‘lgan astrologiya – munajjimlikka oid ma’ lumotlar kiritilgan. Munajjimlar sayyora va yulduzlarga qarab odamlar taqdirini aytib be rishga harakat qilganlar.
Qo‘lyozma kitob san’ati.
Yirik monastirlarda rohib-xattotlar ishlaydigan skriptoriya (ustaxona)lar bo‘lgan. Ilk o‘rta asrlarda kitob kamyob va qimmat buyum hisoblangan. Yevropada ular pergament – maxsus ishlov berilgan terilarga bitilgan. Varaqlar pishiq iplar bilan tikilib, yog‘ochdan yasalgan va teri tortilgan muqovalarda saqlangan. Ba’zida muqovalar qimmatbaho tosh, metallar bilan bezatilgan. XII asrga qadar kitoblar monastirlar kutubxonalarida saqlangan.
Slavyan yozuvining yaratilishi.
Ko‘pchilik slavyanlar, shu jumladan, Kiyev Rusi aholisi Vizantiyadan xristianlikning pravoslaviye mazhabini qabul qilgan. Yangi dinning joriy etilishi diniy kitoblarga ehtiyoj tug‘dirib, slavyan yozuvining yaratilishiga turtki bo‘lgan.
Rohib olimlar – Kirill va Mefodiy – IX asr o‘rtalarida yunon alifbosi asosida slavyan yozuvini yaratib, g‘arbiy slavyanlar orasida xristianlikni keng targ‘ib etishgan. Ular yunon tilidagi diniy asarlarni keyinchalik «kirillitsa» deb nom olgan yozuv orqali slavyan tiliga tarjima qilishgan. Ushbu yozuv Bolgariyadagi Rus yerlariga tarqalgan.
Yaroslav davrida Rusda maorif yuksaladi. Vladimir davrida Kiyevda xristian ruhoniylari tayyorlaydi gan o‘quv yurti tashkil etilgan bo‘lsa, Yaroslav Nov gorodda uch yuz ru honiy tayyorlaydigan bilim yurti ni ochadi. Knyaz davrida avval Kiyevda, so‘ng Novgo roddayilnomalar tuzila boshlaydi.
Xo‘jalik taraqqiyoti. Yevropada X–XI asrlarda ishlab chiqarish yuksalgan. Bu, eng avvalo, hunarmandchilikda kuzatiladi. Mehnat qurollarining takomillashuvi, ustalar mahoratining oshishi hunarmandchilikni dehqonchilikdan alohida sohaga aylantiradi.
Dehqonchilikda ikki dalali almashlab ekish o‘rnini uch dalali almashlab ekish egallaydi. Unda ekinzor uchga bo‘linib, birinchi qismiga kuzgi, ikkin chisiga bahorgi g‘alla ekilsa, uchinchi maydon shudgor holida qoldirilib, yerga dam berilgan. Bu usulda yerning yarmi emas, uchdan ikki qismi band bo‘lishi, mahsulot yetishtirishni ko‘paytirish imkonini yaratadi.
Og‘ir g‘ildirakli plugning tarqalishi g‘allani ekishdan oldin yerni 2–3 marta haydash uchun imkoniyat yaratgan. Bo‘yinturuqning kashf eti lishi esa plugni otga
qo‘shib yerni haydashni tezlashtirgan. Hosildorlikning oshi shi dehqon xo‘jaligida ortiqcha mahsulotning ko‘payishiga va uni hunarmandchilik buyumlariga ayirboshlashga yo‘l ochgan.
Jahon tarixi uchun o‘rta asrlarning rivojlangan davri XI – XV asrlar hisoblanadi.
Hunarmandlar tayyorlaydigan bu yumlarning turi, soni, sifati oshib borgan. Lekin qishloqda feodal hukmronligi ta’sirida hunarmandning erkinligi cheklangan. Natijada ular qish loqlardan qochib, o‘z buyumlarini tayyorlash va sotish imkoniyati bo‘l gan joylarga ke ta boshlaganlar.
O‘rta asr shaharlari.
Yevropada shaharlarning paydo bo‘lishi va yuksalishi turli mamlakatlarda turlicha bo‘lgan. Dastlab Italiya va Fransiya ning janubidagi: Venetsiya, Genuya, Florensiya, Marsel, Tuluzalar IX–X asrlardayoq yuksala boshlagan. Bu shaharlarning dengiz orqali savdo yo‘lida joy lashgani ularning taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etgan. Yangi shaharlar X–XI asrlarda Fransiyaning shimolida, Niderlandiya, Angliya va Germa niyada, XII–XIII asrlarda Vengriya, Boltiqbo‘yi, Rus yerlarida yangi shaharlar vujudga kela boshlagan. Yevropa shaharlarining turli asr larda paydo bo‘lishining asosiy sababi mamlakatlardagi ijtimoiy-iqtisodiy rivoj lanishdagi farqlar bo‘lgan.
Shaharlar, eng avvalo, xavfsizlik, dushman hujumidan himoyalanishga qulay, qolaversa hunarmandlar o‘zlari yasagan buyumlarni sotaolish imkoniyati bo‘lgan joylarda tashkil topgan.
Shaharlar hayoti.
Shaharlar ko‘pincha feodallar yerida vujudga kelgan. Dastlab feodallar o‘z yerlaridagi shaharlarga homiylik qilib, ko‘chib kelgan hunarmandlarni soliqlardan ozod etgan. Ammo shahar lar o‘sib, boyib borishi bilan xo‘ jayinlar ulardan ko‘proq daro mad olishga intilganlar. Feodal lar zulmi hunarmandchilik va savdo ning yuksalishiga to‘sqinlik qila boshlagan. Natijada shaharlik lar senyor hukmidan ozodlikka chiqishga intilganlar. Ko‘ pincha shaharlar o‘z erkinligini to‘lov, pul evaziga qo‘lga kiritgan. Bunday imkoniyat bo‘lmagan holda ozodlik uchun qo‘zg‘olon yo‘li tutilgan. Fransiyaning qator shahar larida XII–XIII asrlarda senyorlarga qarshi kurash bo‘lib o‘tgan².
Monastir va qasrlarda yashovchilarning hunarmandlarga ehtiyoji, dushman xavf solganida yashirinish imkoniyatining mavjudligi ular ning atrofida shaharlarning shaklla nishiga sabab bo‘lgan. Yevropadagi Myunster, Sen-Gallen, Sen-Denu shaharlari monastirlar, Strasburg, Gamburg, Augsburg va boshqalar feodallar qal’alari atrofida, Padeborn, Bremen, Sveybryukken, Bryuggelar daryo sohillari bo‘ylarida, ko‘priklar yonida barpo qilingan.
Shaharlarning ko‘rinishi. Dastlab shaharlar qish loq lardan aholisining ko‘pligi bilan farq qilgan, xolos. Shaharlar atrofi minorali mudofaa devori, suv to‘ldirilgan xandaqlar bilan o‘ralgan. Qo‘riqchi-soqchilar minoralarda tun-u kun almashib turgan. Dushmandan himoyalanish maqsadida shahar darvozalari va ko‘priklari mustahkam temirdan yasalgan. Darvozalar ichidan mahkam tambalangan. Kechasi xandaqlar ustidagi ko‘priklar ko‘tarib qo‘yilgan va shahar darvozasi yopilgan.
Shahar markazida bozor maydoni, uning yonida ibodatxona joylashgan. Shahar kengashi binosi – ratushaham shu yerda qurilgan. Shahar mavzelari alohida dahalarga bo‘lingan. Dahalar ning har birida ma’lum kasb-kordagi hunarmandlar yashaganlar.
Shahardagi uylarning aksari qismi yog‘ochdan qurilgan. Ular juda zich qurilgan bo‘lib, ko‘pincha bir-biriga tutashib ketgan. Ko‘chalar tor, ayrimlari eniga ikki metrdan ham oshmagan. Tunda ko‘chalar yoritilmagan, suv quvurlari va kanalizatsiya bo‘lmagan. Chiqindilar ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘chaga tashlanavergan. Aholining zich joylashishi hamda tozalikning bo‘lmasligi yuqumli kasalliklarning tez-tez takrorlanib turi shiga, ko‘plab kishilarning be vaqt o‘limiga olib kelgan. Yong‘inlar ham sodir bo‘lib, yog‘och dan zich qurilgan uylardan tashkil topgan ko‘chalar, mav zelar to‘lig‘icha yonib bitgan.
Shahar aholisi. Shaharlar aholisining asosiy qismini hunar mandlar, savdogarlar tashkil qilgan. Yirik shaharlarda boy zo dagonlar, feo dallar, amaldorlar, tabiblar, ruho niylar ham ta laygina bo‘lgan. Shahar aholisining katta qismi dehqonchilik bilan shu g‘ullanishda davom etgan. Qal’a devori atrofida ekinzorlar, bog‘lar, poliz hamda qo‘y, qoramol, otlar o‘tlab yurgan yaylovlar joylashgan. O‘rta asr Yevropa shaharlarida aholining soni 3–5 mingdan zi yod bo‘lmagan. XIV–XV asrlarda ham 20–30 ming kishi yashagan shaharlar yirik shaharlardan hisoblangan. Eng yirik shaharlar: Parij, Kons tantinopol, Milan, Florensiya, Kordova, Seviliyalarda 80–100 ming aholi yashagan.

1.2. Yevropada XI-XV asrlarda maorif va fan rivojida asosiy omillar

Hunarmandchilik va sexlar.Shaharlar xo‘jaligining asosi hunarmandchilik bo‘lgan. Hunarmand ishlab chiqaruvchi ish qurollari egasi bo‘lib, xo‘jaligini mustaqil yuritgan.Ular bozorlarni o‘z buyumlari bilan ta’minlaganlar. Barcha ishlar qo‘lda bajarilgani uchun ustaning mehnati nihoyatda mashaqqatli bo‘lgan. Xususan, temirchi omoch tishini tayyorlash uchun qið-qizil cho‘g‘ bo‘lib turgan temirni qo‘rdan ombir bilan olib, sandon ustiga qo‘ygan va kerakli shaklga keltirguncha uni bolg‘alagan. Ma’lum kasb ustalari o‘z uyushmalari – sexlarga birlashganlar.