Mavzuning qisqacha tafsiloti. Biz siz bilanushbi darsda

 
 
Iqtisodiy fanlarning shakllanishida asosiy 
g’oyaviy oqimlar
Iqtisodyot nazariyasi fani ko‘pgina 
mamlakatlarda milliy bozor shakllangan va 
jahon bozori vujudga kelayotgan davrlarda 
dastlab «siyosiy iqtisod» nomi bilan 
shakllana boshladi.
Siyosiy iqtisod grekcha so‘zdan 
olingan bo‘lib «politiko» – ijtimoiy, 
«oykos» - uy, uy xo‘jaligi, «nomos» – 
3
А.Раззок;ов., Ш.Тошматов., Н.Урмонов. Ик;тисодийтаълимотлартарихи. Т.: 
«Молия». 2002, 42-бет. 
Tomas Mann (1571 – 
1641) Merkantilizm 
mafkurasini asosiy 
targ’ibotchilaridan 
hisoblanib . Tovar, pul, 
foyda va capital orasidagi 
aloqadorlikning sababini 
topishga harakat qilgan. 
3 – savol
 

---

 
10 
qonun, ya’ni uy yoki ijtimoiy xo‘jalik qonunlari degan ma’noni bildiradi. 1575-
1621 yillarda yashab o‘tgan fransuz iqtisodchisi Antuan de Monkreten birinchi 
marta «Siyosiy iqtisod traktati» (1615 y.) nomli asarida, bu fanni mamlakat 
miqyosida iqtisodiyotni boshqarish fani sifatida asosladi.
Iqtisodiy fan shakllanishi jarayonida bir qancha g‘oyaviy oqimlar, maktablar 
vujudga kelgan. Ular jamiyat boyligining manbai nima, u qayerda va qanday qilib 
ko‘payadi, degan savollarga javob topishga urinishgan. Bunday iqtisodiy 
oqimlardan dastlabkisi «merkantilizm», deb atalgan. Bu oqim tarafdorlari 
odamlarning, jamiyatning boyligi (puldan, oltindan iborat boylik) savdoda, asosan 
tashqi savdoda–muomala jarayonida paydo bo‘ladi, ko‘payadi, savdoda band 
bo‘lgan mehnat unumli mehnat, boshqa mehnatlar esa unumsizdir, deb 
tushuntiradi.
Boshlang‘ich merkantalizm (XIV asr oxiri-XVI asr 
o‘rtalari) monetar tizim deb nomlanib, uning asosiy sharti-pul 
(oltin, kumush) ni mamlakatda ushlab qolish hisoblangan. 
Vaqt o‘tishi bilan merkantalistlar bu tadbir o‘z-o‘zicha 
mamlakatning boyligini oshirmasligini tushunishgan. Keyingi 
merkantalizm (XVII asr-XVIII asr boshlari) tashqi savdo 
rivojlanishi va faol savdo balansiga ega bo‘lishda pulni 
tashqariga chiqarishni taqiqlash iqtisodiy rivojlanishga to‘siq 
bo‘lishini anglashgan. Bu holda asosiy talab tashqi savdoda 
pulning ijobiy qoldig‘i bo‘lishi hisoblangan, pul oqimini 
tartibga solish esa iqtisodiy usullar yordamida erishilishi lozim 
(tashqi savdoni yuqori boj tariflari bilan cheklash, tovarlar 
eksport uchun imtiyozli shartlarni belgilash). 
Keyingi 
merkantlizmning 
Angliyadagi 
asosiy 
nazariyachisi Tomas Men (1571-1641) hisoblanib, shu oqim 
nuqtai nazdida davlatning ichki va tashqi siyosati asoslanadi. 
Merkantalizm konsepsiyasi asosan proteksionizm siyosatiga tayanadi, ya’ni 
davlatning iqtisodiyotni boshqarishda qatnashishi, eksportning importdan yuqori 
bo‘lishi va boylikni ko‘paytirishni ta’minlashi zarurligiga e’tibor qaratadi. 
Bu ob’ektiv vujudga kelgan nazariya va siyosat kapitalning dastlabki 
jamg‘arilishi va shu orqali iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. 
«Fiziokratlar» merkantilistlardan farqli o‘laroq, boylik qishloq xo‘jaligida 
yaratiladi va ko‘payadi, degan g‘oyani olg‘a surdi. Fiziokratiya grekcha so‘zdan 
olingan bo‘lib tarjimasi “tabiat hukmronligi” degan ma’nono anglatadi. Bu maktab 
dastlab XVIII asr o‘rtalarida vujudga kelib, keyin Italiya, Angliya va Germaniyada 
keng yoyilgan. Fransiyada fiziokratlar g‘oyasining asoschisi Fransua Kene (1694-
1774) qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishning yagona tarmog‘i hisoblanadi, unda 
tabiiy yo‘l bilan qo‘shimcha “sof mahsulot” vujudga kelib, xalqning boyligini 
ko‘paytirib boradi degan qarashni ilgari suradi.
Qishloq xo‘jaligida doimiy takror hosil qilinadigan boylik barcha sohalar 
o‘sishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi, savdoning gullab yashnashi va aholi 
Fransua Kene (1694-
1774) qishloq 
xo‘jaligi ishlab 
chiqarishning yagona 
tarmog‘i hisoblanadi, 
unda tabiiy yo‘l bilan 
qo‘shimcha “sof 
mahsulot” vujudga 
kelib, xalqning 
boyligini ko‘paytirib 
boradi degan qarashni 
ilgari suradi.