Mavzu: Yer relyefining asosiy shakli va turlari

Mustaqil ish

Mavzu: Yer relyefining asosiy shakli va turlari.

Reja:
1. Yer yuzasi.
2. Relyef hosil bo’lishi.
3.yer yuzasining asosiy turlari.


Yer taxminan 4,5 milliard yil oldin paydo bo'lgan, shu vaqtdan boshlab uning ko'rinishi doimo o'zgarib va ​​o'zgarib turadi. Ilgari, u erigan sferik korpus edi, ammo keyinchalik uning yuqori qismi qotib, qalinligi 5 dan 150 kilometrgacha bo'lgan qobiqni hosil qildi. Odatda er yuzi deb ataladi.
Yer qobig'ining katta qismi suv ostida, qolgan qismi sayyoramizning quruqligini qit'alar va orollar shaklida tashkil etadi. Jahon okeaniga Yer yuzining taxminan 70% to'g'ri keladi. Pastki qismida er po'sti faqat ikki qatlamdan iborat bo'lib, quruqlikka qaraganda ancha ingichka va yoshroq. Okeanlarning tubi to'shak shakliga ega bo'lib, materiklar qirg'oqlaridan asta-sekin pasayib boradi.
Yer sayyora yuzasining taxminan 30 foizini egallaydi. Uning qobig'i uchta asosiy qatlamdan iborat bo'lib, qalinligi o'rtacha 40-45 kilometrga etadi. Quruqlikning katta maydonlari materik deb ataladi. Ular Yer yuzida notekis taqsimlangan - ularning umumiy maydonining 67% Shimoliy yarim sharda joylashgan.
Yer po'sti uzluksiz emas va bir-biriga yaqin bir necha o'nlab tektonik plitalardan iborat. Ular doimo bir-biriga nisbatan harakat qilishadi, har yili 20-100 mm ga siljishadi. Kundalik hayotda zaif harakatlar biron bir tarzda sezilmaydi, ammo kuchli to'qnashuvlar zilzila va boshqa tabiiy ofatlar bilan birga bo'lishi mumkin. Plitalar chegaralari sayyoramizning o'ziga xos "qaynoq nuqtalari" dir. Bu joylarda ko'pincha vulqon otilishi sodir bo'ladi, yoriqlar va yoriqlar hosil bo'ladi.
Sayyoramizning qattiq qobig'i doimo ichki va tashqi kuchlarning ta'sirini boshdan kechirmoqda. Issiq magma va tektonik plitalarning harakati, quyosh issiqligi, shamol, yog'ingarchilik - bularning barchasi unga ta'sir qiladi va qit'a qobig'iga ham, dengiz tubiga ham xos bo'lgan turli xil tartibsizliklarni keltirib chiqaradi.

Sayyoramizning qattiq qobig'i doimo ichki va tashqi kuchlarning ta'sirini boshdan kechirmoqda. Issiq magma va tektonik plitalarning harakati, quyosh issiqligi, shamol, yog'ingarchilik - bularning barchasi unga ta'sir qiladi va qit'a qobig'iga ham, dengiz tubiga ham xos bo'lgan turli xil tartibsizliklarni keltirib chiqaradi.

Xususiyatlariga ko'ra er yuzasi turlarining bir necha tasnifi mavjud. Shunday qilib, ular konveks yoki konkavga qarab, ular ijobiy yoki salbiyga bo'linadi. Ular qamrab olgan hududning kattaligi va ko'lami bo'yicha quyidagilarni ajratib ko'rsatadilar:

• 
  Sayyora shakllari - qit'alar, okean tubi, geosinklinal kamarlar va o'rta okean tizmalari.
  
• 
  Megaformalar tog'lar, tekisliklar, botiqliklar va platolardir.
  
• 
  Makroformalar - bu bitta tog'li mamlakat ichkarisidagi tizmalar va depressiyalar.
  
• 
  Mezoformalar - jarliklar, daryo vodiylari, qumtepa zanjirlari va g'orlar.
  
• 
  Mikroformlar - grottolar, chuqurliklar, chuqurlar, quduqlar va bank qirg'oqlari.
  
• 
  Nanoformalar - bu mayda chuqurchalar va bo'rilar, tepaliklardagi burmalar va chuqurliklar.
  

Ularning kelib chiqishiga ta'sir ko'rsatgan jarayonlarga qarab, er yuzasining shakllari quyidagilarga bo'linadi.

• 
  tektonik;
  
• 
  vulqon;
  
• 
  muzlik;
  
• 
  aoliya;
  
• 
  karst;
  
• 
  suv eroziyasi;
  
• 
  tortishish kuchi;
  
• 
  qirg'oq bo'yidagi (dengiz suvlari ta'sirida);
  
• 
  flyuvial;
  
• 
  antropogen va boshqalar.
  

O‘rta Osiyo hududi shakllanish tarixi va yer yuzasining hozirgi holatiga ko‘ra ikki qismga, ya’ni tekislik va tog‘larga bo‘linadi.

Тekisliklar O‘rta Osiyoning markaziy, g‘arbiy va shimoliy qismlarida joylashgan. O‘rta Osiyoning anchagina qismini Тuron tekisligi egallagan. Bu tekislikda O‘rta Osiyoning yirik cho‘llari — Qoraqum hamda Qizilqum joylashgan. Bu yerlarda nurash va shamol relyef hosil qiluvchi asosiy omil hisoblanadi. Shu sababli cho‘llarda asosiy relyef shakllari barxanlar, qum tepalari, qator qum balandliklaridir. Qizilqumning markaziy qismida yemirilish natijasida pasayib qolgan bir qancha tog‘lar qad ko‘tarib turadi. Qoraqumning janubi-sharqiy qismida baland tekisliklar — Badxiz va Qorabel platolari joylashgan. Тekislikning shimoli va shimoli g‘arbida baland yassi tekislikdan iborat Ustyurt va Тo‘rg‘ay platolari joylashgan

Globusga yoki Dunyoning tabiiy xaritasiga bir nazar tashlasangiz, Yer yuzining juda notekis ekanligini ko‘rasiz. Ba'zi joylar keng tekisliklardan iborat bo‘lsa, boshqa joylarda tog‘li o‘lkalar minglab km ga cho‘zilib ketgan. Okeanlar tagi ham quruqliklarga o‘xshagan, juda notekis. Yer yuzasining bunday notekisligiga Yerning ichki kuchlari asosiy sabab bo‘lgan. Bu kuchlar ta'sirida Yer yuzining ayrim joylari ko‘tariladi, boshqa joylari cho‘kadi, Yer po‘sti yorilib, lavalar oqib chiqadi, vulqon tog‘larni hosil qiladi.Yer qimirlashlar ham Yer yuzi relyefini o‘zgartiradi.
Yer yuzi relyefini tashqi kuchlar ham o‘zgartiradi. Tashqi kuchlar suv, shamol, muzliklar, Quyosh nuri, organizm lardan iborat. Suv tog‘ jinslarini yemiradi, oqizib ketadi va past, chuqur joylarni to‘ldiradi, vodiylar, daralarni hosil qiladi. Chuqur joylarning o‘rnida tekis yerlar bunyod bo‘ladi. Shamol mayda jinslarni uchirsa ham uzoq vaqtda juda ko‘p miqdordagi qumlarni uyub tashlaydi. Qattiq toshlar kunduzi Quyosh nuridan qiziydi, kechasi soviydi. Natijada yorilib, maydalanib ketadi.
Xullas, tashqi kuchlar tog‘larni yemirib, chuqurliklarni to‘ldiradi, ya'ni, Yer yuzasidagi baland-pastliklarni tekislaydi. Shunday qilib, ichki kuchlar bilan tashqi kuchlar bir-birlariga butunlay teskari ish bajaradi. Ya'ni ichki kuchlar baland-pastliklar hosil qiladi, tashqi kuchlar esa ularni tekislaydi.
Materiklar – Yer po‘stining ko‘tarilib qolgan eng yirik bo‘laklari.Materiklar va okeanlar Yer relyefining eng yirik shakllaridir.Materiklarning katta qismi okean suvlaridan ancha baland ko‘tarilib turadi. Yer sharida 6 ta materik bor. Bular: Yevrosiyo, Afrika, Shimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Avstraliya va Antarktida.