4.2.Elektr tokidan himoyalanish Elektr tokidan keng foydalanish o‘ziga xos afzalliklarga zga bo‘lish bilan birga xalq xo‘jalik tarmoqlari va sanoat korxonalarida elektr tokidan shikaslanishni va har xil elektr xavfsizligini ham keltirib chiqaradi.
Sanoat korxonalarida elektr tokidan jarohatlanish juda ko‘p uchiramasada, lekin barcha o‘lim bilan tugagan baxtsiz hodisalarning qariyib 50 foizi elektr toki urishi oqibatida bo‘lganligi qayd etilgan.
Odam organizimiga elektr tokining ta'siri har xil bo‘lib u mashina mexanizmlarning korpusida elektr tokining hosil bo‘lishi yoki elektr uzatkichlarning himoya qobig‘ining buzulishi, qadam kuchlanishi xisobiga vujudga keladi.
Odam organizimidan o‘tayotgan elektr toki qiymatiga qarab elektr tokining ta'siri quydagicha bo‘linadi.
1. Elektr tokining termik ta'siri (issiqlik ta'siri)
2. Elektrolitik ta'sir
3. Biologik ta'sir
Bundan tashqari ko‘pincha elektr tokidan noto‘g‘ri foydalanish hisobiga yong‘in va portlash xavfsizligini ham keltirib chiqaradi. Shuning uchun elektr toki ta'sirida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan baxtsiz hodisalar va ulardan saqlanish masalalari muhim masalalardan biri deb belgilanadi.
Elektr toki ta'sirining eng xavfli tomoni shundaki, bu xavfni oldinroq sezish imkoniyati yo‘q. Shuning uchun ham elektr toki xavfiga qarshi tashkiliy va texnik chora-tadbirlar belgilash, to‘siq vositalari bilan ta'minlash, shaxsiy va kollektiv muhofaza sistemalarini o‘rnatish nihoyatda muhimdir.
Elektr tokidan saqlanish uchun uskunalarning tok yuruvchi qismlariga yaqin kelmaslik, qo‘l tekazmaslik, behosdan tegib ketmaslik kerak.
Mashina korpusida yoki elektra dvigatelning qobiq va boshqa metal qismlarida elektr toki paydo bo‘lganida, xavfni oldini ola bilish, past kuchlanishda ishlashi, ikki qayta ixotalash, yerga ulash, (zazemleniya), nol simiga ulash (zanulenie), himoyalovchi o‘chirib qo‘ygichlarni (zashitnoe otklyuchenie) qo‘llash bilan erishiladi.
Elektr uskunalarni tok yurutuvchi qismlariga bexosdan tegib ketmaslik uchun ularni ixotalash, qo‘l yetmaydigan balandlikka o‘rnatish, to‘siqlar bilan ta'minlash va boshqa tadbirlarni qo‘llash kerakdir. Bundan tashqari o‘ta xavfli sharayitlarda metall idishlarning ichida ishlayotganda, tok o‘tkazuvchi polda o‘tirib yoki yotib ishlayotganda qo‘l asboblari uchun past kuchlanishli 12 V qabul qilinadi.
Himoyalovchi yerga ulash
Mashina va dastgohlarning tok yurmaydigan metal qismlarini elektr xavfsizligini ta'minlash uchun, maxsus o‘tkazg‘ichlar yordamida yerga ulab quyiladi. Natijada ishchi xizmatchilarni bexosdan mashina va dasgoxlarni metal qismlarga tegib ketganda elektr toki ta'siridan saqlab qoladi.
Himoyalovchi yerga ulash qurilmasi ikki xil bo‘ladi.
1. Tashqariga chiqarilgan (yoki bir yerga to‘plangan)
2. Konturli (yoki bir tekis taqsimlangan)
Tashqariga chiqarilgan qurilmalarda ko‘pincha ulovchi asbob uskunalar turgan sexdan tashqariga chiqarib ma'lum bir maydongacha to‘planib o‘rnatiladi.
Yerga ulashning bir turi asosan kuchlanish 1000 V gacha bo‘lgan qurilma- larda ishlatiladi. Buning afzalligi shundaki, elektrod vazifasini bajaruvchi qoziqlarni yerga qoqish uchun qarshiligi kam bo‘lgan (nam, serloy va sh.o‘.) yerlarni tanlash imkoni bor.
Yakka ulovchilar asbob uskunalar o‘rnatilgan bo‘ylab bir tekis qilib joylashtiriladi. Bunda xavfsizlik kuchlanishining ulovchilar orasida bir tekis taqsimlanishi hisobiga erishiladi.
Kuchlanishi 1000 V gacha bo‘lgan uskunalarda himoyalovchi yerga ulovchining qarshiligi yilning hoxlagan paytda 4 OM da oshmasligi kerak.
Ochiq joylarida, xavfliligi yuqori hamda o‘ta xavfli xonalarda o‘rnatilgan elektr uskunalari kuchlanishining qiymat 42 V dan katta, xavfliligi kam bo‘lgan xonalarda esa 380 V va undan yuqori bo‘lgan xonalarga kuchlanish miqdoridan qat'iy nazar barcha xollarda elektr uskunalari yerga ulanadi.
Himoyalovchi nol simiga ulash
Mashina va dastgohlarning tok urmaydigan metall qismlarini ataylab o‘tkazgich yordamida himoyalovchi nol simiga ulab qo‘yiladi.
Ixotaning buzilishi natijasida elektrodvigatelning qobig‘iga tok o‘tib ketadi. Bunda buzilgan faza bilan nol orasida qisqa tutashuv hosil bo‘ladi. Saqlagich 2 kuyadi va buzilgan faza avtomatik tarzda tarmoqdan uziladi.
Avtomatik tarzda elektrodvigatelni tokdan uzib qo‘yuvchi qurilma
Bu qurilma himoyalovchi yerga ulash va nol simiga ulashlar xavfsizlikni ta'minlay olmagan xollarda ishlatiladi. Bunday qurilmalar aksariyat xollarda ko‘chma uskunalarda qo‘llaniladi.
