Mavzu: Yarim qatiq qanotlilar turkumi

Mavzu: Yarim qatiq qanotlilar turkumi

Reja

I.Kirish
II.Adabiyotlar sharhi

III.Asosiy qisim

1. 
   Yarim qatiq qanotlilar turkumi
   
2. 
   Qandalalar turkumi
   
3. 
   Yarim qatiq qanotlilarining rivojlanishi
   

IV.Hulosa
V.Foydalangan adabiyotlar Entamatalo’giya va zoologiya , Google Zoologiya adabiy
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi Qishlaq xo’jaligi ekinlarning hosildorligining oshirishda zararkunandalarga qarshi va atrof-muhitga zararsiz kurash vositalardan va usularidan foydalanish istiqbolik hisoblanadi .
Yurtboshimiz I.A.karimovning “Jahon miliyaviy-iqtisodi inqirozdan , O’zbekiston sharoyitda uni bartaraf etishda yo’llari va choralari “ asarida belgilangan vazifalardan kelib chiqqan holda o’z oldida bir qancha vazifalarni qo’ydik . Bunga ko’ra shiralarni miqdori zichligini tabbiy entamafaglar vositasida boshqarish muddatlarini belgilb berish qishloq xo’jaligida o’simliklarni himoya qilish va o’quv jarayoniga xulosa hamda tafsiyalar tadbiq etish va boshqa bir qancha vazifalarni o’z oldimizga maqsat qilib . Bu ishni bajarishda asosiy maqsat shundan iboratki bo’ldiki va ekologik hususiyatlarni o’rganish asosida entamafaglarga vositasda zararkunandalarni miqdor zichligini o’simliklarga seziralsiz holda saqlanish ta’minlashdan iborat bo’gan
O’zbekistonda ham qishloq xo’jaligini ekinlarni zararkunandalarga qarshi kurash kimyoviy usulda amalga oshirilgan . Ammo zaharli kimyoviy preparatlardan ayniqsa yuqori tokisli moddali birikmalarni keng qo’lash atrof-muhit tuzatib bo’lmaydigon darajada talofat yetkazadi . Ya’ni suv havzalarda ifloslashidan foydali jonovorlar ( entamafag , o’simliklar , changlatuvchilar ) sonini keskin kamayishiga qishloq ekalogiyasiga vaziyatiga keskinlashuviga , aholi orasida kasaliklarning o’sishiga olib keladi buni barcha o’simliklsr biyalagi
Himoyasini nisbatan talabini yanada oshirishga sabab bo’ldi .
Yirtqich entamafaglar orasida coccinellidlar oilasi vakilari qishloq xo’jaligida ekinlarini ko’pchiligi zararkunandalarni samarali bartaraf qilish muhum ahamyat kasb etadi zararkunandalar bartaraf qilish coccinellidar foydalanishi shu kunning muhum vazifalar hisoblanadi zamon talabi ko’ra pestitsidalr qo’llashni biyalagik vositalar bilan almashtirish masalam ko’ndalang bo’lib turibdi ammo organilyotgan Farg’ona vositasida sharoyitda bu guruh hashoratlar- entamafaglar to’g’risida yetarlicha ma’lumot bo’lmaganligi tufayli ularini zararkunandalarga qarshi qo’lash masalasiga tegishli e’tibor qaratilmagan.
O’zbekistonda coccinellidlar oilasiga mansub bir qancha tadqiqotlar amalga oshirilgan . coocinellidlar o’simlik zararkunandalarga qarshi biyalagik kurash ahamiyati to’g’risida V.V.Yaxontov , Z.K.adbulayov ular areoli ichida tarqalgan mahaliy turlarni muhofaza qilish samaradorligini oshirish borasida V.V.Yaxontovninh “primenenie coccinellidav borbr vreditelyami seliskoga xozyaystva” ishlarini ko’rsatib o’tish o’rinlidur R.A.Alijonov V.V.Yaxontov .A.K.Mansurov A.SH.Xamraev U.Q.Babanovlar ayrim coccinellidlardan biyologiyasi , ekalogiyasi va tur tarkibiga trafik bog’lanishlarini S.A.Mangutova Farg’oma vodisida olma darahtini ayrim xonqizi qo’ng’izlarining biyologiyasini T.Voidov tadqiq etishgan Qarsgi cho’li va Jizzax biyotsenozlarda coccinellidlarning tur tarkibini A.K.Mansurov danakli meva darahtlardan zararkunandalarining sonini kamaytirishga xonqizini qo’ng’izining ahamyatini X.N.Murotov A.G.Davletshinalar tadqiq atganlar.
QANDALAR TURKUMI
Qandalalar va yarim qatiq qanotlilar turkimi qandalalarning 40 mimga yaqin turi mavjut qishloq ho’jaligda o’simliklarni zararkunandalari . ayrimlari esa hayvonlarni ekto’ parazitlari hisoblanadi . oziq aparati sanchib so’rovchi tioga mo’ylovlari 4-5 bog’mli .
Oyoqlari yuruvch yuguruvchi suvdayashovchi vakilarida suzuvchi kolansa hit chiqaruvchi bezlzr bo’ladi ko’pchlik turlari o’simlik postloq ostida tuprog’ ichida yashaydi ayri turlsri suvda yashaydi bazi qandalar yirtqich bo’lib hashorotlar va umirtqasiz hayvonlar qushlar va sut enizuvchilarni qonini sorib oziqlanadi Rassiyada 2000 yaqi turlari uchraydi ular ikkta kenja turlarga bo’linadi ochiq va yashil moylovlilar bolinadi
Qandalalar turkimi qandalar birinchi juft qanotlarini oldingi qismi qalinlashgan keying qismi yupqa va shafof shuning uchun ular yarim qatiq qanotllar dep ataladi ko’pchlik turlari o’simlik shirasini so’rib oziqlanadi . cho;l va dashtlarda keng tarqalgan hasfa qandalasi don va barglarni so’rib oziqlanadi qndalalar orasida lqon soruvchi parazitlari ham bor to’shak qandalasi honadonlarda yashaydi odam va hayvonlarni qonini so’rib oziqlanadi toshak qandalasini qanotlari bo’lmaydi tanasi mayda sezgi tukchalar bilan qoplangn hitni juda yahshi sezadi
Qandalalar yoki yarim qatiq qanotlilar turkuni Hinipitera kata turkum bolib yuqorida ko’rib o’tilgan keng qanotlilar turkumi yani yaqin turadi ularni qirqmingqch turi bor koplari qishloq hojalihi osimliklarning jiddiy zarark kunandalar bazlari esa turl hayvonlarning ekto parazitlari hisoblanadi teng qanotlilar kabi bular ham oziq aparati so’ruvchi tipda hartumchasi bolimlarga
bolingan yani pastgai lab uch to’r bog’imlardan iborat
mo’ylovlar yo’rt besh bo’g’imli ularning keng qanotlilardan farqi oldingi qanotlaridan qanot qalpog’lari o’ziga hos tuzilgn har bir qanot qalpog’ining yarim assosidan boshlab qatiq bolib xitin qoplamdan iboratyarimi eaa yupqa parda shaklidadir ustgi qanoti koriyum kor klavus kl konsus kun emboliyum emba va pardali qisimlarga bo’lingan bazi qanotlar kaltalashgan yoki bolmaydi qisman turlaning yetug indivitlarning orqa kokrak yaqinda qolansa hit chiqarish bezlar yoli bor .

Parda qanotlilar (kimikitayi ) oylasi tanasi yasi oldinga qanotlati juda qisqarib ketgan issiqqonli hayvinlarni qonini so’rib oziqlanadi qush uyasida ko’r shapalagda uyasda daraht kavaklarda g’orlarda uchraydi massalam to’shak qandalasi bularning hartumchasi pasga qarab o’rnashgan ammo tanaga zichlashib turmaydi yoy simon quyrilgan ko’proq tiropik zonalarda tarqalgan O’rta Osiyoda janubiy zo’nasida tarqalgan o’rta osiyo janubiy zo’nalarda ko’prog uchraydi hashoratlar ichki suyuqlikni sorib oziqlanadi (miriydiyalar yiridaya yoki koschaslar so’qirlar ) oylasi bularning tanasi cho’ziq va hicham

teri qoplog’ichi yupqa ko’schalari yo’q hartumlari to’rt bo’g’imli oyoqlai yuguruvchi tipda tuzilgan sea harakat tuhumlarning o’simlik yoqimasini ichiga qo’yadi o’simlik ho’r zarar kunanda qalqonchaliklar (pentatomidiyan ) oylasi Elkasidagi qalqonchasi yirik mo’ylovlari besh bo’g’omli o’silkho’r qisman yirtqich turlaqi bor bularning hasfa evugastir entirigeps put vakili ko’prog’ zarar keltiradi sharqiy janubiy osiyo mamlakatlarda juda yirik va zararli qandala tesarotma ) (papulose mevalik)

Qatiq qanotlilar yoki qo’ng’izlar turkumi yoki (koliptera ) qatiq qanotlilar yoki qong’izlar bular turlar soni jihatan eng kata turkumdir qo’ng’izlzrni 250 minga yaqin turi mavjut malum harakteri va hususiyatlari ularni birinchi juft qanotlati qattiq qanot qalpog’larga yoki elitiralga aylangaligini bilib tinch holata orqa tomonga yopishib turadi va ularning ostida buklangan ikkinchi juft parda qanotlari joylashgan ayni vaqta qolpog’larning biri ikkinchisga taqalgan to’ri chok chizig’ini hosil qiladi
QANDALARNING TUZILISHI
Og’iz aparati kemirovchi tipda lichinkalari chuvalchang simon yoki kompodiyotsimon g’umbagi erkin va harakatsiz qo’ng’izlarning ustgi ko’rnish kata kichikligi juda turli tuman katalika 0,3-1 mm (massalam pat qanotlari ) dan 10-15 sm gacha (massalam ,gigant ,yaproqchasimon mo’ylovlar ) bo’lishi mumkin ust qanotlari qorincha uchiga qadar yetib bordi lekin ba’zi turlridan (massalam donxo’rak, ko’p yaproqchasimon mo’ylavlar boshqalardir ) qorincha oxigiga yetmay qoladi
Ko’pchlik qo’ng’izlar yil davomida bitta qisman 2-3 ta bo’g’im berib urchidi tuprog’da uchraydigon turlar masalam qarsildoqlar qo’ng’izlzrxurishlar va boshqalar astasekin rivojlanganliginidan bir bo’g’imli uchishi uchun 3-5 yil kerak

Ko’pchilik qo’ng’izlzr turli yetuk bщshoqlari g’umbak bazilari lichinka fazasida qishlaydi yetuk fazasida qishlavchilar ko’klamda qo’shimch ovqatlanadi ularning lichinkalari turlicha bo’ladi qattiq qanotlilar biyalogik jihata juda hilm ahil ular orasida o’simlik yirtqich o’simlik ho’r saprofa hekro’fak qurug’da tuprog’da suvda yashovchi formalari mavjut qo’ng’izlzr hamma yerda uchraydi va tabiyata moddalar almashinuvga kata ahamiyatga ega qong’izlar turkimi yuzdan ortiq turkumga bo’linadi ular esa ikkta asosiy kenja turkin go’shtho’lar va turli ho’rlarni tashkil etadi .

Xxi asirga kelib Qandalalar bilan qizilquvichlar bilan va ulardan qutilish uchinyo’lini qidirayotkanlar ko’paymoqda. Chunki qandalar insonlarni uzoq vaqit chaqib ulardan noqulaylik va terida turli hil alergik qichimalar keltirib chiqaradi to’shak qandalasi klapa nafaqat eski uylarda balki yangi uylarda hovlilarda umuman mebel va inson qonlari bor bo’lgan barcha yashashi mumkin avalari ko’pkina zararkunanda hashoratlr honadonlarda toza saqlanmasliga parazitlarga qarshi chora ko’rilmasligi bilan bog’lashgan bo’lsa to’shak qandalasiga esa ular hudiki taluqli emas afsuski to’shak qandalasini esa bular xudiki taluqli emas kimyoviy pridmetlar xam bazida yaxshi naf bermaydi chunki qandalalar insektitsitlar ishlatilgan sari ularga nisbatan chidamli bo’lib boradi bundan tashqari qandalalarni toppish qiyin chunki ular devor yoki buyumlardagi yoriqlar orasiga kirib olib berkinish hususiyati kuchli. To’shak qandalasi klapasi juda kichik xashoratdir shuning uchun xam bir yoki bir necha hashoratning uyda paydo bo’lib qolganligini hama ham sezavermedi bundan tashqari hashoratlar tunda yashirin hayot kechirishadi hashoratlar turli yo’lar bilan yangi manzilarni ishg’ol etishadi.
Agar siz ko’p qavatli binoda yashasangiz binoning bir xonadonida qandala bo’lsa va unga qarshi kimyoviy tozalash olib borilganda hashoratlar qo’shni uylarga devor yoriqlari va turli teshiklar orqali o’tib ketishadi.
To’shakqandalasi ni payd bo’lishini eng kata haf bu zaralangan joylardan ularni olib kelish massalam tatildan qaytganda dostlaringiz zararlangan uyda yotib qolganizda va ayrim mehmon honalardan qaytganizda qandalalarning kiyimingiz yoki partfelingiz sumkangiz yordamida o’zingiz bilan holda olib kelishingiz mumkin uy uchun mebel mayishi tehnika kiyim kechak va boshqa hashoratlar bilan zararlangan buyimlarning harit qilganizda ular bilan qandalani ham honadonizga olib kelishingiz mumkin ayniqsa ikklamchi bozordan buyim sotib olganda bunday holat ko’p kuzatladi
To’ashak qandalasining tuzilishi hasharorat ilim fan nuqtayi nazardan juda qiziq qandalaning tashqi tuzlishi uning oqitlanishiga yashash haroratiga yoshiga qarab o’zgaradi to’shak qandalasinig rivojlanishining hayot sikli birnech bosqichlarni o’zichiga oladi
BEDA QANDALASI - (ABELPNOSORIS)
Beda Qandalasi (abelpnosoris) venalatus go’eziy dala qandalalqechala qattiq qanotli hashoratlar turkimining so’qirlar oylasiga
kiradigon hamma ho’r hashorat ayniqsa bed va uning urug’iga kata zarar yetkizadi voyaga yetgan qandala kataligi 7 -9,5 mm cho’zg’ish sariq yashil yelkasida ikkta qora nuqta bor tuhumini brda poya ichiga qo’yadi urg’ochisi 50 tagach tuhim qo’yadi lichinkasini tanasi yashil 3,5 -5 mm bir yilda 3 hato o’zbekistoning janubda 4 bo’g’in beradi beda qandalasi va lichinkalari bedaning bargi kurtagi va guldan g’o’zalarning shonasi va gul bandidan shira soradi natijada shona gulchalar to’qiladi

Kurash choralari kuzda bedaning oxirgi o’rimidagidan ko’pi bilan 6-7sm qoldirib o’riladi kimyoviy preparatlardan karbofos 50%e.k fenvarelat karbofos 20%e.k 0,3-0,6l/ga zolon 30%holanuvchi kukun 1,6-33kg/ga va boshqa ishlatiladi

Qandala asilyari qanotlilar chala o’zgarish metamarfoz bilan rivojalnadigon hashoratlar turkimi 40 minga yaqin turi mavjut quruqlok shuningdek tiropik va suptitopiklardagi suv havzalarda yashaydi tanasining uzunligi 1 mm 12sm gach yetadi murakam bazan tepa qismida yana oddiy ko’zlari bor to’r kamdan kam 3-5 bo’g’imli mo’ylovlari ipsimon to’g’noqich simon yoki dumolog’ sanchib so’ruvchi og’iz aparati bo’g’imli hartumch ko’rinishda qanotlari ikki juft oldi qanotlarning uchi parda simon tinniq uch juft oyoqlari yurish yugirish shuningde hayot tarziga bog’liq holada kavlash suvda suzish tutib olish va boshqalarga moslashgan qandalarning orqa ko’kragining ikki yoni billan ikki va uch juft oyoqlari va toslari oraligiga hit chiqaruvchi bez teshiklari ochilgan tuhumi asosam bochka simon nok simon tuhimsimon bo’lib uchi qisqa qopqg’I bor jichinkasining tashqi ko’rinishi va hayot kechirishi yetik qandalanikiga o’hshash ko’pchlik qandallar yillda bir avlot beradi urg’ochisi tuhuminig osimlik yoki boshqa narsalar sirtiga o’simlik to’qimasini ichiga bazilzi ayrim zararkulanda qandalalar erkaginingorasiga ko’tarib yuradi qo’yadiOddata yetuk qandalarkini so’qir qandalarkini faqat tuhimi qishlaydi qandala issiq va quriq iqlimda sharoyit yashaydi juda yahshi moslashgan O’zbekistoning sug’oriladigon dehqonchilik mintaqasda qandalaning 13 zarar kunanda turi tarqalgan ayniqas beda qandalasi kata zarar yetgazadi Beda orilgandan keyin qandalalar yopasiga g’o’zaga o’tadi yetuk qandalalaq lichinkasi barg poyasiningmayin to’qima uchi va hosil o’rganlaridagi shirasini so’radi shikaslangan ko’saklarda 1-2,5 mm kataligdagi qong’ir dog’lar pqydo bo’ladi ularning rivojlanishi hamda pishishi suslashadi quruqlik qandalalar asosam o’simlik ho’r turli o’simlik bargi bilan mevasi ildizi shirasini so’radi qalqondor qandalasi oylasiga mansub hassfa beda qandalasi o’tloq qandadalasi va boshqalar qishloq ho’jaligi uchun hafli boshqalar qishloq xo’jaligi ekinlari uchun xafli bazi qandalalar o’simliklarni virusli kasaliklar masalan barg bujmaishi lovlagi mazaika kasaligi kabilarni tarqatadi bazi quruqlik qandalalri odam va issiq qonli hayvonlarni ko’rshapalak qush va boshqalar tashqi paraziti bo’lib uning qoni bilan oziqlanadi qalqondorlar oilasiga mansub yirtqich qandala foyda keltiradi markaziy osiyoda so’qir qandalar oilasining 650 turi 170 avlodi tarqalgan bo’lib ulardan 1%gina maganiy o’simliklarga zarar keltiradi o’zbekistonda 13turi uchraydi ammo ulardan atiga ikki turi beda va dala kandasalari g’o’zaga zarar keltiradi.
So’qir qandalar tanasi kichik va o’ta o’lchamga ega bo’lgan nozik birmuncha uzun kolgan halqasimon bo’g’imlari ingichkaroq ko’rinishga ega.

Oddiy ko’zlari mavjud emas xartumchasi erkin joylashgan to’rt bo’limli elkasining oldingi kismi o’rta kismiga o’rta qismiga nisbatan keng uning oldi kirasi to’qri yoki biroz o’yiqlari bor ikki juft qanotlari bazi bir holatlarni hisopga
Olmaganda yahshi rivojlangan panjalariuch bo’g’imli tirnoqlarining o’simtalari bor.
So’qir qandalarning tuxumlari cho’zinchoq shakilga ega bo’lib yaltiroq tusli oq sariq yoki nim yashil ranga egauning yuqori qismi yahshi mustahkamlangan va lichinka chiqadigan teshikni yopib turuvchi kopkokcha bilan taminlangan . lichinkalar 3guruxgaajratilib 5ta yosh bo’yicha rivojlanadi kanot o’simtalari bo’lmagan kichik osimtalar biroz seziladigon o’rta va qanot boshlang’ichlari yahshi rivojlandan kata lichinkalar farqlanadi lichinkalar tanasi va oyoqlarning tuzilishga ko’ra voyaga yetgan qandalarga o’hshash biroq ulardan rangi tan ava oyoqlardan bo;imbalar soni o’simtalarning o’zaro nisbati bilan keskin farq qiladi so’qir qandalarning lichinkalari voyaga yetganlariga o’hshash hura bo’lib ularni zararli tasiri ikki uch yoshli davridagi to’liq namayom bo’ladi dal ava beda qabdalasi keng maydondagi hamma hor hashoratlar bo’lib turli madaniy o’simliklarning shikaslaydi voyaga yetgan qandalaning tana o’lchami bir munch yirikroq 5,8 -7,3 mm tashkil etadi tanasining rangi sarqish yashildan qizg’ish jigarandacha yelkasining ildingi qismida bir birga pararel joylashgan torta qoramtil dog’I bor telkasining oldi qirassi bo’ylab uzuq qorq dog’lar joylashgan
qanotlarining teri simon qismda surtma shakildagi uchda qora doglarning yuqori qismda membirana yonida bittadan joylashgn dog’larning ko;rish mumkin oyogi uchdtadan qorqmtil dog’Iari uhim bor ko’ndalang belbog’lari bolder qismida ikki qator qattiq hitinlashgan o’simtalar bor , panjalar ikkta tirnoqchalar bilan tugalaniladi tuhimning rangi tiniq shaffof oqimtil yashil quvach shaklida , 0,9- 1,2 mm tuhumningo oldi qismi tumoloq orqa qismi huddi kesib qo’yganga o’hshaydi . Bazi vaqtlarda qoyilgan tuhumlat poyqning ustki qismiga chiqib oladi , uning pastgi tomomi silliq bo’lib eni 0,3 -0,5 mm ga yetadi . tihum qo’yiladigo joy yumshoq bo’lsa , tuhum poyasi ichiga to’liq kiritladi. Lichinkaning o’chami 1,4 mm dala qandalasi lichinkasi boshqalardan ajralib turadigon farqi shuki , uning yelkasi old va orqa yelka qismda ikktadan qora dog’Iari bor hamda qarinshari va qorin qismida bittdadan qora dog’lari bor lichinkaning dastlabgi uch yoshida sarg’ish to’r besh yishdagi dala qandalasi voyaga yetganga xashorat davrida o’tsimon o’simliklargat to’qilgan xazonlarga ostida qishlaydi chiqadi xavo harorati 120 c ga alohida zotlari 160 C ga ko’tarilganda esa qandala oziqa izlab ucha boshlaydi ammo qalin to’shama ostida qishlagan qandalar harorati 22 – 25 C ga yetganda chiqa boshlaydi yaniy mart oylarda ikkinchi yarimda aprel oyini boshida o’n kunligda ohirigi qadar zotlari dastlab kuzgi bug’doyekiniga yig’iladi oradan 9-12 kun o’tgach tuhum yetiladi urg’ochisi dastlab kuzgi ekinlarning dalalarining tark wtib jag’jag’, suretga , otqulaq va boshqa ommaviy gullagan buttgul o’simliklarga to’planadi erkkak qandalalar zotlari esa kuzgi g’alla ekinlaridan urg’ochi zotlar uchib ketishidan so’ng bir biri xatto otib tark rtadilar urg;ochi
qandallar jag’ jag’, surepga’ o’simliklarda ommaviy tuhum qo’yishi aprelning ikkinchi va uchinchi kun kunliklaridan kuzatiladi dala qandalasi ikkinchi avlotining alohida zotlarining may o’rtalarida paydo bo;ladi mayning uchunchi ortalarda suretga, otqulaq, va urug’lik butguliklarda ularning ko’p miqdordaavlot beradi dala qandalasi tuhimidan chiqan lichinka voyaga yetgn qandaladan bir munch farq qiladi uning farqi shundagi lichinkasi bir muncha lichikroq bo’ladi qandala lichinkasi g’umbak hosil qilmaydi lichinka juda kichik bo’lib u tortmata tulydi va besh yoshga kitadi dqla qandalasining lichinkasi vayaga yetadi va jinsiy voyqgq yetadi
Qo’ng’izlar shuningdekkilapa deb ataluvchi ham ataladi hashoratlariningularning uchishi uchun mo’jallangan qanotlari yqoridanqattiq elytra bilan himoyalangan bunda organizmlr zamonaviy tasnifi ko’ra o’zlarini bir hil nomad otiyyotlar ajratilgan bugungi kunda ularnibiyalagik tomondan ikki yuzdan ortiq oilalariva deyarli 393 ming turga tarqatilmagan ularning uch minga yaqini yo’q bo’lib ketgan deb hisoblanadi lekin siz taqdim etishdan oldin har xil turdagi qo’ng’izlarning ularning umumiy hususiyati sanab o’tasiz
C oleptera tanasi uchta assosiy qisimdan bo’lgan ularning tanasi uchta asosiy qisimga ega bilan taqoslagan kichkina bo’lib unda antenalar joylashgan ko’rish rginlari shuningdek ,chaynash yoki tishlarningog’iz shaklida oldingi ba,zan pastga qarab yo’naltiriladi
Bo’yin aniq belgilari bo’lmaydi qo’mg’izlarni boshi dar hol ko;kraka birikib ketgan bazan hillarda hatto uning oldi qismida
o’sib chiqan yuqorida aytib o’ygan ikkinchi qismida o’zi uchta segmentan iborat va orqa eng kata qismi qorin ushbu jonzotlarinig segmetlari tashkil topgan uch juft oyoqlari odatda yahshi rivojlangan piyanlar oirgi , odatda ikkta tirnoq tuklari bilan qolgan tariflangan tarzda kattalar qo’ng’izlar aks holda imago deb nomlanadi ular holatga erishgan uchun bunday hashoratlar rivojlanishi bir necha tariflangan tarzda kattalar qo’mg’izlar ks holda imago deb nomlanardi ushbu holatda erishish uchun bundy hashoratlarining rivojlanishini bir necha bosqichlarda o’tadi kichikna moylaklarda ular lichinkalarning aylanadi ular shakilanishda bir necha bosqichlarining bosib o’tadi kuchuklanib katalarga aylanadi antiraktida va boshqa iqlim jihatan boshqa hudutlarda hisobga olganda sayoramizning barcha qitqalarda zich yashovchibunday tiriklik juda qadimgi organizmlardan tuzilishi va rivojlanishi umumiy hususiyatga ammo ularni xilma xillikni namoyin qiladi uchun ro’yhatlash vaqt keak qo’ng’iz tuelarini nomlari va bir hil turdan o’ziga hos xususiyatlari berilgan
Tuprog’ qo’ng’izi ushbu jonzotlar yirtqich koleoptealarining pastgi qisimga tegishli bo’lgan ularning tarkibda olimlar son 25 mingga yaqin turadigon katta oyla tashkil qiladi ammo ularning soni yer yuzasda ikki barobar ko’p degan tahmin mavjut bunda tashqri Rassiyada uch mingga yaqin nav mavjut bu juda kata qo’ng’izlar ularining kattaligi 6 sm ga yetadi ylrkin aksariyat qismi tahminam 3 sm rangdagi ular asosan qorong’I ko’pincha metal ba’zan nurli ranga ega shu bilan birga turlarni ranglari ularning tana shakliga har hil kopgina navlar kam rivojlanganligi qanotlarga ega va shuningdek uchun deyiladi uchmaydigon lekin ularni yugurishiga sezirarli tasir ko’rsatadi va rivojlantiradi ko’punch bu yirtqichlar shuning uchun qurtlar kapalaklar , salyongazlar shilliqqurtlar va ozgina o’simlik ovqatlariga bilan oziqlandi tuproqda qo’ng’izlar tunda ovga chiqadi illiq oylarning bulutli kunlaeda ayniqsa faolashadi .ulsrning ularning assosiy yashash joylari tuoroqning yuqori qatlamlarida bo’lib kamdan kam hollarda ularning daeahtlarda va boshqa o’simliklarda ko’rish mumkin
QO’NG’IZLAR TURKUMINI TUZILISHI
Yevropada va markaziy Osiyoda yashovchi olti tuprog’ qo’ng’izi eng go’zal hisoblanadi ular juftlashtirilganda ipak qurtidan ziyofatqilishni yahshi ko’radi va bu madaniy ko’chatlarda ning zararkunandalarning ist’emol qiladi shuphasiz foyda keltiriladi binafsha rangli tugmach qo’ng’iz shningdek juda foydali bolgan yahhi ishtahasi bilan mashhur bunday qo’ng’izlzr asosiy ranga qirong’I ammo binaffsha qirrali bilan shuning uchun u bunday qo’ng’izlzr asosiy rangda qorabg’I ammo non qo’ng’izlar don ekinlarning unib chiqanda donlarning yahshilab kemirishni yahshi ko’radi bu bilan u hisilga dahshatli zarar yetkazadi shuning uchun bu zarar kunanda hisoblanadi
Rassiyda qo’ng’izlarning turlari qanday Ladyuglar balaginz tanishish va naffaqat bizning mamlakatimizda balki butun dunyoda keng tarqalgan umumiy olganda bu jonzotlaning 4 mingga yaqin turi malum ularning ladybirda oylasiga birlashtiriladi ularning yashash joylari turli xil o’simliklsr turlari dan iborat bazi turli hayitining darahtlar va butalara boshqa darahtlarda va o’tlar orasda o’kkazadi yirik qo’ng’izlar pastki buyrug’ vakillari tahminam 5 mm o’lchamdgi bu foydali jonzitlar
shira qotilarisifatda tarqalgab ular sariq yoqimsiz hit zaharli suyuqlik sutning bir turini ukol qilishi orqali o’zlarini dushmanlardan himoya qiladi aynan shu hususiyati uchun buhashorotlarni sigir deb nom berilgandeb ishonildi
Ulaning ranglari har doyim yorqin eliyutor odatda boy qizil yoki sariq rangda ega lekin bazilari jigarang ko’k qora va shuningdek ularning soni va soyasini turlich bo’lishi mumkin bo’gan nuqta bilan bezatilgan shu bilan ushbu oilaning vakilari ham tegishlidur

TWirlis ushbu kichik suv qo’ng’izi oilasiga o’rtacha 6 mm gacha bo’ladi asasiy tiropik suv havzalarda yashaydigon bir necha yuz turga ega ammo bunday koleopterikis shimoloy hududlarda xususan qora daryo sohilarda toza suv havzalarda shivetsiya , Norvegiya , Islandiya ,Rassiya, bir necha o’n turi yashaydi
Bunday qo’ng’izlar avvalgilarkidan o’xshash yirtqichlarning pastdi qismi kiradi va kichik suv hayvonlarini bilan oziqlanadi hazim usuli juda qiziq chunki asosan jarayonlarning tanada emas tashqarida sodir bo’ladi . Girdoplar o’zlarnng o’ljasini fermentlarining kiritlganda shu bilan ularning eritadilar va keyin faqat so’rishadi bunda jonzotlarning tanasi tana shakli oval , qavariq , rang , asosan qora yorqin . suv yuzasida ularning baquvvat tezkor harakat qiladilar guruhlarda doimo dam olishsiz , doyira va etakchalik raqislardan tasvirlab beradilar , ular uchun qo’ng’izlar ularining nomlarini oldin va tahdidini oldindan bilib ular suvga sho’ng’idilar


Yirtqich qo’ng’inlar zararkunanda hashoratlarni qirib foyda keltiradi tosh va darahtlar kavagida , po’slog’ida ostda bog’ poliz, o’rmonlarda vizildoq qo’ng’izlar ko’p uchraydi qo’ng’izlar va ularning lichinkalari shilimshiq hashoratlarning lichinkasi va qurtlarinig yeb foyda keltiradi o’rta osiyoda yaltiroq ustgi qanotlari yashil yoki qizg’ich rangda tovlanib turadigon yirik suvl qo’ng’izi uchrashi mumkin bu qo’mg’izlar va ularining qurtlari darahtlarga kata zarar keltiradi kapalak qurti bilan oziqlanadi
Beda qandalasi ( Adelpnocoris lineolatus Goeze )chala qatiq qanotlilar hashoratlar turkumi so’qirlar oylasiga kiradigon hammaho’r hashorat ayniqsa birda va uning urug’iga latta za’rar yetkizadi voyaga yetgan qandala ( kattaligi 7- 9,5 mm) gacha cho’ziq sag’ish –yashil yelkasida 2 ta qora nuqta bor tuhumini beda poyasiga ichiga qo’yadi . Urg’ochisi 50 tagacha tuhum qo’yadi lichinkasi tanasini yashil uzunligi 3,5-5 mm bir yilda 3 hatto,O’zbekiston janubida 4 bo’g’inli beradi beda qandalasi va lichinkasi bedaning bahi va kurtagi va g’o’zaning shonasi va guli bandini shirasini so’radi natijada shona gulchalari to’kiladi
Beda qandalasiga qarshi kurash choralari kuzda oxiriga o’rimi tagidagi ( ko’pi bilan 6- 7 sm qalinlikda ) oriladi kimyoviy pireparatlardan karbafas 50 % e. k ( 0,2 – 0,6 i/ga) fenfalarda 20 % e.k ( 0,3- 0,6 l/ga ) zollon 30 % ho’lanuvchi kukun ( 1,6 – 33 kg /ga ) va boshqa ishlatladi qandallarni asl yarimqatiqqanotli – chala o’zgarishni ( metamarfoz ) bilan rivojlanadi hashorat turkumi 40 minga yaqinturi malum quruqlikda shuningdek tropik va suptiropik suv havzalarda yashaydi tanasining uzunligi 1 mm dan 12 sm gacha boshining ikki yonidan murakam ( ba’zan tepa qismida yana oddiy ) ko’zlari bor 4 kamdan kam 3-5 bo’g’imli mo’ylovlari ipsimon to’g’noqichsimon yoki dumoloq sanchib so’ruvchi og’iz apparati bo’g’im xartumchasi ko’rinishd qanotlari 2 juft oldingi qanotlarining uchi pardasimon tinniq 3 juft oyoqlari yurish yugirish shuningdek hayot tarziga bog’liq holda kavlash suvda suzish tutiib olish va boshqalardir masalam ko’pchilik qandallarning orqa ko’kragida ikki yonida 2 va 3 juft oyoqlarining toslari orqali hit chiaradi bez teshigi oc
hilgandurn tuhuminin assosan bo’chkasimon , noksimon , tuhimsimon bo’ladi uchki qismi qopqog’I bor lichinkasining tashqi ko’rinishi va tayot tarsi yetuk qandalaga o’hshashdur ko’pchilik qandallar yillda bir avlot beradi urg’ochisini tuxumini o’simlik yoki boshqa narsalar sirtiga o’simlik to’qimasining ichiga ba’zan ( ayrim zararkunanda qandalar ) erkaginig orqasiga ( tuhum lichinkaning chiquncha qandala erkagi ko;tarib yuradi ) qo’yadi qandala issiq va quriq iqlimda sharoyita yashaydi juda yahshi moslashgan
O’zbekiston sug’oriladigon dehqonchilik mintaqasida qandalarning 13 ta zarar kunanda turi keltirilgan beda qandalasi , dala qandalasi kata zarar keltiradi beda qandalasi beda o’rilgandan keyin qandala yopasiga g’o’zaga tushadi yetul qandallar va lichinkalari barrgi poyaning mayin to’imani uchini va hosil organlarini shirasini so;radi shikastlangan g’uncha va gular to’killadi . shakilangan ko’saklar 1 – 2,5 mm kattalikda qo’ngizlar dog’lar paydo bo’ladi ularining rivojlanishiga hamda pishishiga sustlashtiriladi quruqlik qandalalar asosan o’simlik ho’r turlar o’simliklar turli o’simlik barglari meva va ildizlarda
shirasini so’rib qalqondor qandala oilasi mansup oilasiga kiruvchi qandalar rivojlanishi hamdda pishishiga sustlashadi quruqlik qandalasi asosan o’simlik ho’r turlari o’simlikni bargini mevasi va ildizdan shirasinig so’rib qalqondor qandallar oilasiga mansub xasva beda qandalasi ,o’laq tandalai va boshqalar qishloq ho;jaligida ekinlari uchun xafli bazzan qandallar o’simlika virusli kasaliklar nassalam barg bujmayishi , lavlagi mazayka kasaligi kabi tarqatadi ba’zi quruqlikda qandalalari odam va issiq qonlik hayvonlarining qonining hayvonlar ( ko’rshapalak , qushlar va boshqalar ) tashqi pqrazit qiladi ularining qoni bilan oziqlanadi
Qolqondriar oilasi mansub yirik qandala foyda keltiradi markaziy osiyoda so’qir qandallar oilasini 650 turi ( 170avloti ) tarqalgan bolib ulardan 1 % gina madaniy o’simliklarga zarar keltirai O’zbekistonda 13 turi uchraydi ammo ulardan atiga ikki turi bed ava dala qandalasi g’ozaga zarar yetkazadi so’qir qandalarning tanasining kichik b aorta o’lchamli ega bo’lgan nozik hashoratlarga moylovlari boshlarining uzun to’rt bo’g’inli ikkinchi bo’inida birmuncha uzun qolgan xalqasimon bo’g’imlari ingichka ko’rinishda ega oddata oddiy ko’lar mavjut emas xartumchasi erkin joylashgan to’rt bo’g’imli yelkasining oldingi qismida o’rta qismida nisbatan keng uning oldingi qirasi tog’ri yoki oyoqroq bir ikki juft qanotlari bazi bir holarning hisobga olmagnda to’g’ri bo’ladi yelkaqsining oldingi qismi orta qismi hisbatan krng uning oldingi qismi to’g’ru yoki biroz o’yilgan bor ikki juft qanotlari bazi bir holarda xisobga olmaganda yahshi rivojlangan panjalari ga uch bo’g’indan tirnoqlarining o’simtalar bor oldingi qismoda bo’g’inlarida orqa qirrasi navbatagi
bog’imlardan oldingi qirralarining yopib turadi so’qir qandallar tuhumlari cho’zinchoaq shakilga ega bo’lgan yaltiroq tusli och sariq yoki niyashil ranga ega uning yuqori qismida yashil mustahkamlangan va lichinka chiqanda teshigi yopib turadi qalqoncha bilan taminlangan lichinkalari uch guruhga ajralib 5 ta yosh boyicha rivojlanadi qanot o’simtalari bo’limgan kichik o’simtalar biroz sezilgan o’rta va qanot boshlangichligi yhshi rivojlangan katta lichinkalarda farqlanadi lichinkalar tanasi va ayoqlarining tuzilishiga ko’ra voyaga yetgan qandaladan O’hshash biroq ularning rangi tan va oyoqlarida bo’g’imlarida o’simtalarning o’zaro nisbati bilan keskin farq qiladi so’qi qandalalar lichinkasi voyaga yetganda o’xshash ulardan zararlamtilagdi farq qiladi o’lib ularning zararli tasiri ikki uch yoshli davridayoq to’liq namoyom bo’ladi dal va beda qandalasi kenga maydonda hamma ho’r hashorat bo’lib turli madaniniy o’simliklarni shikastlaydi voyaga yetgan qandalaning tana o’lchami bir muncha yirikroq 5,8 - 7,3 m tashkil etadi tanasining rangi sargish yashildan qizg’ish jigarangacha yelkasining oldingi qismida bir biriga parallel to’rta qoramtir dog’ bor yelkasining old qirasining old qirasi bo’ylab uzluk qora dog’lari joylashgan old qanotlarining terisimon qisida surtma shakilidagi uchta qora dog’I bor va yuqori qismida mebrana yonida bittadan joylashgan dog’larning ko’rish mumkin oyoqning sonn qismida uchtadan qoramtir ko’ndalang belbog’lar boldir qismidan ikkta qator qatiq hitilashgan o’simtalar bor panjalar ikkta tirnoqchalar bilan tanaladi tuhumning rangi tiniq shafof oqimtir yashil quvacha yaklida o’lchami 0,9 1,2 mm tuhumning oldingi qismida to’mtog orqaka qismi huddi kesib qo’yilganga o’hshaydi bazi vaqtlarda qo’yilgan tuhumlar poyaning ustgi qismida chiqib qoladi uning pastgi tomoni silliq bo’lib uning 0,3-0,5 mmga yetadi tuhum qo’yilgan joy yumshoq bo’lsa tuhum poyya ichiga to’liq kiritladi lichikalarning o’lchami 1- 4 mm dala qandalasi lichinkalari boshqalardan ajratib turadigon belgisi shuki uning eng yelkasi oldi va orqa yelka qismiga ikktadan qora dog’I bor hamda kanshari va qorin qismida bitadan aora dog’I bor lichinkani dastlabgi uch yoshdagi sariq tor besh yoshdagi yashil simon sariq dala qandalasi voyaga yetgan hashorat davrida o’tsimon o’simliklsr to’kilgan hazonlar ostida qishlab chiqib havo harorati 20 – C yetganda alohida zotlari 16 c ga ko’tarilgand esa qandala ozuqa izlab ucha boshlaydi ammo qalin tumanda ostida qishlayotgan qandolalar harorat 22 – 25C yetgandagina chiqa boshlaydi yana ularning qishlovdan omaviy chiqish mart oyining ikkinchi yarimdan aprel oyining birinchi o’n kunligi ohiriga qarab davom etadi qishlovdan chiqan qandala zotlari dastlab kuzgi bug’doy iniga yeg’iladi oradan 9 -12 kun o’tgach tuhumning yetilgan urg’ochlar dastlab kuzgi ekin dalalarni tark etib jag’ jag’ stratga otquloq va boshqa ommaviy gulagan butguli o’simliklarga toplanadi erkak qandalar eas kuzgi g’ala ekinlaridan urg’ochi zotlari uchun uchib krtishdan so’ng bir hafta o’tib tark etadi urg’ochi qandalarning jag’ jag’ va suribka o’simlika ommaviy tuhum qo’yishda aprelning ikkinchi va uchinchi o’n kunliklarda kuzatlanadi
Dala qandalalari ikkinchi avlotining ohirgi zitlari may o’rtalarida paydo boladi mayning uchunchi dekdasi o’rtalarda paydo
bo’ladi mayning uchinchi yarimida dekadasada o’rtalarida
suretga oyquloq va ueug’lik butkunlilarda ularnin ko’p miqdorda toplanishi shu davirdan boshlab qandalalarning alohida zotlarining o’ zagi o’tish kuzatiladi bada qandalasining ommaviy tuhum qo’yish may oyida kuzatiladi tuhum qo’yish
ushbu dalalarda o’sadigon sho’ra va boshqa begona o’simliklarda amalga oshadi sababi biribchi kundagi bedani poyasi ingichka bo’lib tuhim qo’yishga yaramaydi begona tuhimlar o’simlikning o’ish ko’nusiga yashin bo’ylab yon shohlariga qo’yiladi qandallar 150- 250 donagacha tuhum qo’yadi qandalaning g’o’zaga tuhum qo’yishi ay oyi ohirda boshlanadi ommaviy tuhum qo’yishi esa iyuning birinchi daeadasuda kuzatiladi zarar kunznda sanchib sorgan joyidan nim qo’rg’oshon ragali doglar paydo boladi g’o’zada tuhum barg bandida o’sish konusiga yaqonroq joyiga qo’yiladi dala qandalasining ikkinchi avlot lichinkalari bedaga iyun oyi o’rtalarda g’o’za bunday bash yeti kun dan keyin paydo bo’ladi qandalarning uchunchi avlot ayrim lichinkalari bedada iyun oyi o’rtalarda g’o’za bundan besh yeti kun vaal paydo boladi qandalaning uchunchi avlati paydo bo;lishi iyun oyida ikkinchi dekadasida boshlarida ommaviy ko’chishda to’rt besh kundan keyi kuzatiladi dala qandalasining to’rinchi avloti avgus oyi o’rtalarda g’o’zaga tuhum qo’yadi va rivojlanishining to’iq sikli sentiyabirda amalga oshadi oktiyabir oyining boshidan dala qandalasining ommaviy ko’chishi ular yuqtirgan begona o’tlarga shuvoq yalpiz qandalari bo’yimadaron eshak shura dala pechaki va boshqalar kuzatiladi dala qandalasi biyalotimiz sharoyita bir yilda besh avlotgacha ko;payadi bularning rivojlanishi dala qandalasining rivojlanishi lichinkasi chala o’zgarish bilan rivojlanadi bular voyaga yetgan qandalaga
Qandalaning tuhuidan imogolar rivojlanadi davomilikning havo hroratining borligi bahorgi aprel kisman ay oyida tuhumdan imogalar rivojlanadi deyarli 60 kunda jazirama davrida esa 20 kunda aalga oshadi hashoratlarning bir generatsasi tuliq rivojlaninshi chilik uchun zarur bo’lgan samarali harorat yeg’indaisidan 10 C chegarasida 350C ni tashkil etadi yshbu tur kartoshga tashuvchisi hisoblangan u karto’shga barglarining olachiopor bo’lishi deganinda virus kasaliklarining g’o’za gamo’zi , liva bakteryasi , tamaki mazaykasi kasaliklarning tarqatadi
QANDALALARNING ZARARI dal ava beda qandalalarining meva , don dukakli va poliz ekinlariga ayniqsa bedaga , lavlagiga makkajo’horiga va tamaki , g’o’za , qovoq , karto’shga va boshqa o’simliklarga zararlaydi o’tgazilgan tadqiqotlarning qandala bilan zararlaganda g’o’za shonasi , guli, g’unchasi va ko’saklarda to’kilgan ketilishi va barglarining sarg’ayishi qurib kolishining ko’rsatadi qandalaning bilan g’o’zaning zararlanishini o’simliklarining feretlarining foligining kamayishiga xosilining sezirlarli yo’qolishiga tola sifatiga yomonlashuviga yosh xosil elemetlarining olib keladi qo’zg’atishga qandalalar bilan g’o’zani zararlanishi o’simliklarning zararlanishi nafas olishini intevsiligining va oksitlovchi feretlarining kamayishiga hosilni sezirarli yo’qolishiga tola sifatining yomonlashuvuga , yosh hosilning
eleetlarning to’kilishiga va ularining yaroqsizlanishga olib boradi keladi qo’zg’atilishi shuning ko’rsatadiki qandala bilan zararlangan g’o’zapoylar kata iqdorda qurib qolishi amo to’qimaga shona , guli va yosh, ko’saklrining bo’lishi bilan farqlanadi turadigon shona , gultugunchalari va ko’saklarining zararlaganligi joyida g’o’za sharbatida sariq tomchisi paydo bo;ladi keyinchalik ularni havoda quriydigon va qorayib qoladigon ular havoda qurib va qrayib qoladigon hosil elemetlari zararlanganligi joylarida qora dog’lar paydo bo’ladi dalai atrofidagi bir necga sanchilgan xisobiga ularinig kattalashihsi va boshqa tus oladi ko’sak defaratsasi uchraydi bazan muddatlarda oldin ochilgan bu holda pahta tolalari va urug;ining sifatiga salbiy tasir etadi vaqt o’tishi bilan bir qancha sanchilgan tolalar tasirida noto’g’ri rivojlanyitgan to’qimalarining ustgi qismida dars ketganda va yoriq paydo bo’lganda yoriqlar yirik hujayralarininh tashkiltopgan yarim suyuq qisqa shira kamed oqsil chiqadi bunda ko’saklarda ichki qismi o’zgaradi tola va urug’ buzulganda va kamet bilan yopishganda qo;ng;iz moddalari aylanadi mobodo hosil tugunchalariag shikastlanganda bilan ularning rivojlanmaydi va qurib qoladi g’o’za yoppasiga zararlansa pahta hosili 40 – 50 % ayrimlar 80 % gacha yo’qotishiga sabab bo’ladi
Qandalarning g’o’za maydoniga tarqalihs oldini olish oiy tavsiyalar soqir qandalar miqdori ularining dastlbgi yoppsaiga ko’payish jarayonlarini kamaytiradigon hamda zararkundalarininh boshqa ekinlarga ko’choshining oldini olish maqsatida quydagi tavsiyalarining amalga oshiriladi ular mumkun qandalarning qishlash zichligi va qishlab chiqishi hashoratining sonigs aniqlanadi maqsatlarda dala qandalarining hush ko;rgan bir yilik o;simliklarining ; shuvoq , shovul , yolpiz , kabi begona o;tlar kuzgi va erta bahorda xisobga olish ishlarining tshkil etish beda qandalasi zichligining kuzda hosil yeg’iganda so’ng va erta bahorda begona o’tlarni beda aniqlandan lichinkalari ikkinchi qadar qishlavda tuhumlar miqdori aniqlash beda qandalasi qishlvida tuhumlarining kaaytirishi maqsatida bedani kuzda ( ohirgi) o;rtalarda imkon qadar tarog’idan ( 5 – 6 sn qoldirib ) o’rish urug’larining mo’ljalangan peda poyalarining kuzgi chimqirqasiz pulug bilan 25 – 30 sm chuqurlikda uzgi haydash shuvoq , yolpiz suv qalampiri dala qandalasi sentiyabir va oktiyabir ko’chib o’tish va u yerda ohirgi avlot rivojlaninshi va qishlashga keltirishnining inobatga olib bo’lmaydi bo’lgan o’tlarining kuzda o’rib tashlash bahorda apraening ikkinchi yarimida begona o’tlar ( syrepga , jag’ jag’, otquloq ) ni yo’qotish bu dalada qala qandalasi hush ko;ruvchi begona o’tlarining yalpiz tuhumi qo’yishi mumkin mudatlariga to’g’ri kelgan va zarar kunandalarning ko’payishiga oldini olish beda qandalasi qishlagan qandlasi tuhumlaeidan va ulardan chiqan lichinkalarining o’z vaqtida yo’qo bolad I beda \qandalasining oldinin olish uchun ularining ishlaov joylarinini yo’ qilishimiz kerak boladi bu qandalar madaniy o’siliklarga nalki yovoyi o’simliklarnining ham yahshi ko’radi bularga misol qilib aytsak ( otqulaq jag’ jag’ yolpiz va boshqa o’simliklarning suyib oziqlanadi qandala o’simliklarining hosilni teng yarimini yoki butunlay zaralashi mumkin shuning uchun ularining qishlao joylarining yo’qotish kerak bo’ladi akis holda o’simliklatih kata zarar ytkazadi mumkin qandalalar o’simliklarga kata zarar yrtkazishi mumkin Beda qandalasining tuzilishi
Markaziy Osiyo qandalasining ( pyrrhoconis apterus ) o’rganish tarhi va hozirgi holati
Birinchi marta bog’dorlik , dalachilik sabzavotchilik va polischilik tarqalgan zarari ko’rsayotgan harakatlarga Turkstondagi aniqlangan haqida 1914 – 1915 yillarda V . I.Plodnikov va I.V Vasilyevlar tomonidan ma’lumot qilgan
Asirimizning 20 yillarda zoologiya sohasi asosida tadqiqotlar yangi olib borgan T. Z .Zohidov qizilqum hayvonlarning ekalogiyasi o’rganish va zoologiya sohasiga qancha yirik asarlarda yozilgan V .V yaxantov (1899 – 1970) va R. O Olimijonov hashoratlar S.N Alimuhammedov zararkunandalar bo’g’imayoqliklar va boshqa olimlarning ham bir qanch ilmiy tadqiqotlar ishlarning amalga oshirishdi.
XX asrga kelib hayvonot dunyosida o’rganish rejali asosida va kompleks ravishda olib boriladigan bo’ldi.
Karamguldoshlar oilasi vakillariga eng ko’p zararkurandadan biri bo’lgan qandalalarning zararkurandaligi haqida ma’lumotni K.LINNEY( 1760) ishlarida birinchi marta qayd qilgan .
Raps qandalalari E.Oleraceaning g’arbiy sibir teretoriyalarida keltirilgan jiddiy zarari haqida ilk bor M.R.manbalarda Rassiyaning ORTA QISMLARIDA ayniqsa Lelingradda, Navgorda, OMSK viloyatlari va Altay o’lkalarida korsatiladi 1939-1941 yillarda raps qandalalrining Lelingrad olkasida ommaviy ko’payishi kuzatilgan natijasida sabzavot xo’jaligiga qattiq zarar yetkazgan . I.D SHAPIROV (1948) ma’lumotlariga ko’ra Lelingratta raps qandalalari zararari natijasida 1,5ga karam
maydonini nobud qilgan N.B.PARLOVISKI( 1957) yozishicha g’arbiy Sibir hududida joylashgan Barnual shahar atrofida tajriba stansyasida 1944-yillarda raps qandalasi karam urug’larini ko’p miqdorda paydo bolgan .
Ulr 1,5 ga maydondagu karamni toliq yoq qilgan bunda 1ta o’simlikda 1000dan ortiq qandala topilgan .A.S Serberyakov zararkuranda hashorotlarni organib ularga qarsgi kurashishning genetik usuliga asos soldi .
Hozirgi O’rta Osiyoda jumladan O’ZBEKISTONDA hayonot dunyosini o’rganishga uzoq davr mobaynida juda kam etibor berilganligi korsatilgn. Bu soxadagi maxsus tadqiqotlar faqat XIX asrlar 2-yarmida N.A SIBIRSOV boshlab berdi .U oz sayohotlarida Orol dengizi,USTYURT,Qizilqumni shimoli, SIRDARYO, Tyanshan ,Pomir tog’lari hayvonlaring va tabiatitini o’rgangan. O’rta Osiyo hayvonot dunyosini o’rganish tabiatshunos olib A.P.FEDCHENKO hizmatlari ayniqsa katta . U 1868-1871-yillarda Oloy va ZARAFSHONDA otkazgan ekspididsiyalarida 4000 hayvon turi ( asaosan hashoratlar) o’z ichiga oluvchi 20000 ga yaqin kaleksiya to’plagan.U birgina ZARAFSHON vodiysini yuqori qismida olib borgan tekshirishlarda olib borgan 1000dan hashorot turlarini yig’gan.

Xulosa

Yarim qatiq qanotlilar turkumiga juda ko’p hashoratlar kiradi bularga misol qilib qandalarni misol qilsak bo’ladi qandalalar zarar kunanda hashorat bo’lib bular qishloq xo’jaligiga juda kata zarar keltiradi misol qilib olsak dal va beda qandalasi zarar keltiradi ular bir mafsumda uch martagach avlot qoldiradi hotoki undan koproq avlot qoldiradi