Nyutonning birinchi qonunining aks tasdig’i : Agar biz to’g’ri chiziqli tekis o’zgarmas tezlik bilan harakatlanayotgan jismni kuzatganimizda uni harakatlantiruvchi kuchlar yig’indisi nolga teng bo’ladi.
The converse of Newton’s first law is also true: if we observe an object moving with constant velocity along a straight line, then the total force on it must be zero.
SHuning uchun 1-qonunni ko’pincha inertsiya qonuni deyiladi. Nyuton uz qonunini berishda harakatni nisbiy xarakterda bo’lishiga e’tibor bermagan. Biz tinchlik va harakat nisbiy tushunchalar ekanini bilamiz. Jismni tinch xolati yoki to’g’ri chiziqli tekis harakati nisbiy bo’lib, u sanoq sistemasiga bog’liq. Nyutonning 1-qonuni bajariladigan sanoq sistemasi inertsiyal sanoq sistemasi deb, aks holda noinertsiyal sanoq sistemasi deb yuritiladi. Ularni farkini bilaylik. Agar koordinata sistemasi, ichida odam bo’lgan poezd bilan boglangan bulsa poezd tinch turgan yoki to’g’ri chiziqli tekis harakat kilganda 1-qonun inertsiya qonuni bo’ladi. Demak, poezd bilan boglangan koordinata sistemasi inertsiyal sanoq sistemasi bo’ladi. Agar poezd silkinsa (tezlashsa yoki sekinlashsa), odamni fikricha poezdga ta’sir kursatilmasa xam, predmetlar tusha boshlaydi. Bunday harakatda poezd bilan boglangan sistema inertsiyal bulmaydi. Ammo, Yerdagi kuzatuvchi (va Yer bilan boglangan sanoq sistemasi uchun) poezddagi hodisa inertsiya qonuniga buysungan xolda bo’ladi.
Inertsiyal sistemaga nisbatan to’g’ri chiziqli tekis harakat kiluvchi xar qanday sistemani uzi xam inertsiyal, tezlanish bilan yoki egri chiziqli harakatlanuvchi sistema noinertsiyal bo’ladi.
Benjamin Crowell – Newtonian Physics , p 102
In this example, positive signs have been used consistently for forces to the right, and negative signs for forces to the left. The numerical value of a force carries no information about the place on the saxophone where the force is applied.
Savol: Bir yelkanli kema bevosita shamol ta’sirida o’zgarmas tezlikda harakatlanishi uchun boshqa kuchlar qanday munosabatda bo’lishi kerak?
Javob: Bu hol bo’lishi uchun qayiqga ta’sir qilayotgan barcha kuchlar bir birini kompensatsiyalashi kerak. Qayiq suvga botgan yoki suv yuziga qalqib chiqqan bo’lishi mumkin shu sababli, vertikal kuchlarni ham hisobga olish kerak .Vertikal kuchlarni arximed kuchi va og’irlik kuchlari tashkil etadi, og’irlik kuchi katta bo’lganligi uchun kuchlarning teng tasir etuvchisi pastga yo’nalgan bo’ladi.
Question: If a sailboat is cruising at constant velocity with the wind coming from directly behind it, what must be true about the forces acting on it? Answer: The forces acting on the boat must be canceling each other out. The boat is not sinking or leaping into the air, so evidently the vertical forces are canceling out. The vertical forces are the downward gravitational force exerted by the planet earth and an upward force from the water.
Benjamin Crowell – Newtonian Physics , p 101
Benjamin Crowell – Newtonian Physics , p 104
Ta’sirlashuvlar tabiatiga karab kuchning kattaligi va yunalishi turli qonunlar orqali aniqlanadi. Masalan, jismlarning ta’sirlashuvi butun olam tortilish qonuni, zaryadlarni ta’sirlashuvi Kulon qonuni va boshkalar uz tabiatini aks ettiruvchi qonunlar orqali baxolanadi. Lekin kuchlar qanday tabiatli bulmasin ular jism harakatining uzgartirish (tezlanish berishi) kobiliyatiga ega. Ayrim xollarda MN tabiati xar xil bo’lgan kuchlar ta’sirida mavjud bo’lishi mumkin. Xar bir kuch MN harakatining uzgarishiga mustakil ta’sir kursatadi. Bunda MN yoki jism oladigan tezlanish shu kuchlarning natijaligi orqali xisoblanadi. Kuchlarning teng ta’sir etuvchisini vektorlar yig’indisi ko’rinishida topiladi
F = F1 + F2 + F3 + ... + Fn = Σ Fi (1)
Bu ifoda kuchlar supYerpoziyasi deb ataladi.
Tajribalarda jism harakatining uzgarishi bir tomondan kuchga bog’liq bulsa, ikkinchi tomondan jismdagi modda mikdoriga xam bog’liq bo’lishi aniqlangan.
Kuyidagicha tajriba kilaylik. Elastik prujinaga boglangan AV taxta oldiga xar xil radiusli pulat sharlarni joylashtiraylik. Prujinani sikib kuyib yuborsak eng kichik shar eng katta tezlanish olganini kuramiz. Katta radiusli shar esa ushancha vaqtda ozgina
Benjamin Crowell, Newtonian Physics , p 142
Nyutonning uchunchi qonuni
Agar A va B jismlar o’zaro ta’sirlashsa, bu ta’sir kuchlarining tashkil etuvchilari ham o’zaro teng va qarama-qarshi yo’nalgan bo’ladi.
F(A Bx ga) = -F(B Ax ga)
F(A By ga) = -F(B Ay ga)
F(A Bz ga) = -F(B Az ga)
Benjamin Crowel – Newtonian Physics , p 142
Tabiatda quyidagi fundamental kuchlar mavjud
1 Gravitotsion kuchlar
2 elektromagnit kuchlar
3 kuchli yadro kuchlari
4 kuchsiz yadro kuchlari
Dizikada o’rganiladigan barcha kuchlar o’z tabiatiga ko’ra u yoki bu fundamental kuchlarga kiradi. Quyidagi rasmda tabiatda mavjud kuchlar va ularning o’zaro bog’liqligi keltirilgan:
