|
Fure Fransua Mari Sharl (1772-1837) - frantso’z utopik sotsialisti. Fure burjua jamiyatini chuqur va yaqqol tanqid qilib chikdi, frantso’z revolyutsiyasi ideologlarining ideyalari bilan voqelik o’rtasidagi ziddiyatlarni, qashshoqlik bilan boylik o’rtasidagi antagonizmni ochib tashladi. Sotsialistik tuzumni asoslaganda u frantso’z materialistlarining insonning kamol topishida muhitning va tarbiyaning hal qiluvchi rolo o’ynashi haqidagi qoidalariga suyanadi. Insonning barcha ehtiroslari va intilishlari o’z-o’zicha yaxshidir. Inson aybli emas, balki u yashaydigan jamiyat ayblidir. Shu sababli shunday ijtimoiy tuzum yaratmoq kerakki, bu tuzum inson ehtiroslarini, ularning rivojlanishini, eravnaq topishini to’la qondirishga yordam beradigan bo’lsin. Furening tavirlashicha, bo’lusi jamiyatning asosiy yacheykasi bir necha ishlab chiqarish seriyalari (guruhlari)dan iborat falanga (jamoa)dir. Har bir falanga ahzosi mehnat qilish hukuqiga ega. Falangada kishini mayib qiluvchi tor kasabachilik barham topgan bo’ladi; har bir falanga ahzosi ish kuni davomida mehnatning bir turidan ikkinchi turiga bir necha bor etib, har bir turda 1.5-2 soatdan ishlaydi. Ana shularning hammasi tufayli mehnat ehtiyojga aylanadi, ho’zo’r-halovat predmeti bo’lib qoladi. Natijada jamiyat mehnat unumdorligining yuksak darajasiga va moddiy nehmatlarning mo’l-ko’lligiga erishadi. Falangada taqsimot mehnatga va talantga qarab amalga oshiriladi. Boshqa utopik sotsialistlar singari Fure uchun ham shu narsa harakterliki, u proletariatning tarixiy rolini tushunmas, mavjud jamiyatni o’zgartirish vositasi bo’lgan revolyutsiyadan bosh tortar edi. U o’z maqsadlarini sotsialistik ideyalarni xalq orasida, jumladan kapitalistlar orasida tinch propaganda qilish yo’li bilan amalga oshirmoqchi bulardi. Furening asosiy asarlari: "To’rt harakat va mushtarak taqdirlar nazariyasi" (1808), "Umumiy birlik nazariyasi''' (1822), "Yangi sanoat dunyosi va ijtshloiy dunyo" (1829).
Chernishevskiy Nikolay Gavrilovich (1828-1889) - rus revolyutsion demokrati, materialist, filosof, tanqidchi va sotsialist-utopist. Saratovda ruhoniy oilasida tug’ilgan. Peterburg universitetini tamomlagach (1850), Saratov gimnaziyasida muallim bo’lib ishladi. 1853-62 yillarda "Sovremennik" jurnalining xodimi va rahbari bo’lgan. 1862 yilda hibsga olinib, Petropavlovsk qalhasiga qamalgan, so’ngra katorga ishlariga hukm qilingan va Sibirga abadiy surgun etilgan. 1883 yilda Astraxanga borib istiqomat qilishga, so’ngra Saratovga qaytishga ruhsat oladi va Saratovda vafot etadi. Chernishevskiy Rossiyada 60-yillardagi revolyutsion demokratik harakatning yo’lboshchisi, rus sotsial-demokratlarining atoqli salaflaridan biri bo’lib, "dehqonlar revolyutsiyasi g’oyasini, ommaning hamma eski hokimiyatlarni ag’darib tashlash uchun kurash olib borishi g’oyasini" ilgari
urgan kishi. Uning asarlarini qqib, rus revolyutsionerlarining butun bir avlodi tarbiyalandi. Chernishevskiyning dunyoqarashi Gertsen va Belinskiy g’oyalari. Shuningdek nemis klassik filosofiyasi, ayniqsa Feyerbax filosofiyasi ta’siri ostida tarkib topdi. Lekin Chernishevskiy filosofiyaning sotsial rolini tushunishda FeyerbAxdan o’tib ketdiyu o’z nazariy qarashlarini u tamomila "Faqir-fuqarolar"ni, mehnatkashlarni krepostniklik va burjua qo’lligidan ozod qilish uchun kurash ishiga baishladi. Gneseologiyada Chernishevskiy aniq materialistik pozitsiyada turib, agnostitsizmni qattiq tanqid qildi. Chernishevskiy bilish manbai insonning sezgi organlariga ta’sir qiluvchi ob’ektiv olamda deb bilardi. U praktikaga katta e’tibor berib, uni har qanday nazariyaning sinov toshi deb atardi. Chernishevskiy Gegel dilektikasining, FeyerbAxdan farqli ularoq, materialistik ruxda qayta ishlab chiqishga intildi. Bir qancha sohalarda (siyosiy iqtisod, tarix, estetika, badiiy tanqid) u nazariy va amaliy muammolarga dialektik qarashning ajoyib namunalarini ko’rsatdi. Chernishevskiy o’zi yashab, kurashgan krepostniklik voqeligi sharoitida Marks materializmi darajasiga ko’tarila olmas edi. Chernishevskiyning materializmi bir qancha muhim kamchiliklardan (antropologizm, praktikani, bilish protsessini tor tushunish va h.k) xoli emas. Biroq revolyutsion demokratizm unga anropologizmning ko’p zaif tomonlarini bartaraf qilishga yordam berdi. Bir qancha masalalarda u ijtimoiy hayotni materialistik nuqtai nazardan tushuntirib berishga yaqinlashib borgan edi. Bu avvalo uning o’z zamonasi jamiyatining sinfiy harakterini tushunishida, sinflar kurashini taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi deb ehtirof qilishida ko’ringan edi. Chernishevskiy shuningdek kishilarning ideologiyasi va ongi ular hayotining iqtisodiy sharoitlari bilan bog’liq ekanligini ham ko’ra bildi. U jamiyat tarixida mehnatkashlarning manfaatlari asosiy ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlab, xalq ommasini tarixning asosiy harakat qiluvchi shaxsi deb hisoblardi. Rus va G’arbiy Evropa liberalizmining kontrrevolyutsion mohiyatini fosh qilish uning xizmati edi. Dehqonlar reformasi davrida Chernishevskiy liberallarning krepostniklar oldida xushomadgo’ylik qilishini fosh etdi. Chernishevskiy eski dehqon jamoasi orqali sotsializmga o’tishni xayol qilardi; u ham, Gertsen kabi, narodniklarning asoschisi bo’ldi. Faqat proletariat sotsializm qurishga qodir ekanligini Chernishevskiy bilmas edi va hali bilish ham mumkin emasdi. Lekin hamma utopistlarga qaraganda Chernishevskiy o’z nazariyasida ilmiy sotsializmga juda yaqinlashib borgan edi, chunki u revolyutsiyaga umid bolardi. Chernishevskiyning utopik sotsializmi uning revolyutsion demokratizmi bilan ambarchas bog’lik edi. Chernishevskiy sotsializm faqat rivojlangan texnika asosida barpo etilishi mumkinligini va faqat xalq ommasining o’zi uning ijodchisi bo’la olishini tushunardi. Chernishevskiy siyosiy iqtisod sohasida ham samarali ishladi. Uning "mehnatkashlar siyosiy iqtisodining" asosiy g’oyasi "mulkdor bilan yumushchining sifatlarini ayni bir shaxsda to’la birlashtirish" g’oyasidir. Mehnat, der edi u, "sotqin tovar" bo’lishdan to’tashi kerak. "Sanoatning voqelikka estetik munosabatlari" asarida (1855) Chernishevskiy idealistik estetikani chuqur tanqid qilib, realistik sanoatning asosiy printsiplarini ifodalab berdi. Chernishevskiyning adabiy-tanqidiy asarlari Belshskiy va Dobrolyubov asarlari singari, ilor rus adabiyoti, rassomligi, mo’zikasiga katta ta’sir ko’rsatdi; bu asarlar hozirga qadar o’z ahamiyatini saklab
elmoqda. Chernishevskiy yirik yozuvchi, "Nima tsilmots kerak?" (1863), "Mutsaddima" (1867-69) va boshqa asarlarning muallifi. Asarlari : "Rus adabiyotining Gogol’ davri ocherklari" (1855-56), "Jamoa mulkiga qarshi falsafiy xato fikrlarni tantsid" (1858), "Fshosofiyada antropologik printsip" (1860), "Inson bilimining xarakteri" (1885) va boshqalar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
