Mavzusi bo'yicha kurs ishi ta’lim yo‘nalishi: 5230600-Moliya

Kurs ishining maqsadi
iqtisodiyotni davlat tomonidan qisman tartibga 
solinishini, uning zaruriyatini asoslash va mavjud imkoniyatlarni amaliyotda 
qo’llash bo’yicha ilmiy-amaliy tavsiya va takliflar ishlab chiqishdan iborat. Kurs 
ishida iqtisodiy subyektlarni umumiy olgan holda iqtisodiyot atamasi bilan 
keltiriladi. 
Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: 
- iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish to’g’risidagi mavjud nazariya 
va qarashlarni ochib berish;
- iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning rolini o’rganish; 
- davlatning iqtisodiyotni tartibga solishdagi usul va vositalarini tahlil qilish;
- O’zbekistonda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning amaliy 
natijalarini tahlil qilish;
Kurs ishining obyekti 
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish 
bo’yicha mavjud qarashlar, nazariyalar hamda shakllar hisoblanadi. 
Kurs ishining predmeti 
mamlakatimizda iqtisodiyotni davlat tomonidan 
tartibga solinishida amalga oshirilayotgan iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jarayonlarni 
o’z ichiga oladi. 
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 2018 yil 28 dekabr. 
https://president.uz/oz/lists/view/2228 

---

5 
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslarini 
xorijlik yetakchi olimlarning 
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishi, uning zaruriyati va shakllari 
borasidagi amaliy ishlanmalari, ilmiy maqola va konseptual nazariyalari tashkil 
etadi. 
 
 

---

6 
1.
Nazoratning nazariy asoslari. 
KORXONA YO'LLARI BILAN
Moliyani tashkil etish tamoyillari - xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning moliyaviy 
faoliyatini boshqarishning uslubiy asoslari. 
Kompaniyaning moliya menejmenti tizimi quyidagi asosiy elementlarni o'z 
ichiga oladi: xo'jalik yurituvchi sub'ektni moliyalashtirishning umumiy printsiplari; 
moliyaviy usullar; moliyaviy vositalar; moliyaviy menejment tizimining tashkiliy 
tuzilmasi; tashkilotning moliyaviy faoliyati. 
Moliyani boshqarish tizimining elementi sifatida tashkil etish quyidagi 
printsiplarni o'z ichiga oladi 
:
O'zini tutish printsipi korxonaning ishlab chiqarish jarayoni bilan bog'liq 
xarajatlarini, faoliyat natijalari bilan bog'liq xarajatlarini ta'minlash qobiliyatini, shu 
bilan doimiy hajmda ishlab chiqarishni davom ettirish; 
Moliyaviy printsip rejalashtirish naqd pul va ularning xarajatlari hajmi va 
xarajatlari hajmini aniqlash zarurligini aniqlash; 
O'zingiz jalb qilingan va byudjet mablag'larini ajratish printsipi bunda manba-
moliya manbai korxonaning balansida yig'ilgan belgilar bo'yicha yig'ilgan, shu bilan 
tashkilot aktivlarini nazorat qilishni ta'minlaydi; 
O'zini o'zi moliyalashtirish printsipi, - bu korxonaning moliyaviy resurslarini 
boshqarish strategiyasi sifatida kengaytirilgan ko'payishni moliyalashtirish uchun 
etarli miqdorda moliyalashtirish strategiyasi sifatida moliyalashtirishning o'ziga xos 
manbalarining ustuvorligini anglatadi. 
Mulk egasining to'liq xavfsizligi printsipi kattalikdagi nazorat qiymatlari bilan 
amalga oshiriladi 
pure aktivlari
Qonun hujjatlari va ta'sis hujjatlari bilan bitimlarni 
cheklash; 
Iqtisodiy 
faoliyat 
natijalari 
uchun 
javobgarlik 
printsipi 
shartnoma 
majburiyatlarini buzganlik uchun jarimalar, hal qiluvchi intizom, soliq 
qonunchiligini ta'minlash; 

---

7 
To’lovlar tartibiga rioya qilish printsipi, kreditorlarning talablarini qondirish va 
san'at qoidalari bilan tartibga solinadigan vosita. Rossiya Federatsiyasining 855 ta 
fuqarolik kodeksi; 
Moliyaviy nazorat printsipi qonuniylik va samaradorlik tekshiruvida 
yakunlandi 
moliyaviy faoliyat
 Tashkilotlar. 
Amalda, tashkilot tashkilotining barcha printsiplari bir vaqtning o'zida 
qo'llaniladi va korxona moliyaviy faoliyatining barcha sohalariga nisbatan 
qo'llaniladi. 
Korxonalar moliyalashtirish va nazorat funktsiyalarini bajaradi. 
Tarqatish funktsiyasi ijtimoiy mahsulot va milliy daromadlar narxini tarqatish 
jarayonida namoyon bo'ladi. Ushbu jarayon amalga oshirilgan mahsulotlar uchun 
naqd pul daromadlarini olish orqali amalga oshiriladi va undan qimmatbaho ishlab 
chiqarish vositalarini kompensatsiya qilish, yalpi daromadni shakllantirish uchun 
foydalaniladi. Kompaniyaning moliyaviy resurslari byudjetlar, banklar, kontraptlar 
uchun pul majburiyatlarini bajarish uchun ham tarqatilishi kerak. Tarqatishning 
natijasi maqsadli mablag'larni (qaytarib berish, ish haqi, ish haqi, ish haqi va 
boshqalar) shakllantirish va ulardan foydalanish, kapitalning samarali tarkibini 
yuritish. Tarqatish funktsiyasini amalga oshirishning asosiy ob'ekti korxonaning 
foydasi hisoblanadi. 
Korxonalarning moliya faoliyati nazorati ostida, shu bilan birga xolisona aks 
ettirish va shu tariqa korxona, sanoat va umumta'lim iqtisodiyotining moliyaviy 
ahvolini, shuningdek, daromad, rentabellik, narx, daromad, amortizatsiya, asosiy 
sifatida monitoring qilish qobiliyati ostida va aylanma mablag'lar. 
Moliya korxonalarining nazorat funktsiyasi ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarish 
va korxona va milliy daromadlarni milliy iqtisodiyotda va milliy daromadlarning 
eng oqilona rejimini tanlashda yordam beradi. Moliyalarning nazorati funktsiyasi 
quyidagi asosiy yo'nalishlarda amalga oshiriladi: 

---

8 
Mablag' sarflanadigan barcha moliyalashtirish manbalari bo'yicha pul 
mablag'larini pul o'tkazmalarini to'g'ri va o'z vaqtida o'tkazishni monitoring qilish; 
Sanoat va ijtimoiy xarakterga ega bo'lgan mablag'lar hisobidan mablag 
'mablag'larining belgilangan tarkibiga rioya etilishini monitoring qilish; 
Moliyaviy resurslardan maqsadli va samarali foydalanishni nazorat qilish. 
Korxonaning boshqaruv funktsiyasini amalga oshirish uchun mablag'lar 
miqdorini belgilaydigan qoidalar va ularni moliyalashtirish manbalarini 
belgilaydigan qoidalar ishlab chiqilgan. Korxonalarning moliya faoliyati o'zaro 
bog'liq va bir xil jarayonning tomonlari. 
Korxonalarning moliya faoliyati avtomatik ravishda amalga oshirilmaydi, ammo 
maqsadli tashkilot yordamida 
Korxonalar moliyalashtiruvchi doirasida amaldagi qonunchilikka muvofiq 
ularning aylanishini boshqarish shakllari, usullari, usullari, ularning muomalasi 
ustidan nazoratni nazorat qilish shakllari, usullari, usullarini tushunish 
Moliyaviy tashkilotlarni tashkil etish tamoyillarga asoslangan tijorat hisoblashiga 
asoslanadi: 
-O'zini o'zi boshqarish; 
-O'zini o'zi ta'minlash; 
-O'zini o'zi moliyalashtirish 
Tijorat hisobvalishi doimiy ravishda biznesning xarajatlari va natijalarini 
taqqoslashdir, tijorat hisoblashi korxonalarning moliyaviy mustaqilligini, ya'ni 
mahsulotlarni sotishdan tushgan daromadni qanday tarqatish, mahsulotni qanday 
tarqatish kerakligini anglatadi , qanday qilib daromadni qanday yo'q qilish, ulardan 
qanday moliyaviy resurslarni shakllantirish va qanday foydalanish kerakligini 

---

9 
anglatadi, ammo ular o'zlarining xatti-harakatlarining hech qanday qoidasi yo'q, 
ushbu qoidalar tegishli qoidalarda ishlab chiqilgan va qonuniy ravishda 
mustahkamlangan, Korxonalar qarorlar qabul qiladi, ammo amaldagi qonunchilik 
doirasida. 
Davlat korxonalarning moliyaviy faoliyati to'g'risida qaror qabul qilishiga xalaqit 
bermaydi, balki iqtisodiy usullar (soliq, amortizatsiya), valyuta siyosati orqali 
xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning o'zaro munosabatlariga ta'sir qiladi. 
Bozor munosabatlariga o'tish va korxonalar tomonidan qabul qilingan korxonalar 
tomonidan qabul qilingan kontekstda tadbirkorlikning deyarli barcha sohalarida 
tadbirkorlikning deyarli barcha sohalarida tadbirkorlik va ularning asosini tashkil 
etish tamoyillari korxona moliyaviy siyosati tomonidan ishlab chiqilmoqda. 
O'zingiz va jalb qilingan kapitalning shakllanishi, mol-mulkni, mulkni oshirish 
usullari va daromadni shakllantirish, shakllantirish va ulardan foydalanish va pul 
oqimi optimallashtirish ob'ekti. 
Korxonaning moliyaviy strategiyasini ishlab chiqishda quyidagi strategik 
maqsadlarni hisobga olish uchun olimlar va amaliyotni hisobga olish tavsiya etiladi: 
-korxonadan foyda olish; 
-kapital tuzilmasini optimallashtirish; 
-korxonaning moliyaviy-iqtisodiy ahvoli oshkoralikka erishish; 
-korxonaning investitsion jozibadorligini ta'minlash; 
-samarali moliyaviy mexanizmni yaratish; 
-qo'shimcha moliyaviy resurslarni jalb qilish uchun bozor usullaridan foydalanish 

---

10 
Savdo 
moliyaviy siyosat
 va korxonaning strategik vazifalari zamonaviy iqtisodiy 
sharoitlarga mos keladigan muayyan printsiplar asosida moliyaviy mexanizm 
yordamida 
Korxonalar moliyalashtiruvchi tamoyillari 
1 Rejalashtirish printsipi - savdo va xarajatlar, investitsiyalar bozoriga bo'lgan 
ehtiyojlarini qondirishni ta'minlaydi 
2 Belgilangan muddatlarning moliyaviy nisbati - inflyatsiya sharoitida va valyuta 
kursidagi o'zgarishlar o'rtasidagi mablag 'olish va undan foydalanish o'rtasida 
minimal vaqtni ta'minlaydi. Shu bilan birga, mablag'lardan foydalanish, shuningdek, 
mablag'lardan foydalanish imkoniyati tushuniladi. 
3 Moslashuvchanlik (manevrlar) - Rejamning rejalashtirilmagan savdo hajmi 
bo'lmasa, manevr etish imkoniyatini beradi, joriy yoki investitsiya faoliyati uchun 
belgilangan xarajatlardan oshib ketdi. 
4 Moliyaviy xarajatlarni minimallashtirish - moliyaviy investitsiyalarni 
moliyalashtirish va boshqa xarajatlar "arzon " amalga oshirilishi kerak 
5 Mantiqiylik - investitsiya kapital qo'yilmalari etarli darajada yuqori 
samaradorlikka ega bo'lishi va minimal xavflarni ta'minlashi kerak 
6 Moliyaviy barqarorlik - moliyaviy mustaqillikni ta'minlash, ya'ni umumiy 
qiymatdagi (0,5) va korxona to'lov qobiliyati bo'yicha tanqidiy jihatdan tanqidiy 
nuqtai nazarga rioya qilish. Uning qisqa muddatli majburiyatlarini to'lash qobiliyati. 
Kompaniya daromadni ishlab chiqarishning asosiy maqsadiga ega bo'lgan 
ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida, uning har qanday harakatlarining maqsadga 
muvofiqligi asosan ularning iqtisodiy rentabelligi pozitsiyasidan kelib chiqadi. 
Albatta, boshqa mezonlarni individual holatlarda ishga tushirish mumkin, ammo 
mezon 
iqtisodiy samaradorlik
 Biznesga qo'shilish dominantdir. 
Moliya nuqtai nazaridan korxona ilgari amalga oshirilgan investitsiyalar 
natijasida sodir bo'ladigan irmoqlar va naqd oqimlar to'plamidir. Ushbu oqimlarning 
yig'ilishi maqbuldir, ba'zi korxona ba'zi korxona tomonidan shakllantiriladi 
tashkiliy 

---

11 
tuzilma
 Moliyaviy 
menejment. 
Ushbu 
tuzilma 
nafaqat 
resurs 
oqimini 
optimallashtirish, balki yuqorida tavsiflangan moliyaning asosiy funktsiyasini 
amalga oshirishni ham ta'minlaydi. 
O'z yaratilganida har qanday ijtimoiy-iqtisodiy tizim ma'lum menejment tizimini 
tashkil etadi, texnologik va moliyaviy va iqtisodiy jarayonlarni tashkil etish va 
ularning normal oqimiga hissa qo'shadi. Boshqarish tizimi tashkiliy tuzilmasi, o'zaro 
bog'liq va o'zaro aloqada bo'ladigan tashkilotlar to'plamiga asoslangan. Shubhasiz, 
korxonaning umumta'lim boshqaruv tizimining eng muhim tarkibiy qismi bu 
moliyaviy menejment tizimidir. Korxonaning kattaligiga va uning faoliyati ko'lami, 
moliya tizimining moliyaviy tuzilmasi sezilarli darajada bo'lishi mumkin. 
Kichik korxonada ushbu struktura umuman yo'q bo'lishi mumkin va barcha 
moliyaviy muammolar bosh hisobchi bilan birgalikda korxona rahbari tomonidan 
hal qilinishi mumkin. Bundan tashqari, federal qonun bo'yicha * 0 hisobi bo'yicha * 
0 hisobi bo'yicha "Korxonalar rahbarlari buxgalteriya ishi hajmiga qarab" 
korxonalar rahbarlari:Buxgalteriya xizmatini strukturaviy bo'linma sifatida 
belgilang,bosh buxgalter boshchiligidagi. Xodimlarga buxgalterni tanishtiring; 
Shartnoma asosida hisob-kitob asosida markazlashtirilgan buxgalteriya hisobi, 
ixtisoslashtirilgan 
tashkilot 
yoki 
buxgalter 
ekspertini 
hisobga 
olish; 
Shaxsan buxgalteriya hisobini yuriting. 
Shunday qilib, mustaqil moliyaviy xizmat yo'q bo'lsa, vaziyatni istisno qilinmaydi 
va menejer tomonidan boshqariladigan barcha moliyaviy qarorlar mustaqil ravishda 
qabul qilinadi. 
Katta korxonaga kelsak, bunday xizmatni tashkiliy rejada amalga oshirish kerak 
va eng umumiy shaklda, anjirda taqdim etilgan sxema mavjud.
Yuqoridagi sxemada kompaniyaning moliyaviy xizmatining ikkita asosiy 
bo'linmalari tuzilgan; Rejalashtirilgan analitik va buxgalteriya. Birinchi divizion 
moliyaviy oqimlarni bashorat qilish, rejalashtirish va tashkil etish uchun 

---

12 
javobgardir; Ikkinchi o'rinda korxona faoliyatiga qiziqqan turli shaxslarni 
buxgalteriya hisobi, moliyaviy nazorat va axborotni qo'llab-quvvatlash.
Moliyaviy moliya sohasida operatsion boshqaruv ishlari moliyaviy 
munosabatlar va moliyaviy oqimlarning miqdoriy va sifat ko'rsatkichlarini doimiy 
ravishda kuzatib borishni o'z ichiga oladi. Operatsion boshqaruv ishlarining asosiy 
maqsadi - har qanday moliyaviy bitim va korxona tomonidan amalga oshirilgan 
iqtisodiy operatsiyaning doimiy ijobiy ta'siriga olib keladi va uning biznes obro'sini 
tegishli darajada ushlab turish. 
Ushbu maqsadga erishish quyidagi vazifalarni hal qilishga yordam beradi: 
Korxonaning byudjet, byudjet, byudjet mablag'lariga, xom ashyo, yoqilg'i, 
energiyani etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarini o'z vaqtida to'lash, bu uning 
to'lov qobiliyatining dastlabki belgilari; 
Bozor sharoitlarini o'rganish, ma'lumotli marketing va narx qarorlarini qabul 
qilishning ob'ektiv asos sifatida talab va takliflarni talab qilish; 
Ishlashga kapital ayirboshlashning tezlashishini ta'minlash korxonaning hozirgi 
moliyaviy ehtiyojlarini kamaytirishning eng muhim usuli sifatida; 
Ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini kafolatlaydigan korxona ishlab 
chiqarish zaxiralarining maqbul hajmi va ularga xizmat ko'rsatish; 
Korxonaning debitorlik va kreditorlik qarzlarini boshqarish to'lov intizomiga 
muvofiqligi uchun majburiy shart sifatida; 
Mablag'larni qabul qilish, ularning xarajatlari va ko'rsatkichlarini amalga 
oshirish to'g'risidagi ma'lumotni tuzish 
moliyaviy reja
, Korxonaning moliyaviy 
holati boshqaruv qarorlarini tayyorlash uchun ob'ektiv ma'lumotlar bazasi sifatida. 
Ko'rsatilgan barcha vazifalar moliyaviy usul elementidir. 

---

13 
Monitoring va tahliliy ishlar korxonaning har bir bitim va iqtisodiy faoliyatining 
iqtisodiy samaradorligi, rentabelligi va maqsadga muvofiqligini munosib baholash 
uchun mo'ljallangan. Barcha texnologiyalar boshqaruv va tahlil qilinishi kerak: 
qonuniylik tekshiruvidan, ularning qiyofaga ta'siri va korxonaning biznes obro'siga 
ta'sirini aniqlashdan oldin joriy moliyaviy ko'rsatmalarga rioya qilish. 
Aql-idrokning ishi moliyaviy, naqd kreditlar, kredit rejalari ko'rsatkichlari, 
foyda rejalari ko'rsatkichlarini, daromad rejalari va ushbu jarayonlarni maqsadli 
istiqbolga muvofiqlashtirish uchun maqsadli baho beradi. 
Hozirgi vaqtda bozor munosabatlarini rivojlantirish sharoitida, korxonaning 
moliyaviy xizmatini qurish, har qanday sohada va turli tashkiliy-huquqiy 
maqomdagi korxonalarda moliyaviy ishlarni tashkil etishda qat'iylik doirasida 
qurilishi kerak Quyidagi printsiplar: iqtisodiy mustaqillik, o'zini o'zi 
moliyalashtirish, moddiy javobgarlik, faoliyatga qiziqish, moliyaviy zaxiralarni 
tashkil etish. 
Iqtisodiy mustaqillik printsipi ushbu korxona rahbariyatning tashkiliy-huquqiy 
shaklidan mustaqil ravishda mustaqil ravishda mustaqil ravishda mustaqil ravishda 
amalga oshirishni, daromadni olish uchun pul mablag'larini yo'naltirishini 
belgilaydi. Korxonalarning huquqlari bozor iqtisodiyotida sezilarli darajada 
kengaydi 
tijorat faoliyati
, qisqa muddatli va uzoq muddatli xususiyatlarga ko'ra 
investitsiyalar. Bozor korxonalarni iste'molchilarga tegishli bo'lgan moslashuvchan 
sanoatni yaratish, kapitalni qo'llashning barcha yangi va yangi yo'nalishlarini 
yaratishni rag'batlantiradi. Biroq, to'liq iqtisodiy mustaqillik haqida gapirish 
mumkin emas. Davlat amortizatsiya siyosati kabi korxonalar faoliyati uchun alohida 
shaxslarni belgilaydi. Shunday qilib, turli darajadagi byudjetlar, ekskursiya fondlari 
bo'lgan korxonalar o'rtasidagi munosabatlar qonuniy ravishda tartibga solinadi. 
O'z-o'zini moliyalashtirish printsipi o'z mablag'lari hisobidan ishlab chiqarish va 
sotish xarajatlarini ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini qoplash, agar zarur bo'lsa, 
bank va tijorat kreditlari bo'yicha investitsiyalarni to'liq qaytarishni anglatadi. Ushbu 

---

14 
printsipning 
amalga 
oshirilishi 
asosiy 
shartlardan 
biridir. 
biznes 
faoliyati
korxonaning raqobatbardoshligini ta'minlash.