Mavzu. Zamonaviy jahon iqtisodiy munosabatlari tizimida mamlakat iqtisodiyotining

---

13-MAVZU. ZAMONAVIY JAHON IQTISODIY MUNOSABATLARI 
TIZIMIDA MAMLAKAT IQTISODIYOTINING 
RAQOBATBARDOSHLILIGI 
1.Strategiya, tuzilma va raqobat.
2.M. Porterning "Romb" raqobat omillari.
3.Raqobatbardoshlikning to‘rt omili.
Har qanday mamlakatda ichki bozorda raqobatning mavjudligi bozor 
xo‘jaligi muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatishining asosiy ko‘rsatkichi hisoblanadi, 
jahonning ko‘plab mamlakatlarida, shu jumladan, o‘tish iqtisodiyotyga ega bo‘lgan 
mamlakatlarda raqobat to‘g‘risida qonunlarning qabul qilinganligi va mazkur 
masalalar bilan shug‘ullanuvchi milliy tashkilotlarning tashkil etilganligi ushbu 
holatni tasdiqlab turibdi. Xususan O‘zbekistonda Monopoliyadan chiqarish va 
raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi (Monopoliyaga qarshi qo‘mita) tashkil 
etilgan bo‘lib, uning faoliyati respublika iqtisodiyotida raqobat muhitini yaratish, 
mulkchilikning turli shakllaridagi korxonalar va firmalar, shu jumladan, 
mulkchilikning turli shakllaridagi korxonalar va firmalar xo‘jalik faoliyatini 
yuritish uchun teng raqobat imkoniyatlarini barpo etishga yo‘naltirilgan. 
Milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi – bu iqtisodiyotning muxim 
ko‘rsatkichlari holatini tashqi parametrlarga nisbatan yalpi baholashni o‘zida 
mujassam etgan qiyosiy tavsif hisoblanadi, shu sababli milliy iqtisodiyotning 
raqobatbardoshligi xalqaro raqobatda namoyon bo‘ladi. 
Iqtisodiyotning raqobatbardoshligi namoyon bo‘lishning ko‘p darajali shakllariga 
ega: 
- tovarning raqobatbardoshligi; 
- xodimning raqobatbardoshligi; 
- tovar ishlab chiqaruvchisining raqobatbardoshligi; 
- tarmoqning raqobatbardoshligi; 
- 
mamlakatning 
raqobatbardoshligi 
(yoki 
milliy 
iqtisodiyotning 
raqobatbardoshligi). 

---

Bunda raqobatbardoshlikning barcha darajalari o‘rtasida jips ichki va 
tashqi o‘zaro bog‘liqlik mavjud. Mamlakat va tarmoqning raqobatbardoshligi 
pirovardida muayyan tovar ishlab chiqaruvchining raqobatbardosh tovar ishlab 
chiqarish qobiliyatiga bog‘liq. Milliy iqtisodiyotning "Barqaror strategiya, tuzilma 
va 
raqobatchilik" 
sifatida 
belgilangan 
raqobat 
jihatdan 
ustunligini 
shakllantirishning eng muxim omilini ko‘rib chiqamiz. Demak, mamlakatda 
kompaniyani tashkil etish va boshqarish tendensiyalariga ta'sir ko‘rsatuvchi 
ma'lum sharoitlarning mavjudligi ham ichki raqobatning xususiyatini belgilab 
beradi. Ta'kidlash joizki, raqobat jihatdan ustunliklarni shakllantirish uchun 
mehnatga va xodimlarning kasbiy ko‘nikmalarini oshirishga shaxsiy qiziqtirish 
ham muxim rol o‘ynaydi. So‘nggi o‘n yilliklar iqtisodiy amaliyoti shuni 
isbotlamoqdaki, buyuk iqtidor va qobiliyat sohiblari millat uchun eng katta va 
ahamiyatli resurs hisoblanadi, chunki mamlakat erishayotgan yutuqlar ko‘p 
jihatdan ushbu iqtidor sohiblari tanlaydigan ta'limning darajasi va xiliga, qaerda 
ishlashni afzal ko‘rishiga, ularning ishlashiga va harakat qilishiga bog‘liq. Shuning 
uchun mamlakatlar insonlar nuqtai nazaridan nufuzli yoki undan milliy 
qahramonlar yetishib chiqadigan iqtisodiy faoliyatni raqobatbardosh qilishga 
intiladi. Tashki bozorga chikish xamisha raqobat kurashiga tortilish demakdir. 
Tovar bozorlari goyat to‘yingan, taklif talabdan ustun bo‘lgan sharoitlarda xar bir 
tovar va uning ortida turgan tovar ishlab chikaruvchi iste'molchining nazariga 
tushish uchun kurash olib borishga majbur. Xaridorning ayrim bir extiyojlari teng 
yoki o‘zgaradigan sharoitlarda bir xil yoki xar xil usullar bilan kondirishga 
mo‘ljallangan xilma-xil tovarlar ayni bir paytda taklif etiladi. Bunday sharoitda 
iste'molchi o‘zining kiymat birligi bo‘yicha raqobatchilar tovarlariga karaganda 
extiyojni ko‘prok va yukori darajada kondiradigan tovarni tanlaydi. Mabodo tovar 
sotilmagan bo‘lsa va xaridor boshka kompaniya maxsulotini tanlagan va mazkur 
tovarni rad etgan bo‘lsa, unda bu kompaniyani past xarajatlar xam, yuksak mexnat 
unum- 
dorligi xam joniga oro kirmaydi. Kasodga uchrash xavfi anik xakikatga aylanadi.
Raqobatbardoshlik darajasini aniglash aksariyat fakat tovarlar bilan 

---

chegaralanib kolmay, balki korxonalar, kompaniyalar, vatto mamlakatga nisbatan 
xam tatbik etiladi. Raqobatbardoshlik serkirra tushuncha bulib, unga juda kup 
omillar ta'sir kursatadi. Tadqiqot maksadlariga qarab asosiy omillar va ularning. 
Mikdorlarini 
xisoblash 
usullari 
tanlab 
olinadi. 
Masalan, 
firmaning 
raqobatbardoshligi darajasini baxolashda tarmond bozorida raqobat kurashi 
jadalligini 6elgilaydigan omillar taxlil uchun asos sifatida xizmat kiladi. Bunday 
omillarga kuyidagilar kiradi: 
1. Raqobatchi firmalar soni va ularning kiyosiy kuvvati. Bu omil raqobat kurashi 
darajasiga xal kiluvchi ta'sir kursatadi. Bozorda kuvvati taxminan teng bulga n 
firmalar ishtirok etgan pollarda raqobat jadalligi kuchli namoyon buladi. Agar boz 
orda bir kancha yirik kompaniyalar mavjud bulsa kichikroq firma tang axvolda 
koladi. 
2.Raqiblar xarakatlarining diversifikatsiyalashuvi darajasi kompaniyalarning soni 
va kulami asosidagi raqobat tavsifini tuldiradi. Bu omil raqobatchi firmalarning 
mustakil yoki sheriklar jalb etgan xolda ish va xizmatlarning keng kompleksini 
amalga oshirish, tarmond maxsulotlarining xar xil turlarini ishlab chik arish 
kobiliyatini aks ettiradi. Bozorda bunday raqobatchilarning kup bulishi 
maxsulotning muayyan turi yoki bozor segmentida ixtisoslashgan firmalarning ular 
bilan 
tuknashuvi mukarrar ekanligidan dalolat beradi. 
3. Bozordagi talab xajmini urganish. Bu omil yukoridagi ikki omilning ta'sirini 
kuchaytiradi yoki susaytiradi. Talab kengaygan kollarda raqobat mikyosi pasayadi; 
aksiycha, talabning kiskarishi raqobatni, vatto dastlab uning darajasi past bulgan 
xolda kam, kuchaytiradi.
4. Maxsulotning tabakalashuvi darajasi. Umumiy marketing nazariyasidan 
ma'lumki, mahsulotning tabakalanish darajasi nak adar yukori bulsa, boshka 
kolatlar teng bulgan sharoitlarda boz orda rak obat dara jasi shu kadar sust buladi. 
Xar bir ishlab chikaruvchi uz maksulotini ayrim alokida bir segmentga taklif 
etganida raqobat eng past darajaga tushadi. Aksincha, barcha ishlab chikaruvchilar 

---

jami xaridorlar uchun bir - xil darajada muljallangan uxshash maxsulotlar ishlab 
chikarsa, ular urtasidagi raqobat g‘oyat kuchayadi. 
5. Iste'molchilarning bir ishlab chiqaruvchidan boshqasiga kuchishi xarajatlari. Bir 
firma xizmatidan foidalanib kelgan iste'molchi vaqt o‘tishi bilan muayyan 
sabablarga kura boshka firma xizmatidan foydalanishni ixtiyor kilib kolishi 
mumkin. Bunday xollarda kuchishda kup chikimdorlik raqobat darajasini 
pasaytirishga oliv kelishi mumkin. Aksincha, past kuchish xarajatlari turli 
kompaniyalar ish va xizmatlari texnologiyasining yuksak darajada bir 
xillashganligi tufayli raqobat kurashini avj oldiradi. Shu sababli garchi bu borada 
iste'molchi talabining uziga xosligiga e'tibor berilsa-da, raqobatni taxlil etishda bu 
omil albatta xisobga olinishi zarur. Chunki kupgina xollarda xaridorlar muk 
ammalrok maxsulot va xizmat turlarini olish uchun kushimcha xarajatlarga 
boradilar. 
b. Bozordan chikib ketish tusig‘lari va ularning darajasi. Ma'lumki, 
kompaniyalarning boshka tarmond bozorlariga kuchi shi yoki biznesning shu 
soxasidan chikishi katta xarajatlar bilak bog‘lik tarmoklarda raqobat kuchli. 
Bunday xarajatlarga, masalan, asosiy aktivlarni tugatish yoki sotish bilan bog‘lik 
xarajatlar, savdo-sotik tarmog‘idan maxrum bulish, tovar yetkazib beruvchilar va 
boshka sheriklarni almashtirish bilak bog‘lik xarajatlar, ishlab chikarishni karta 
tashkil etish buyicha chikimlar va boshkalar kiradi. Tarmoq bozoridan ketish 
tusiklari kup bulmagan tarmoklarda, shuningdek keng profildagi kompaniyalar bir 
bozordan boshkasiga erkin uta oladigan pollarda xam raqobat juda past buladi. 
7. Bozorga kirib kelish va uning darajasi. Bu omil yuqoridagi omil bilan 
chambarchas bog‘langan, ammo unga zid tarzda amal kiladi. Tusiklarning 
kupayishi raqobatni pasaytiradi yoki aksincha. Yukorida kurib utganimizdek, bu 
urinda kapital sarflarga extiej, yangi subpudratchilar, jixoz-uskunalar yetkazib 
beruvchilarni topish, buyurtmachi va sheriklar bilak yangi alokalarni barpo etish 
omillari muxim axamiyatga ega. Texnologiya va ishlab chikarishni tashkil etish 
soxasida patentlar va "nou-xau" sotib olish muxim axamiyat kasb etadi. 
Texnologiya turlari, foydalanish xususiyatlari va boshka omillar buyicha 

---

tabakalashuv kancha yukori bulsa, bozorga kirib kelish tusiklari xam shu kadar kup 
buladi. 
Umumiy omillardan tashkari tarmonda, boshi mamlakatlarning ayrim 
bozorlariga kirib borish tusiklari kushimcha sharoitlarga xam bog‘lik. Masalan, 
konun buyicha cheklashlar, chet el firmalarining savdo ishlariga ushbu 
mamlakatda belgilangan soliklar shunday sharoitlarga kiradi. Raqiblarning 
maxalliy firmalar kiyofasidagi sheriklarining yukligi, ushbu mamlakatdagi 
buyurtmachilar bilan aloka urnatishning kiyinligi kabi 
omillar xam bozorga kirib kelish imkoniyatlarini cheklashi mumkin. 
8. Yondosh tarmond bozorlaridagi vaziyat. Yondosh tarmok bozorlaridagi 
kon'yunktura va raqobatni urganish ayrim bir tarmok bozoridagi raqobat darajasini 
belgilaydi. Kupgina pollarda tarmond bozoridagi raqobat darajasini taxlil kilishni 
umuman jargon tovar bozoridagi raqobat darajasini taxlil kilipщan boshlaydilar. 
Umumiy raqobat darajasining kuchayishi, yondosh bozorlardagi yuk ori raqobat 
dara jasi, kogda tarikasida, ushbu tarmok bozoridagi raqobat darajasini kutaradi. 
9. Raqiblar strategiyasidagi farqlar. Raqiblar strategiyasini tadjik etish 
Raqiblarning strategik maxsulotlaridagi umumiylik yoki tafovutlarni aniklash 
maksadlarida utkaziladi. Agar kupchilik raqobatchi firmalar bir xil strategiyaga 
amal kilayotgan bo‘lsa, raqobat darajasi kuchaytiriladi. Aksincha, kupchilik 
yetakchi firmalar turli strategiyani kullagan sharoitlarda raqobat darajasi nisbatan 
pasayadi. 
10. Ushbu bozorda raqobat uchun aloxida sabablarning bulishi, raqobat darajasi 
bozorning aloxida bir jalb etuvchilik yoki aksincha bezdiruvchilik xususiyatlari 
bilan xam belgilanadi. Maxsulot narxlarining birdaniga uzgarib ketishi, jargon xom 
ashyo narxlarining uzgarishi, yangi xom ashyo manbalarining topilishi, loyixalarni 
moliyalash uchun mablaglarni kupaytirish, xarbin xarajatlar, grajdanlar 
urushlarining boshla nishi, davlat tuntarishlari bozorning bunday xususiyatlariga 
sabab buladi. Yordamchi sabablarni taxlil etish raqobat dara jasi kaysi omil 
xisobiga kutarilganini aniklashga xizmat kiladi. Marketologlar tarmond bozoridagi 
raqobat omillarini xulosaviy taxlil etishda ulardan xar birining ta'sir yunalishini 

---

kiyoslaydilar va turli omillarning nisbiy axamiyatini xisobga oladilar. Ayrim bir 
firmaning raqobatbardoshligi darajasini, uning tarmond bozoridagi urnini 
aniklapщa sunggi xulosalarga kelishi uchun tuplangan ma'lumotni mamlakatdagi 
raqobat 
darajasi 
xamda 
mamlakatning 
umuman 
jaxon 
iktisodiyotida 
raqobatbardoshligi darajasi taxlili bilan tuldirmok zarur.