Mavzu: Yuqori o‘tkazuvchanlikka EGA bo’lgan materiallar Reja

3. O’tkazuvchanlik xususiyatlari yuqori bo’lgan materiallar
Texnikada, reostatlarda va elektr isitkich asboblarida katta qarshilikka ega bo‘lgan materiallar ishlatiladi. Bu maqsad uchun sof metallardan emas, balki ularning maxsus qotishmalaridan foydalaniladi. Erigan ikki xil metallni o‘zaro qo‘shib sovutilganda ularning ayrim kristallari alohida yoki birgalikda kristallanishi oqibatida boshqa umumiy kristalli jism hosil bo‘ladi. Birinchi holda qotishmaning solishtirma qarshiligi uning tarkibidagi yuqori qarshilikli metallarning miqdoriga to‘g‘ri proporsional. ikkinchi holda esa qotishmaning solishtirma qarshiligi uzining yuqori qiymatidan yuqori bo‘ladi. Yuqori qarshilikli material ikki yoki uch komponentdan tashkil topadi.
Mis asosida tayyorlangan qotishmalarga manganin, konstantan va neyzilberlar misol bo‘ladi.
Manganin rezistor ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Uning tarkibida 85%mis, 12% marganes, 3% nikel bo‘lgan holda solishtirma qarshiligi 0,42-0,48 mkOmm, solishtirma qarshilik koeffisiyenti (5-30)10K ga tengdir. Manganindan elektr o‘lchov texnikasi uchun sifatli, aniqlik darajasi yuqori bo‘lgan qarshilik g‘altaklari tayyorlashda foydalaniladi.
Konstantan tarkibida 60% ga yaqin mis va 40% atrofida nikel bo‘lib, solishtirma qarshiligi 0,45-0,52 mkOmm, _=(-20;-50)10^-6 grad^-1. Mazkur qotishmadan o‘lchov texnikasida qo‘llaniluvchi asboblar (voltmetr va hokazo) uchun yuqori sifatli stabil qarshiliklar emas, balki qo‘shimcha (yordamchi) qarshiliklar tayyorlashda foydalaniladi. Konstantan va manganin materiallari birikmasidan ishlash sharoitida haroratga bog‘liq bo‘lmagan qotishmalar olish mumkin. Konstantan bilan mis o‘zaro kavsharlanishi natijasida 100-150 ⁰S haroratda ishlaydigan termopara yasaladi.
Neyzilber, nikel, rux va mis asosidagi qotishma (tarkibida nikel miqdori kamaytirilgan) bo‘lib, narxi arzonligi sababli reostatlarda keng miqyosda ishlatiladi. Mazkur qotishmaning solishtirma qarshiligi 0,35-0,40 mkOmm, _=200/10^-6 grad^-1, ish xaroratining yuqori qiymati 200⁰S ga teng.
Nikel asosida tayyorlangan katta qarshilikli qotishmalarga nixrom (nikel bilan xrom aralashmasi) misol bo‘la oladi. Uning solishtirma qarshiligi I mkOmm, yuqori ish harorati 900-1100⁰S bo‘lib, qizitilganda oksidlanishga chidamliligi nisbatan yuqoridir. Nixrom qotishmasidan ingichka sim (diametri 0,01-0,03 mm) tortish usuli orqali tayyorlanadi. Uning tarkibida nixrom miqdori oshirilganda solishtirma qarshilik va T_T qiymatlari ko‘tarilishi bilan birga qotishmaning mustahkamligi ham oshadi.
Temir tarkibiga xrom va alyuminiy qo‘shilsa solishtirma qarshilik va T_T qiymatlari yuqori (nixromnikiga yaqin), arzon qotishma (fexral yoki xromal) hosil bo‘ladi. Fexral (xrom 12-15%, alyuminiy 3,5-5,5%, qolgani temir) dan ingichka (d=0,2-0,3mm) sim yoki tasmalar tayyorlanadi. Xromal (23-27% xrom 4,5-6,5% alyuminiy, qolgani temir) ning solishtirma qarshiligi 1,4-1,6 mkOmm, ish harorati 1250⁰S.
Agar yuqori qarshilikka erishish talab etilsa, nixromdan foydalaniladi, chunki bu qotishmaning solishtirma qarshilik qiymati nisbatan yuqoridir.
Termopara tayyorlashda quyidagi qotishmalardan foydalaniladi: kokopel (56% Cu + 44% Ni); alyumel (95% Ni + 5% Al,Si,Mg); xromel (90% Ni + 10% Cr); platinarodiy (90% Pt + 10% Rh).
Tarkibidagi metallarning xossasiga ko‘ra termoparalar quyidagi haroratlarni o‘lchashda qo‘llaniladi: platinarodiy – platina (1600⁰S gacha); mis – konstant, mis – kopel (350⁰S gacha); temir – konstant, temir – kopel, xromel – kopel (600⁰S) gacha; xromel – alyumel (900-1000⁰S gacha).

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
Chrome browser
Подерни Р.Ю. Горные машины и комплексы для открытых горных работ.
Учебник для ВУЗов по направлению «Горное дело», М.: Издательство
МГГУ, 2003.
Annaqulov T.J. Kon mashinalari fanidan laboratoriya ishlari to’plami.
Toshkent, ToshDTU, 2016. 50 bet