Мавзунинг руҳлантирувчи таснифи

Терминология
АДАПТАЦИЯ — организмнинг морфологик, физиологик ва феъл атвор хусусиятлари комплекси ёрдамида маълум ташқи муҳит шароитларига мослашуви. Ножўя шароитларга адаптация энг муҳимларидан бири саналади.
АЛЛЕРГИЯ (А.) — энг кенг тарқалган касалликлардан бири бўлиб, организмнинг аллергенлар (атмосферани, сувни ифлословчи кимёвий моддалар, озуқа моддалар, дорилар, ўсимликлар чанги, хонаки ҳайвонлар юнги ва бошқалар) га нисбатан фавқулодда иммун реакцияси билан боғлиқдир.
Турли аллергенлар ўзаро таъсирлашиши мумкин. Масалан, атмосферанинг олтингугурт диоксиди билан ифлосланиши чангга аллергик реакцияни кучайтиради. Шунингдек, аллергияси бўлган беморлар ва яшаш муҳитининг экологик ноқулайлиги ўртасида тўғридан тўғри боғлиқлик аниқланган.
БЕНЗ(А)ПИРЕН (Б.) — полициклик ароматик углеводородлар гуруҳидан бўлган модда бўлиб, кенг тарқалган канцероген саналади, саноатнинг газсимон чиқитларида, автомобил газлари, тамаки тутуни ва озиқ овқат маҳсулотлари таркибида мавжуд.
БИОГАЗ (Б.) — газлар аралашмаси бўлиб, таркибида асосан метан (55-65%) ва углерод диоксиди (35-45%) бор. Б. ўғит, пичан ва бошқа органик чиқитларни ёқиш натижасида ҳосил бўлади.
БИОЛОГИК ИНДИКАТОРЛАР (Б.и.) — атроф муҳит ўзгаришларига ўзининг мавжуд ёки мавжуд эмаслиги билан, ташқи кўриниши, кимёвий таркиби, ёки ўзини тутишининг ўзгариши билан жавоб берувчи организмлардир.
Ифлосланишнинг экологик мониторингида Б.и.ларни ишлатиш кўпинча асбобларни ишлатишдан кўра қимматли маълумотлар беради, чунки Б.и. ифлосланишнинг бутун комплексига таъсирчан саналади.
Бундан ташқари, “хотира”га эга Б.и.лар узоқ муддатли ифлосланишларни ҳам акс этади. Дарахт баргларида амосфера ифлосланганида некрозлар (ўлик қисмлар) пайдо бўлади.
Ифлосланишга чидамли баъзи турларнинг мавжудлиги ёки унга чидамсиз баъзи турларнинг (лишайниклар) йўқлиги билан шаҳарлар атмосфераси ифлосланиш даражаси аниқланади.
МУАЛЛАҚ ЧАНГ (М.ч.) — ҳаводаги қаттиқ заррачалар, атмосфера ифлосланиши таркибий қисми. М.ч. 90% га чанг тутовчилар томонидан ушланиши қийин бўлган майда дисперсияли фракциядан иборат.
М.ч. ўпкаларда йиғилиши мумкин ва инсон саломатлигига жиддий хавф туғдиради. М.ч. зарраларида оғир металлар ва полициклик ароматик углеводородлар (ПАУ), шунингдек, бенз(а)пирен каби хавфли моддалар чўкиши мумкин.
Автомобил қоплагичларнинг кўчаётган заррачалари ва асбест зарралари хавфли ифлосланишга олиб келади. Хонадаги хаво эски поролон М.ч. билан ифлосланиши мумкин. Шаҳарлардаги М.ч. асосий манбаси кимёвий ва ёқилғи энергетика комплекслари ҳамда автотранспортлар ҳисобланади.

ВИБРАЦИЯ (В.) — тебранма жараён бўлиб, бир тебранувчи жисмдан бошқасига узатилади, атрофнинг физик ифлосланишининг бир тури ҳисобланади. Шовқинли ифлосланиш каби децибелларда ўлчанади. Узоқ таъсир натижасида қурилмалар, техника бузилиши мумкин. Одамда вибрацион касалликни чақиради.

ГЕРБИЦИДЛАР (Г.) — кимёвий препаратлар бўлиб, бегона ўтларнинг популяцияси зичлигини назорат қилишда ишлатилади. Г.лар сони ҳозирда 100 дан ошади. Юқори самародорликка эга Г.лар яратилмоқда, бу уларнинг дозасини камайтириб, табиатда тез парчаланишига олиб келади. Бундай Г.лар табиат ва инсон саломатлиги учун нисбатан хавфсиз саналади.
ДДТ (дихлордифенилтрихлор-этан) — экологик энг хавфли инсектицидлардан бири. Юқори чидамлилик билан ажралиб туради ва атроф муҳитдан тирик организмлар, сутэмизувчилар ҳамда одам жигар, буйрак ва мия тўқималарида тўпланади.
ДЕФОЛИАНТЛАР (Д.) — ўсимликларни баргдан тозалаш мақсадида қўлланиладиган кимёвий моддалар (магний хлорат, бутифос, бутилкаптакс ва б.) саналади. Уларни кўпинча пахтанинг механик тозалишини енгиллатиш учун қўллашади. РФда баъзан Д. боғдорчиликда ишлатилади.
УГЛЕРОД ДИОКСИДИ (син. — карбонат ангидрид гази, У. Д. ) — СO2, углеродли бирикмаларнинг оксидланиши натижасида ҳосил бўладиган модда. У.Д. организмлар нафас олишида, ёқилғи ёнганда, ҳамда вулқон отилиши ва карбонатли тоғ жисмларининг кўчишида ҳосил бўлади. У. Д. нинг концентрацияси ошиши атмосферада иссиқхона эффектини ҳосил қилади.
ДИОКСИНЛАР (Д.) — бугунги кунга қадар маълум моддалар ичида энг заҳарлиси ҳисобланади. Д. органик моддаларда эрийди, канцероген таъсир қилади ва ўта барқарор саналади. Д.нинг тупроқда ярим парчаланиш даври 10-20 йилни ташкил этади.
ТАБИИЙ РАДИАЦИЯ (Т.Р.) — фазодан ёки тоғ жисмлари ва тупроқ таркибида кўп учрайдиган, ярим парчаланиш даври узоқ физик муддат давом этувчи радиоактив изотоплар ядросининг парчаланиши натижасида ҳосил бўлувчи ионлашган нурланишдир. Ўртача Т.Р. 110 мбэр/йил ни ташкил этади, шунингдек, унинг 80% — ердаги манбалар ва фақат 20% —космик табиатга эга.
ИФЛОСЛАНИШ (И.) — муҳитга хос бўлмаган кимёвий (кимёвий ифлосланиш), физик (физик ифлосланиш), ва биологик (биологик ифлосланиш) агентларнинг чиқарилиши ҳисобланади.
И. — цивилизация ривожланиши ва илмий техник тараққиёт йўлидаги кечилиши энг қийин бўлган тўсиқлардан бири саналади. Сайёрамизни ифлословчи 10 та асосий моддалар (экотоксикантлар) жадвалда келтирилган.
ИНСЕКТИЦИДЛАР (И.) — қишлоқ ва ўрмон хўжалигида зараркунанда ҳашаротларнинг популяцияси зичлигинин назорат қилишда ишлатилувчи кимёвий препаратлардир.
Атроф муҳитга тушган И.лар исон учун фойдали кўплаб ҳашаротларни, масалан чанглатувчиларни ўлдиради ва ҳашаротлар чанглатадиган маданий ўсимликлар (гречка, кунгабоқар, карамлилар, резавор мевалилар) ҳосилининг камайишига

КАДМИЙ (К.) — оқ рангли оғир металл. К.нинг организмга оз миқдордаги тушиши ҳам кучли токсик таъсир кўрсатади. К. чанг билан нафас олиниши саноат корхоналарида буйрак касалликларини келтириб чиқаради. К. Канцерооен модда бўлиши ҳам мумкин. Унинг организмга 1 кг тирик вазнга 1мг миқдордан кўп бўлмаган миқдорда тушиши безарар ҳисобланади. У тупроққа фосфорли ўғитларга қўшимча сифатида, ҳамда атмосфера ифлослантирувчиларининг чўкиши оқибатида тушади. К. исталган қишлоқ хўжалиги жониворлари жигари ва буйрагида тўпланади.

КАНЦЕРОГЕН МОДДАЛАР (К.м.) — саратон касаллигини чақирувчи кимёвий моддалар. Улар қаторига полициклик ароматик углеводородлар (ПАУ, биринчи навбатда бенз(а)пирен), маргимуш, бензол, асбест ва бошқалар киради. Энг кучли К.м. бу радиоактив ифлосланиш чақирувчи элементлар радиоактив изотопларидир.
ЭУЛ — юқори кучланишли электрузатиш линияси. 220 и 380 кВ кучланишли ЭУЛ ларни энергия йўқотилиши камайтирилиши мақсадида электр токи транспортировкасида ишлатилади ва бундай юқори кучланишларла 100км симга 1,5 дан 6 % гача электроэнергияси сарфланади.
ЭУЛ дан келадиган электромагнит ифлосланиш инсон саломатлигига етарлича хавф туғдиради.
ЭУЛ ландшафтнинг эстетик кўринишини бузади ва қушлар ўлимига сабаб бўлади. ЭУЛ қурилиши учун катта майдондаги ўрмонлар ва қишлоқ хўжалиги майдонлари ажратилади. Тахминларга кўра, ЭУЛ яқинида ҳосил бўладиган озон ўрмонлар ўлимига ўз ҳиссасини қўшар экан. Лекин ЭУЛ бўлиши тарк этиб бўлмайдиган ҳолатдир, ва уларнинг қўйилишини атроф муҳитга энг кам зарарли ҳолда бажариш керак.
НИКОТИН (Н.) — тамаки тутунида мавжуд юқори токсикликка эга алкалоид. Тамаки баргининг ишлов берилишида қарийб 90 % Н. йўқотилади.
Организмнинг кўплаб вазифалари (қон айланиши, ҳаўм органлари, асаб тизими) га салбий таъсир кўрсатади.
Натижада кашанда бир кунда Н. нинг 20 мг дозасини қабул қилади. Ҳомиладорлик пайтида Н. плацентага таъсир ўтказади ва ҳомила тушишига олиб келиши мумкин.
Ашаддий кашандаларда “кашанда оёғи” касаллиги ривожланади ва оёқнинг носоғлом музлаши ҳамда чўлоқланишига, натижада ампутацияга мойилликка олиб келади. Кашандаларда ракни тошкўмир ва кадмий чақиради.
НИТРАТЛАР (Н.) — азот кислотаси (HNО3) тузи ҳисобланиб, азот айланишида мужим ўрин тутади. Н. тупроқда минерал азот ўғитлари кўп берилганда йиғилиб қолиши мумкин. Н. тупроқдан ювилганда, улар фосфат билан бир қаторда сув ҳавзалари эвтрофикациясига ишлатилади.
Бундан ташқари, улар концентрациси ичимлик сувида кўп. Н. қўшимча озиқ модда сифатида (масалан, колбаса, баъзи консерваланган балиқлар) таркибида ишлатилади. Аммо 70% Н.лар организмга сабзавотлар билан киради. Яшил ўсимликлар (укроп, петрушка сельдерей), шунингдек, карам, лавлаги, редиска, картошка, бош пиёз ва барра пиёз Н. ни 1 кг маҳсулот ҳисобилан 3 ёки 5 гр гача йиғади (катталар учун максимал кунлик доза 5 мггача, болаларга бир неча бор кам мумкин). Организмга кирган Н. аввал ошқозондаги аминлар билан реакцияга киришувчи (пишлоқ) нитратларга ўтади. Улар канцероген модда нитрозаминга айланади.

НИТРИТЛАР (Н.) — нитрит кислота (HNО2) тузлари бўлиб, гўшт ва балиқ маҳсулотларини тузлашда ош тузи билан аралашмада ишлатилади. Н. тузли гўшт ва колбаса маҳсулотларига ёқимли пушти ранг бериб, одамда хавфли касалликлар (шунингдек, ботулизм) чақирадиган бактериал заҳарлар пайдо бўлишининг олдини олади. Организмда Н. лар аминлар билан ўзаро таъсирлашиб, канцероген моддалар — нитрозаминлар ҳосил қилади.

УГЛЕРОД ОКСИД (син. ис гази, У.о.) — юқори токсик газ (СО) бўлиб, у рангсиз ва ҳидсиздир, кислород етарли бўлмаган шароитларда ёқилғининг ёнишидан ҳосил бўлади.
У.о. автомобилларда ҳосил бўлади ва шаҳар атмосфера ифлосланишининг хавфли омилларидан саналади. У.о.нинг концентрациясининг ошиши автомобил тирбандлигида йўл транспорт ҳодисаларининг сонини орттирувчи омиллардан ҳисобланади. У.о. атмосферага тушгач, бироз вақт ўтгач, табиий шароитда нисбатан хавфсиз углерод (IV) оксидига ўтади. У.о. нинг ҳаводаги концентрацияси 14 мг/м3 дан ошгач, инсонда миокард инфаркти ривожланиши хавфи ошади.
АЗОТ ОКСИДЛАРИ (А.о.) — азота ва кислород бирикмалари (N2O,NO, NO2) бўлиб, саноатда ёки транспортда ёқилғи ёниши натижасида ҳосил бўлади ва атмосфера ифлосланишини чақиради. Сув буғларида эриб, А.о. азот кислотаси ҳосил қилади (НNO3), у кислотали ёмғирлар таркибининг 1/3 қисминин ташкил этади. А.о. атмосферадаги юқори концентрацияларида одам заҳарланиши мумкин, бунда ўпка шишиши, шиллиқ қаватлари емирилиши, бош оғриғи ва уйқусизлик кузатилади. Қуёш нури таъсирида А.о. мураккаб кимёвий реакциядарга киришади, удар натижасида токсик фотооксидантлар, шулар жумласидан озон ҳосил бўлади.
ХКЧ (хавфсиз концентрация чегараси) — экологик норматив бўлиб, модданинг сув, тупроқ ва атмосфера ҳамда овқат маҳсулотлари таркибидаги инсон саломатлигига зарар етказмайдиган концентрацияси ҳисобланади. ХКЧ экологик нормалаш ва атроф муҳит ҳамда озуқа маҳсулотларининг ифлосланишини назорат қилишда ишлатилади. ХКЧ нормативлари вақти вақти билан қайта кўриб чиқарилади ва янада кичрайтирилади. Энг қаттиқ нормалар ҳозирда Японияда ҳисобланади. РФ да ҳозирча талаблар анча юмшоқ: чанг учун атмочферадаги ХКЧ 0,15 мг/м3, углерод оксиди учун — 1, олтингугурт оксиди учун — 0,5, азот диоксиди учун — 0,085, бенз(а)пирен учун — 0,0000001 мг/м3. Сувдаги ХКЧ бензол ва алюминий учун 0,5 мг/л, ДДТ — 0,1, бенз(а)пирен учун — 0,000005 мг/л. Қўрғошин учун тупроқдаги ХКЧ 32,0 мг/кг, формальдегид учун — 7, симоб учун — 2,1, бенз(а)пирен учун — 0,02 мг/кгГ.
ПЕСТИЦИДЛАР (П.) — турфа кимёвий бирикмалар бўлиб, ўсимликлар ҳимояси учун ишлатилади. П.ларнинг 700 га яқин тури кенг қўлланилади.
Уларнинг қуйидаги турлари мавжуд:
инсектицидлар, ҳашаротларни йўқотади;
акарицидлар, бургаларни йўқотади;
нематоцидлар, тўгарак чувалчангларни йўқотади;
фунгицидлар, паразитар замбуруғларни йўқотади;
бактериоцидлар, бактерияларни йўқотади;
вирусоцидлар, вирусларни йўқотади;
зооцидлар, паразитар умуртқали ҳайвонларни йўқотади
моллюскоцидлар, моллюскаларни йўқотади;
альгицидлар, сув ўтларини йўқотади;
гербицидлар, бегона ўтларни йўқотади;
арборицидлар, буталар ва дарахтларни йўқотади;
П.лардан тўлиқ воз кечишнинг деярли имкони йўқ; ва П. Чегараланган миқдорда қўллаш ҳаттоки ўсимликларни интеграллашган ҳимоя усулидаги адаптив ёндашувда ҳам рухсат этилади. П. фақат фавқулодда вазиятларда (совуқ нам йилда, яъни ўсимликлар ўсиши пасайган, аммо бегона ўтлар яхши ўсадиган йилда) қўлланиладиган “ўт ўчириш” чорасига айланиши керак. Бошқа барча ҳолатларда эса, улардан фойдаланишдан воз кечиш мумкин.
ОЗУҚАВИЙ ҚЎШИМЧАЛАР (О.қ.) — озиқ овқат маҳсулотларига уларни яхши сақлаш (консервантлар) ёки эстетик кўринишини яхшилаш учун қўшиладиган (бўёқлар) 100 га яқин моддаларнинг умумий номи. О.қ. кўпи безарар, аммо уларнинг баъзилари, айниқса, консервантлар соғлиқ учун хавфли.
Олтингугурт диоксиди шарбат, қуруқ мевалар, картошка кукунини сақлашда ишлатилади ва кўнгил айниши ҳамда астматикларда бронхлар спазмини келтириб чиқариши мумкин.
Меваларни консервалашда қўлланиладиган бензой кислотаси аллергия қўзғатади. Гўштни тузлашда қўлланиладиган нитритлар, организмда канцероген нитрозаминлар ҳосил бўлишига олиб келади.
Шунингдек, қандолатчилиқ маҳсулотларида ишлатиладиган бўёқлар ҳам безарар эмас. Этикеткасида О.қ. кўрсатилмаган импорт маҳсулотлари ҳам хавфли бўлиши мумкин.
Уй шароитида маҳсулотларни тайёрлашда туз ва саримсоқ каби табиий озуқавий қўшимчаларни ишлатиш мақсадга мувофиқ.
ПОЛИВИНИЛХЛОРИД (ПВХ) — аҳамияти жиҳатидан полиэтилендан кейин иккинчи ўринда турувчи синтетик полимер бўлиб, маиший кўп қўлланилади. ПВХдан қувурлар, дераза ромлари, жалюзи, дастурхонлар ва пол, ўйинчоқлар ва ҳоказолар ишлаб чиқарилади. ПВХ маҳсулотларининг қадоқлашда ишлатилиши мақсадга мувофиқ бўлмайди. Чиқинди ёқиш заводларида ПВХ маҳсулотларинин ёқиш катта хавф туғдиради, чунки натижада атмосферага диоксинлар, водород хлорид ва оғир металларнинг учувчан бирикмалари чиқарилади. Шунингдек, таркибига ПВХ тушган чиқитларни дала ва ҳовлиларда ёқиш ҳам катта хавф туғдиради.
РАДИОАКТИВ ИФЛОСЛАНИШ (Р.и.) — муҳитга табиатда мавжуд радиоактив моддаларни чиқариш, ёки табиий радиоактив моддаларнинг улушининг ортиши бўлиб, физик ифлосланишнинг хавфли тури ҳисобланади. Р.и. га атом энергетика манбалари (Чернобыль, Кыштым)даги авариялар, радиоактив чиқитларни нотўғри сақлаш ва кўмиш ҳамда АЭС ёқилғи циклларидаги бошқа операцияларнинг нотўғри бажарилиши сабаб бўлади.
РАДИОАКТИВЛИК (Р.) — баъзи бир кимёвий элементлар ва изотопларнинг нуклид деб аталовчи ядроларининг ионлашган нурланишни чиқариш билан мустақил парчаланиши бўлиб, у худди ёруғлик табиати каби электромагнит нурланиш ёки корпускулалар оқимидан иборат.
Ионлашган нурланишнинг қуйидаги турлари мавжуд: альфа-заррачалар оқими — катта электр зарядга эга гелий ядролари.
Альфа-заррачалар ҳавода бор йўғи бир неча сантиметргача учиши ва ҳаттоки қоғоз вароғида тутилиб қолиши мумкин. Шу сабабли радиоактив зарарланиш фақат шу заррачаларни тутган (радиоактив чанг) моддалар организмга нафас олиш ва овқатланиш вақтида тушгандагина мумкин бўлади;
бета-заррачалар оқими эса — альфа заррачаларга нисбатан юқори сингиш хусусиятига электронлар ва позитронлардан иборат бўлиб организм тўқималарига 1-2 см чуқурликка сингиши мумкин, лекин уларнинг зарарловчи таъсири альфа-заррачаларга нисбатан паст;
гамма-нурланиш — катта сингиш хусусиятига эга қисқа тўлқинли электромагнит нурланиш бўлиб, ундан ҳимояланиш учун кўп метр қалинликдаги бетона ёки кучли қўрғошинли экранлар керак бўлади.
РАДОН (Р.) — кимёвий элемент (Rn), инерт радиоактив газ, радий парчаланишида ҳосил бўлади. У альфа- ва гамма-заррачалар чиқариш билан парчаланади, унинг энг хавфли изотопи Rn-222 ярим парчаланиш даври 3,8 суткага тенг. Р. тупроқ ва артезиан сувларидан, ҳамда баъзи қурилиш материаллари (кўмир СЭМ чиқитлари ва қизил ғишт) дан чиқади.
Одатда Р. биноларнинг пастки қаватларида тўпланади, шу сабабли улар анча мураккаб радиоактив назоратга муҳтож. Бевосита ерда турадиган кичик уйларда, уларни иситиш натижасида ҳаво юки пайдо бўлиб, ердан Р.ни тортиб олишга сбаб бўлади.
Яшаш жойидаги ҳавода Р.нинг рухсат этилган даражаси 200 Бк/м3 тенг бўлиб, одатда одам бир йилда 150 мбэр радиация олади. Концентрацияниг бундан ошиши соматик радиацион зарарланишлар хавфини, айниқса, ўпка ракининг пайдо бўлиш хавфини оширади.
СИМОБ (С.) — оғир металл бўлиб, унинг бирикмалари ҳаво, сув ва озиқ моддаларни зарарловчи хавфли моддалар саналади. Металлик С. кам хавфли бўлиб, унинг буғлари организмга кучли таъсир этади.
С.нинг анорганик бирикмалари (тузлари) нисбатан хавфсиз ҳисобланади ва организмга бевосита овқат билан тушгандагина таъсир кўрсатиши мумкин.
Асосан, симобнинг органик бирикмалари, айниқса, метилсимоб хавфли ҳисобланади.
С.нинг ҳар қандай шакли сувга ташланганда бактериялар томонидан метилсимобга ўтказилади.
Метилсимоб кўп миқдорда Марказий Осиё давлатларидаги (Ўзбекистон ва б.) дарё, кўл ва суғориш каналларида тутиладиган балиқда топиш мумкин, чунки пахта ўстиришда қўлланиладиган дорилар симоб тутиб, сув билан оқиб тушади.
Овқатда метилсимоб тутган балиқни истеъмол қилиш натижасида ўлимга олиб келувчи кучли даражада заҳарланиш мумкин.

ҚЎРҒОШИН (Қ.) — оғир металл бўлиб, саноатда бензинга қўшимча сифатида ишлатилади, атроф муҳитни зарарловчи энг хавфли моддалардан саналади.

Организмга Қ.тушишининг асосий манбаи овқат бўлиб, айниқса, саноат зоналаридаги қишлоқ хўжалиги ҳайвонларининг жигар ва буйракларида қўрғошин кўп бўлади.
Қ., шунингдек, вино шарбати, чучук сув балиқлари, баъзи мева ва сабзавотлар таркибида кўп учрайди. Организмга тушидиган қўрғошин миқдорини аниқлаш учун қон таҳлили ўтказилади.
Қ. миқдори 100 мл қонда 15 мкгдан ошмаслиги керак. Болалар ва ҳомиладорларда бу норматив 2 баробар кам.
Умумий олганда, қўрғошиндан заҳарланиш жуда кам учрайди, аммо Қ. заҳарланиш организмда ички аъзолар касалликларини кучайтиради. Бунда милкларда яхши ажралиб турувчи қ.ли жияк кўзга ташланади.
СМОГ (С.) — саноат корхоналари ва шаҳарлар устидаги туманли парда бўлиб, газсимон чиқитлар, асосан, олтингугурт 4 оксидидан ҳосил бўлган. Унинг қишки (Лондон) ва ёзги (Лос Анджелес) турлари фарқланади.
Қишки смог ҳосил бўлишига кичик қувурлар ва транспорт воситаларидан чиқариладиган газ йиғилишига олиб келувчи тинч шамолсиз об ҳаво сабаб бўлади.
Ёзги смог (фотокимёвий) азот оксидлари ва углеводородлардан ҳосил бўлади, улардан интенсив қуёш нурлари таъсирида фотооксидантлар, айниқса, озон ҳосил бўлади.
Лондонда 1952 йилда смог 4000 киши ўлимига олиб келган, 1956 йилда эса, ҳалок бўлганлар сони янада кўп бўлган. Ягона ҳимоя усули бу атмосфера ифлосланишини камайтиришдир.

ТАМАКИ ТУТУНИ (т. т.) — газ ва аэрозоллар аралашмаси бўлиб, бир неча минг турли моддалардан ташкил топади, улардан энг муҳими углеводородлар, спиртлар, феноллар, никотин, углерод оксиди, аммиак, азот оксидлари, синил кислота, водород сульфиди, бенз(а)пирен, кадмий, маргимуш, хром, формальдегид, радиоактив полоний ва бошқалар ҳосил бўлади ва кўплаб хавфли касалликларни чақиради. Тамаки тутуни оқибатида саратонга чалиниш хавфи қатор бўйлаб ортиб боради: пассивкашандалар —трубка чекувчилар — сигара чекувчилар — сигарет чекувчилар. Тамаки тутуни радон таъсирини кучайтиради.

ТОКСИКЛИК (Т.) — заҳарлилик бўлиб, модданинг организмга ва одам саломатлигига зарар етказа олиш қобилияти билан ўлчанади. Т.ни баҳолаш ифлословчи моддаларнинг зарарлиги классификацияси асосини ташкил этади.

ОҒИР МЕТАЛЛЛАР (О.м.) — зичлиги 4,5 г/см3 дан катта бўлган металлар. О.м. таркибида инсон учун ҳаётий муҳим бўлганлари (рух, темир, марганец, мис) ва организм учун токсик бўлганлари (кадмий, симоб, қўрғошин, мышьяк, никель, хром) бор.

Аммо, юқори концентрацияларда ҳаёт учун зарур бўлган оғир металлар ҳам одам учун хавфли бўлади.

Хавфлилик даражаси бўйича улар 3 синфга бўлинади:

I синф — мышьяк, кадмий, симоб, бериллий, селен, қўрғошин, рух;

II синф— кобальт, хром, мис, молибден, никель, сурьма;
III синф — ванадий, барий, вольфрам, марганец, стронций.

О.м. атроф муҳитга оқава сувлар, саноат корхоналарининг газсимон чиқитлари ва автотранспорт ажратмалари билан чиқарилади.

Бунинг оқибатида шаҳар атмосферасида шаҳардан узоқдаги ўрмонзорларда 5-20 марта кўп. Тупроқларнинг о.м. билан ифлосланиши фосфор ўғитлар қўшилганда кечади.
О.м. биологик концентрацияга учраши мумкин, айниқса, балиқ ва қўзиқорин тўқималарида йиғилиши мумкин. О.м. қишлоқ хўжалиги ҳайвонларининг жигар ва буйракларида учрайди.

УЛЬТРАБИНАФША НУРЛАРИ (У.н.) — 180-400 нм узунликдаги тўлқинлардан иборат электромагнит нурланишдир. У.н. нинг катта қисми, шунингдек, ана кичикроқ нурлари атмосферанинг озон қатламида ютилади.

Тўлқин узунлиги 180-289 нм бўлган у.н. тирик ҳужайралар (масалан, бактериядар)ни ўлдиради.
Тўлқин узунлиги 289-313 нм бўлган у.н. кичик миқдорларда витаминлар синтезини, нафас олиш ва қон айланишини фаоллаштиради, одамнинг умумий ҳолатини яхшилайди (озгина қорайиш таъсири).
Катта миқдорда У.н. тери саратони ва кўз гавҳари катарактасини чақиради. Бу фақатгина қуёшдан қизишда эмас, балки махсус “тоғ қуёши лампалари”ни ишлатганда ҳам содир бўлади.
ФЕНОЛ (карбол кислотаси, Ф.) — содда ароматик спирт (C6H5ОН), қаттиқ модда бўлиб, ҳавода пушти тусга кирувчи рангсиз криссталлардир. Ф. — саноатда ишлаб чиқариладиган кўплаб кимёвий моддалар (пестицид, синтетик полимерлар, эритувчилар)нинг оралиқ маҳсулоти ҳисобланади. Кичик миқдорда тиббиётда дезинфекцияда ишлатилади. Буғларидан нафас олиш эса, шиллиқ қавати яллиғланишига, тери билан тўқнашганда эса, куйишга олиб келади, овқат ҳазм қилиш тизимига тушганда жигар ва буйракларни зарарлайди.
ФИТОНЦИДЛАР (Ф.) — мураккаб тузилишга эга учувчан кимёвий бирикмалар бўлиб, ўсимликлар томонидан атмосферага чиқарилади ва микроорганизмлар (бактерия, замбуруғларнинг) фаолиятини пасайтиради. Масалан, Ф. Саримсоқпиёз ёки кесилган пиёздан чиқади.
ФОРМАЛЬДЕГИД (Ф.) — саноатда ишлатиладиган (ёғоч бўлаклари плиталари, тўқимачилик саноатида) кимёвий модда (НСНО). Ф., шунингдек, кучли консервант (майитларни мўмиёлаш ва биологик материалларни сақлашда) сифатида ишлатилади. Ф. йирик кимёда энг муҳим маҳсулотлардан саналиб, унинг халқаро ишлаб чиқарилиши ўнлаб миллион тонналарга тенг. Аммо, бир вақтнинг ўзида Ф. — хавфли модда, у атмосферани заҳарлайди ва кучли аллергик реакцияларни қўзғатади. Ф. Канцерогенлиги тахмин қилинади. У атмосфкрага ДСП дан ясалган мебеллар эмиссияси орқали, автомобиллар тутуни ва тамаки тутуни орқали чиқрилади. Ф.нинг сувли эритмаси формалин дейилади.
ФРЕОНЛАР (син. хладонлар, Ф.) — тўйинган газсимон ёки суюқ фторуглерод ёки полифторуглеводородлар (кўпинча хлор атомлари тутган). Ф. ёнмайли, алангаланмайди, портламайди, кимёвий барқарор. Улар совуткичларда, пропеллентлар ҳамда ўт ўчириш мосламалари таркибида ишлатилади. Ф. Чиққанда, ҳавода таъсирлашмай, атмосферанинг юқори қатламларига кзтарилади ва у ерда ультрабинафша нурлари таъсирида парчаланиб, озон қатлами емирилишига олиб келади.
ФТОР (Ф.) — кимёвий фаол элемент бўлиб, табиатда соф ҳолда учрамайди. Ф.нинг бирикмалари саноат(алюминий, цемент)да кенг қўлланилади ва ҳавони ифлослайди. Юқори концентрацияларда фторидлар ўта заҳарли ва организм ферментларининг таъсирини пасайтиради, сурункали заҳарланиш скелет ўзгаришига олиб келади. Стоматологияда фторидлар тишлар кариесидан ҳимоя қилувчи восита сифатида ишлатилади ва тиш пасталарига қўшилади. Бундан ташқари, сувни фторлаш ўтказилади.
ФУНГИЦИДЛАР (Ф.) — ўсимликларни замбуруғли касалликлар (занг, қоракуя, фитофтор) дан ҳимоялашда ишлатилади. Ф. Экологик хавфли, чунки одам ва ҳайвонлар учун заҳарли ҳамда тупроқдаги микроорганизмлар фаолиятини пасайтиради. Шу сабабли ҳозирда замбуруғли касалликларни назорат қилишда алтернатив усуллар қўлланилмоқда. Биринчи навбатда бу ўсимликларнинг адаптив селекциясидир.