|
Абдулла Қодирий (1894-1938) ўзининг ноёб истеъдоди, жасорати билан халқимиз маданияти, адабиёти тарихида ёрқин из қолдирди, кўп асрлик миллий адабиётимиз ривожида туб бурилиш ясаган, янги босқични бошлаб берган романлар яратди. Адиб “Ўтган кунлар”, “Меҳробдан чаён” асарлари билан ўзбек романчилигига асос солди.
“Ўтган кунлар” романи билан ўзбек адабиётида янги давр бошланди. Роман қаҳрамонлари қисмати ифодаси орқали адиб жамият ҳаёти, ахлоқини, рус босқини арафасидаги халқнинг аҳволи, кайфиятини теран тадқиқ қилди. Буюк тарихга, қудратли давлатчилик, маданий, маънавий анъаналарга эга Туркистон ўлкасининг таназуллига юз тутиш, Россия империясининг мустамлакасига айланиш сабабларини очиб берди.
Қодирийнинг асарлари ХХ асрнинг кўплаб бало-офатларига, қора булутли кунларига дуч келди ва улардан эсон-омон чиқди. Бу ўлмас асарлар ҳозирда ўзбек адабиёти осмонида қуёшдек порлаб, одамлар вужудини, қалбларини чароғон этмоқда.
Чўлпон (1897-1938)-кўп қиррали истеъдод соҳиби эди. Чўлпон эҳтиросли асарлари билан ўзбек халқининг миллий онгини уйғотишда, унинг янгича маънавиятини шакллантиришда катта хизмат қилди. 20-йилларда Чўлпон большевиклар олиб борган сиёсатга нисбатан мухолифатга ўтгани ва бу қарашларини яширмай, шеърларида ошкора куйлагани туфайли, уни миллатчига чиқариб қўйдилар. Қўйилган айбномаларини исботлаш учун асосий далил сифатида “Бузилган ўлкага” шеърини келтирдилар. Чиндан ҳам бу шеърда совет воқелигини мадҳ этиш йўқ. Бу том маънода ватанпарварлик туйғуси билан суғорилган шеър. Шеърда улуғ ўлка бошига тушган фожеалар, ҳақсизликларга, адолатсизликка қарши, анна шу юртнинг эрки ва озодлиги учун курашга ундовчи мисралар бор. Адибнинг “Кеча ва кундуз” романида Туркистоннинг зулмга, жаҳолатга, адолатсизлик ва ҳақсизликка тўла ҳаётини очиб берилган.
Туркистоннинг туганмас дардларини, жароҳатларини англаш ва англатиш, уни бирликка, эркка, мустақилликка чорлаш ва бу йўлдаги фидойилик ҳар уч адиб ижодининг муштарак жиҳатини ташкил қилади.
Ҳамза ўз шеърларида фақат маърифатга чақириш билан чекланмайди, у қадимий Туркистоннинг сиёсий-ижтимоий аҳволини ўйлайди, мухторият ғояларини улуғлайди. Масалан, унинг “Туркистон мухториятига” деган шеърида “ислом давлати”ни бир санжоқ остида бирлашишига чақиради, “араб, турк, қобил, ҳиндистон” каби халқлардан ташкил топган “ислом миллатини аҳилликка, иттифоқ бўлиб иш юритишга” ундайди.
Мустабид тузум йиллари республикамизда адабиёт билан бир қаторда миллий санъат ҳам ривожланди. 1918 йилда Ҳамза Фарғонада “Ўлка Сайёр” сиёсий труппасини ташкил этди. М.Қори-Ёқубов, Й.Эгамбердиев, Ҳ.Исломов, М.Кузнецовалар шу театр қалдирғочлари бўлдилар. Ўша йили Маннон Уйғур Тошкентда “Турон” жамияти қошида театр тузди. Бу гуруҳ кейинчалик Ўлка Давлат намуна театрига айланди. Театрнинг биринчи актёрлари-Аброр Ҳидоятов, Музаффар Муҳамедов, Обид Жалилов, Фатхулла Умаров, Сайфи Олимов, Маъсума Қориева, Босит Қориев, Зиё Саидлардир. Маннон Уйғур ватанпарварлик ва маърифатпарварлик ғоялари билан суғорилган Фитрат, Ғулом Зафарий, Чўлпон, Қодирий, озарбайжон драматурги Ҳусайн Жовид асарларини саҳналаштирди.
Шу йилларда Қори Ёқубов томонидан биринчи бўлиб ўзбек халқ мусиқа ансамбли ташкил этилди. 1926 йилда эса юзага келган биринчи ўзбек давлат концерт этнографик ансамблига атоқли ўзбек хонанда, актёр, созандалари жалб этилиб, 1929 йилда унинг заминида Самарқандда Ўзбек давлат мусиқали театри ташкил топди. Айнан ўша даврларда атоқли ўзбек ижрочилари чет эл гастролларида бўлишган: Тамарахоним ва Қори Ёқубовлар Париж ва Берлин(1925)да катта муваффақият қозонишган. 1936 йилда Ўзбек давлат филармониясининг ташкил этилиши ижрочилик санъатини маълум даражада тизимланишига асос бўлди. Ўзбек халқ чолғу асбоблари оркестри, ашула ва рақс ансамбллари, хор капелласи, симфоник оркестр унинг таркибида иш бошлади.
Октябрь тўнтаришидан сўнг, республикамизда бир қанча илмий ва ўқув муассалари ташкил этилди. Хусусан, 1918 йилда ташкил этилган Туркистон Халқ Университети қошида бир қанча илмий-тадқиқот институтлари фаолият кўрсата бошладилар. Тупроқшунослик ва геоботаника, биология, зоология, педагогика ва психология, физика-математика, экология илмий-тадқиқот институтлари шулар жумласидандир.
Шунингдек, республикада 20-йиллар охири-30 йиллар бошида Тропик тиббиёт институти, Тиббий паразитология ва гелминтология илмий-тадқиқот институти, Сув хўжалиги тажриба-тадқиқот институти ва бошқа илмий муассасалар ташкил қилинди.
30-йилларда республикамиз ҳамда минтақада илм-фан равнақига муносиб ҳисса қўшган маҳалллий миллатга мансуб олимлар этишиб чиқдилар. Улар: Т.Қори-Ниёзий, Т.Саримсоқов, С.Сирожиддинов, О.Содиқов, Н.Долимов, Т.Зоҳидов, У.Орипов, С.Умаров ва бошқалардир.
Илмий-тадқиқот муассасалари тармоғи ва илмий кадрлар сонининг жадал ўсиши, олимлар олдига янги вазифаларнинг қўйилиши, илмий-тадқиқот ишларига раҳбарлик қилиш ва уларни мувофиқлаштириб туриш ишларини такомиллаштиришни тақозо қилди. 1932 йилда Фан қўмитаси таъсис этилиб, 1940 йилда унинг негизида Иттифоқ ФА Ўзбекистон филиали (ЎзФАН) тузилди. Шу даврдан ЎзФАН Ўзбекистоннинг илмий-тадқиқот марказига айланди. Унинг таркибига геология, ботаника, кимё, сув хўжалиги муаммолари, тарих, тил ва адабиёт институтлари; тупроқшунослик, зоология, физика ва математика секторлари; Тошкент астрономия обсерваторияси; иқтисодий тадқиқотлар ва картография бюроси киритилди.
1943 йилда Ўзбекистон Фанлар Академияси (ЎзФА) ташкил этилди, унинг биринчи президенти этиб академик Тошмуҳаммад Ниёзович Қори-Ниёзий сайланди.
Ўзбек математика атамашунослиги асосчиси, таниқли математик Тошмуҳаммад Қори Ниёзий замонавий ўзбек математик тафаккурининг шаклланиши ва ривожига бебаҳо ҳисса қўшган олимдир. Унинг Беруний мукофотига сазовор бўлган уч жилдлик “Асосий математик анализ курси” номли асарининг илмий қиммати олий математикадан биринчи ўзбек тилидаги оригинал қўлланма эканлигидадир. Ўзбекистон халқларининг маданий ҳаёти тарихига оид илмий ишлар, ўзбек математика ва астрономия илмлари тарихи, хусусан, Улуғбекнинг астрономия мактабига оид асарлар ҳам Қори Ниёзий қаламига мансубдир.
Do'stlaringiz bilan baham: |
