|
IRQ BITIGI
Irq – bashorat qilish, aytib berish, topish. Bitik-yozuv, kitob. Demak, irq bitigi – bashorat qilish, kelajakni aytib berish haqidagi kitob, ya’ni folnomadir (qarang: Drevnetyurkskiy slovar, 676-bet). Qam irqladi – qom-shomon bashorat qildi (DLT, III, 443-bet). Qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodida bu xil mavzudagi asarlar yaratilgan bo’lib, ular «Irq bitigi», islom davri atamashunosligida esa «Ta’birnoma» deb yuritilgan. Bashoratgo’ylik butun jahon xalqlari o’rtasida mavjud an’anadir. Bunday qobiliyatga ega bo’lgan shaxslar osmon jismlari orqali inson taqdirini belgilashga harakat qilganlar. Kelajakda bo’ladigan voqyea-hodisalarni oldindan aytib berganlar.
Qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodida ikkita irq bitigi yaratilgani ma’lum. Ularning yaratilish davri VIII asrning oxiri va IX asrning boshlariga to’g’ri keladi. Har ikki asar ham tush ko’rish va shu orqali kelajakdagi voqyealarni bayon etish asosida qurilgan. Irq bitigining birinchisi moniy yozuvida bitilgan va unda 13 ta hodisa hamda buyumning ta’biri berilgan. Professor N.Rahmonov bu asardagi ta’birni mazmuniga ko’ra ikki guruhga bo’ladi:
1. Inson faoliyati va ruhiy holatiga aloqador ta’bir. Bu guruhga uchrashmoq, jang qilmoq, kamaymoq, yuz o’girmoq, sevinmoq, qarshi kelmoq, huzur-halovat topmoq, bola tarbiyalamoq kabi tush ta’birlari kiradi.
2. Biror jism, joy, tabiat hodisalarining tushdagi ta’biri. Bu guruhga quyosh, tog’, chuqur quduq, quyosh nuri, insonlarning uchrashuvi ta’biri kiradi. Мoniy yozuvidagi «Irq bitigi»ni o’zbek olimlaridan birinchi bo’li N.Rahmonov tarjima qilgan va bu asarning o’ziga xos xususiyatlari haqida batafsil ma’lumot bergan. Kitobdagi fol – tush ta’birlaridan biri shunday:
Agar tog’ degan tush kelsa,
Ta’biri shunday bo’lar:
Tog’liq yerdan tog’ yuksalar, bo’rtiq paydo bo’lur,
Tuproq ustida tuproq paydo bo’lar,
Bir tepalik o’rtaga chiqar.
Tirmashmoq istarsan, to’g’ridir,
Oshmoq istarsan, yuksakdir.
Teng – tushing orasida sarasi bo’lasan,
G’avg’odan, shovqindan uzoq tur.
Axmoq kimsalarga, janjalga yaqinlashma.
Xastalik darddan xalos bo’lasan.
Мol-mulking ko’payadi.
Senga qarshi bo’lgan kimsalar
Qum ustiga quyi tortib,
Ishi bitmagan insonlar kabi bo’lur.
Yeru ko’kka sevinchingni soch,
Ko’p xayrli ishlar qil,
Yana huzur-halovatga yetishasan.
Ikkinchi «Irq bitigi» Urxun-Enasoy yozuvlari guruhiga mansub asardir. U runiy yozuvda bitilgandir. Toshga emas, qog’ozga yozilgan. Asar qo’lyozmasini XIX asrning oxirida arxeolog A.Steyn Sharqiy Turkistonning Dunxuan degan joyidan topgan. Qo’lyozmani V. Tomson ingliz, S.Ye.Мalov esa rus tiliga tarjima qilgan. «Irq bitigi» eramizning IX asri boshlarida moniy jamoasidagi Isig Sangun va Itechuq nomli ikki bolaga bag’ishlab yozilgan. Unda tush ko’rish va uning ta’biri bayon etiladi. «Irq bitigi»da turkiy xalqlarning o’ziga xos turmush tarzi, axloqiy munosabatlari aks etgan. Asarning asosiy g’oyasi yaxshilik va yomonlik munosabatlarini anglab yetishga qaratilgan. «Irq bitigi» 65 ta mustaqil she’rlardan tashkil topgan turkum bo’lib, ular bir g’oyaga asoslanadi. «Irq bitigi»da nima yaxshiyu nima yomonligi haqidagi axloqiy qarashlar turkiylar uchun muqaddas sanalgan ilon, bo’ri, burgut, yo’lbars, ot va boshqa hayvonlar, jonivorlar orqali gavdalantiriladi. «Irq bitigi»ga ikki nuqtai nazardan – tush ta’biri va, eng qimmatlisi, badiiy asar sifatida yondoshish kerak. Inson shunday tush ko’radi:
Katta uy yondi,
Uning tubigacha hech narsa qolmadi.
Devorlarigacha qolmadi.
Xo’sh, bu nimaning belgisi? Tushning ta’biri – yomonlik, inson boshiga keladigan musibat belgisi.
«Irq bitigi» qadimgi turkiy adabiyotdagi ilk ramziy-majoziy xususiyatli asardir. Unda inson hayotidagi yaxshilik va yomonlik ramziy obrazlar misolida beriladi. Bo’ri va qo’y haqidagi masallar jahon adabiyotida ko’p uchraydi. Qo’y – ojizlik, Bo’ri – zo’ravonlik timsolidir. «Irq bitigi»dagi quyidagi she’r bunday xususiyatli masallarning qadimgi namunalaridan hisoblanadi:
Boy kishining qo’ylari hurkib ketibdi,
Ular bo’riga duch kelibdi.
Bo’ri uning suti bilan og’izlanibdi
(yoki bo’rining og’zi kasallanibdi, — ya’ni og’ribdi)
Qo’ylar salomat va tugal qolibdi, deyishdi,
Bilib qo’ying: bu – yaxshi.
Xalqimiz urush va halokatlardan cho’chib yashagan. Har qanday urushning bir bahonasi bor. Ikki zo’ravon kuchlarning to’qnashuvi katta falokatlarga asos bo’ladi. Ayiq va To’ng’iz to’qnashuvi ifodalangan she’rda shunday ma’no ifodalanadi:
Ayiq bilan To’ng’iz
Dovon ustida to’qnashibdi.
Ayiqning qorni yorilibdi
To’ng’izning oziq (tish)i sinibdi, deyishdi.
Bilib qo’ying: bu – yomon.
«Irq bitigi»da allegorik xususiyatga ega bo’lgan she’rlar anchagina. Shu sababli ham bu asarga tush ta’biri nuqtai nazaridan emas, ko’proq badiiy ijod namunasi sifatida yondoshish kerak.
2.2. ”Devon-u lug’atit turk” asarida uchragan qavm-qarindoshlik nomlarini qozoq tilida uchrashi
Do'stlaringiz bilan baham: |
