Mavzu: Yuzlik kontsentrida massa o'lchov birligiga doir masalalar yechishga o'rgatish

Massa haqida bilim va konikmalarni hosil qilish, olchov birliklari bilan tanishtirish.
Ogʻirlik oʻlchov birliklari.
Maktabgacha bolgan yoshdayoq bolalarning xis tuygulari asosida jismlarning ogʻirliklari haqida dastlabki tasavvurlarni olgan. Ular shu sharoitda biror narsani korsatib korib ogʻir, yengil, biroz ogʻirroq, biroz yengilroq kabi sozlarni gapirganlar. Jismning massasi ogʻirlik kuchi bilan chambarchas bogʻliq. Bu kuch bilan jism yerga tortiladi. Shuning uchun jism massasi jismning oziga bogliq emas. Jism ogirligini taqqoslaganda bu xossa massa deb ataladi. Matematik nuqtai nazardan massa quyidagi xossalarga ega bolgan musbat kattalik.
1. Tarozida bir-birini muvozanatlashtiriuvchi jismlarning massasi bir xil.
2. Bir necha jismning massalari ularning yigindisiga teng. Jismning massasi qancha katta boʻlsa uning ogʻirlik kuchi ham shuncha katta boʻladi. Boshlangʻich sinflarda bolalar kilogramm bilan tanishadilar. 1 kg ogirlik haqida tasavvur qilishlari uchun amaliyot bajarishlari kerak. Masalan 1 pochka shakar, tuz va boshqa narsalarni qoʻllarig koʻtarib koʻrishlari lozim. Bolalar bu narsa 1 kg ekan deb aniq ishonch hosil qiladilar. Oʻqituvchi darsda ogʻirlik oʻlchovlari moslama tarozini koʻrsatadi. Tarozi pallasi undagi yuklar pallasi baravarlashtirish kerakligini aytadi. Dars mobaynida tarozin tarbiyaviy axamiyatlari ham tushuntiriladi.


Tarozini tortish paytidagi har xil holatlari kuzatiladi. Masalan tarozining bir pallasida biror buyumni kitoblar yoki sumkani quyib tarozini, ikkinchi pallasiga toshlar quyiladi. Lekin toshlar bu buyumlardan ogʻir yoki ortiqcha buni qanday bilishimiz mumkin tarozini qaysi pallasi ogʻir bolsa usha palla pastga turadi. Yengil pallaga kerakli toshlarni quyamiz va tarozi tenglashadi. Bundan biz tarozi pallasini tenglashganini koramiz.
Shundan keyin oʻquvchilar oʻqituvchi yordamida 1 kg, 2 kg, 3kg, 5kgli toshlar bilan tuz, shakar, guruch kabi narsalarni navbat bilan olchab korishlari mumkin. Toshtish davomida natijalarni doskaga yozib ketaveradilar. Daftarga son orqasiga kg soʻzi kg deb yozib quyiladi. Keyin esa oʻquvchilar bilan qiziqarli masalalar tuzib yechiladi.
380-masala. Olxori solingan 1 ta yashik 12 kg, uzum solingan 3 ta yashik 27 kg keldi. Olxori solingan 1 ta yashshik uzum solingan 1 ta yashshikdan necha kg ogir?
Yechilishi : 1) 27:3=9
2) 12-9=3
Javob 3 kg
393-masala. Ikkita bir xil yashshikda 16 kg uzum bor. Shunday 4 ta yashshikda necha kg uzum bor.
Yechilishi:
1)16:2=8
2)8.4=32 javob: 32
417-masala. Ikkita bir xil chelakda 14 kg sabzi bor. 42 kg li qopda necha chelak sabzi?
Yechilishi:
1)14:2=7
2) 42:7=6 javob 6 kg
Dars davomida bolalarga mantiqiy qiziqarli masalalar berib boriladi. Masalan:
1. Xoroz bir oyoqda tursa ogir boladimi, yoki ikkala oyoqda turgandami?
Bir kg tosh ogirmi? Yoki bir kg paxtami?
Bu jumboqli masalalar oʻquvchilarni uylantiradi. Oʻquvchilar oʻz fikrlarini aytadilar. Oʻqituvchidan yordam olishlari mumkin.
Navbatdagi dasda oʻquvchilar gramm bilan tanishadilar. Oʻquvchilarda gramm haqidagi tassavurni uygotish uchun bolalarda 1 grammlik toshni korsatib uni chamalab korishadi. Shunda gr yengil oʻlchov birligi ekanligiga ishora hosil qilishadi. U bilan yengil narsalar urugʻlar, dorilar tangalar oʻlchanadi degan birkni tushuntirish lozim. Masalan 1 tiyinlik tanga 2 kg ekanligini aytish kerak.
Biz sinfxonada dorixona tarozisini olib kelamiz. Unda dorilar tortilishini tushuntiramiz. Dorilarni olchash uchun 1kg, 2 kg, 3kg, 5 kg, 10 kg, 100 kg mayda toshlar kerakligi aytiladi. Shundan keyin grammda tortishga doir amaliy mashgulotlar otkaziladi.
347-masala. Bitta 230 gr. Xorozdan 190 gr kam pat olindi. Xammasi bolib qancha pat olingan?
Yechilishi 1) 230-190=40
2) 230+40=270 javob 270 gr.
Oʻquvchilarda tarozida ozlari tortib korishlari uchun sharoit yaratamiz, yol qoygan xatolarini korsatib boramiz. Boshlangʻich sinf oʻquvchilarida savdo tarozisi haqida kengroq tushuntirish katta ahamiyatga ega. Buning uchun bolalarni yaqin joylashadi savdo dokonlariga olib borib u yerda tarozidan qanday foydalanish tushuntiriladi. 500 gr tur olmoqchi boʻlsak bu yarim kgni tashkil etishini tushuntiramiz.
1 kg -1000 gramm
0,5 kg-500 gramm
Masalalar orqali mustaxkamlaymiz.
362- masala. Maktab oshxonasida 65 kg shakar olib kelindi. 5 kun mobaynida 7 kg dan ishlatildi. Oshxonada necha kg shakar qolgan
Yechilishi
1. 5.7=35
2. 65-35=30 javob 30 kg
277-masala. Birinchi yashikda 28 kg, ikkinchi yashikda 20 kg mix bor. Hamma mixni 4 kg dan qilib xaltalarda solindi. Jami nechta halta kerak bolgan?
Yechilishi 1) 28+20=48
2) 48:4=12 javob 12 ta.
377-masala. Dokonda bir kunda 215 kg shakar sotiladi. Shundan keyin dokonda sotilganida qaraganda 101 kg ortiq shakar qoldi. Dastlab dokonga qancha shakar bolgan?
Yechilishi 1) 215+101=316
2) 215+316=531 kg javob 531 kg
Boshlangich sinflarda ogirlik olchovlarining tushuntirishda davom etamiz. Oʻquvchilar oʻzlari uchun notanish boʻlgan yangi oʻlchov birliklari bilan tanishadilar. Bu tonna va senter. Shu olchov birliklari orqali ogirlik oʻlchovi jadvali yuzaga keladi.
1kg=1000 gr
1 gr=1000mgr
1 sen=100 kg
1 tonna=1000 kg
Savol-javob orqali ooʻirlik oʻlchov birliklari mustahkamlanadi.
1 kg da necha gramm bor?
1 tonna qancha kg ni tashkil etadi?
Oʻquvchilar 1 tonna yoki 1 sentner ogʻirlikdagi massani qolga koʻtarib boʻlmasligini tushinib etadilar. Qum, shagal, tuproq, koʻmir, sement kabi narsalar ushbu oʻlchov birligi yordamida oʻlchashni tushuntiriladi. Shartda 1 qop kartoshka 2 sentper: Moskvich avtomobilining ogʻirligi taxminan bir tonna: 30-35 ta oquvchilarning ogirligi taxminan 1 tonnaga teng ekanligini tushuntirish katta ahamiyatga egadir. Og’irlik o’lchovida doir masalalar ularni tassavurini yanada boyiladi.
Masalan: 64kg=g
702s=s  kg
3642 tonna= t = kg
431-masala. Birinchi guruh 32 kg ikkinchi gurux 11 kg kam, uchinchi guruh ikkinchi guruxlar 23 kg ortiq makalatura toplagan. Uchinchi guruh qancha makalatura toplagan.
Yechilishi: 1) 32-11=21
2) 21+23=44gr javob 44 kg.
293-masala. Sabzili xaltaning massasi 1 kg kartoshkali haltani massasi undan 1 kg ortiq bolsa 9ta kartoshkali haltani massasini toping?
Yechilishi: 1) 2+1=3
2) 9.3=27 javob 27 kg.
Oʻtmishda xalqimiz koʻpgina ogʻirlik oʻlchovi birliklaridan foydalangan. Masalan: Misqol, pud, dol, payza, botmon, daxlar, chorak, nimcha va boshqa ogirlik birliklaridir. Ogʻirlik oʻlchov birliklarini ikki guruxga boʻlish mumkin.
1)Aniq miqdorni ifodalashi birliklar
2)Noaniq miqdorni ifodalovchi birliklar.
Aniq miqdorni ifodalovchi birliklar pud, keli, dol va boshqalar. Pud- soʻzi qadimdan ogʻirlik oʻlchovi sifatida qoʻllanilgan, hozirdan don maxsulotlarini oʻlchashda ishlatiladi. Masalan: 1 pud-16kg. Dol esa taxminan 90-100 kgni bildiradi. Keli-esa taxminan 3-4 kgni bildiradi.
Bundan tashqari ogʻirligi aniq boʻlmagan miqdorni ifodalovchi oʻlchov birlialari ham bor. Paysa, botmon, chorak va miqdor- sozlari ham miqdorli oʻlchovlarda ishlatiladi.
Misqol-500 gr
CHorak-4kg
Nilaa-500 gr
Garbek-125 kg
Nimchorak-2kg
Masalan 1 qadoq olma, sakkiz qadoq tosh, uch chorak gisht, bir chorak qand, bir choksa lashba mayi 50 botmon bugdoy kabi sozlar.
277-masala. 24 kg anor va 18 kg bexi 6 kg dan qilib qutilarga solindi. nechta qutiga solingan
Yechilishi: 1) 24+18=42
2) 42:6=7 javob 7 ta