Mavzu: xorijiy mamlakatlarida ijtimoiy ish tajribasi mundarija kirish: …3-41

SOHASINING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI.
Ijtimoiy ishning xorij tajribasi turli-tuman va xilma-xildir, deyarli barcha mamlakatlarda ijtimoiy ish xodimlari mavjud. Ulardan ba’zi birlari ixtisoslashgan o’quv muassasalarida turli darajadagi tayyorgarlikdan o’tgan bo’lib, ular o’zlarini professtional deb hisoblaydilar. Ba’zilari esa professional tayyorgarlikka ega bo’lmay, ijtimoiy ish bilan jamoatchilik ko’li bilan shug’ullanadilar yoki muassasalarda yordamchi lavozimlarda yollanib ishlaydilar.
Ijtimoiy ish xodimlari zamonaviy jamiyatning turli lavhalardagi va turli darajalardagi xilma-xil masalalarni hal etadi. Jumladan; individlar, oilalar, kichik guruxlar, bolalar, qariyalar bilan ishlash, tibbiy muassasalarda konsultant va psixoterapivt bo’lib ishlash; ijtimoiy dasturlar va loyihalarni amalga oshirish
uchun moliya resurslarini topishga harakat qiladilar. Shuningdek, oiladagi zo’ravonlik ko’rinishlarini bartaraf etishga intiladilar, qashshoq kishilarni tibbiy xizmat bilan ta’minlashga xarakat kiladilar va hokazolar bilan shug’ullanadilar,
Ijtimoiy ishdagi yo’nalishlarning xilma-xilligi bir tomondan hozirgi zamon jamiyati tizimidagi ijtimoiy muammolarining turli jihatlarini va ular yechimining xilma-xil variantligini tasavvur qilishga imkon bersa, boshqa tomondan, ijtimoiy ish zamonaviy ijtimoiy munosabatlarning ajralmas qismi ekanligidan dalolat beradi1.
«Ijtimony ish» sohasi XIX asr oxirida sanoat jihatidan ancha rivojlangan mamlakatlarda rivojlanib bordi. Biroq ijtimoiy institut va kasb sifatida bu tushuncha XX asr mobaynida asta-sekin qabul kila boshlashdi va birinchi bor bu ma’noda Shimoliy Amerika va G’arbiy Yevropa mamlakatlarida institutlashdi va takomillashtirildi.
Yaponiya va G’arbiy Yevropa mamlakatlarida XIX asr oxiri va XX asr boshlarida pozitivizm va liberalizm vakillarining, shaxening normal xayot kechirishi uchun barcha sharoitlarni yaratib berilishi lozimligi haqida davlatning shaxs oldidagi javobgarligi va ma’naviy burchi to’g’risidagi, shuningdek vujudga kelgai ijtimoiy muammolarni aniq va ilmiy yo’llar bilan hal etksh, yordamga muxtoj har bir shaxsga individual yondashish lozimligi haqidagi karashlari ijtimoiy isloxotlar o’tkazilishi zarurligi to’g’risida tushunchalarning shakllanishiga turtki bo’ldi.
Shunday qilib, aholiiing ximoyalamagan tabaqalariga izchil tarzda yordam ko’rsatishning xayriya va filavtropiya tabiatini yo’qotadi. Va yangi sifat :kasb etib

• 
  «Ijtimoiy ish» degan munosib va muvofiq nomga ega bo’ldi. Bir vaqtning o’zida faoliltning yangi shaklyaari vujudga keldi. Xususan, AQSh va Angliyada immigrantlar uchun aholi surunkali tashkil etuvchi, settlment xarakati (The selttment house movement) Germaniya, Finlyandiya, Shvesiyada davlat xizmatchilarining qisman ishtiroki bilan qashshoqlarga yordam berishning Elberfeld tizimi (Elbsrfeld System) va boshqalar tashkil etildi.
  
• 
  XX asrning birinchi yarmida davlatning iqtisodiy jarayovga aralashuvining kuchayishi va «davlatning umum farovonlik» nazariyasi va amaliyotining rivojlanishi bilan shartlangan ijtimoiy ish instyatut lashuvi bilan tavsiflanadi.
  

Professionoal faoliyatiing lbgidosi deb, odatda ijtimoiy xodimlarning asosiy hukuq va majburayatyaarining e’tirof etilishi va ular mehratiga rasmiy haq, to’lapshing tashkil etilishi va shuyaga muvofiq yangi o’quv muaseasalarining ixtisssyaashgaya asosiasiyalarning vujudga kelishi va yaratilshpi bilan xdsoblaydilar. Yuqorida ta’kidlanganidek, «ijtimoiy ish xodimi» kasbi avvai AKShda so’ngra G’arbiy Yevropa mamlakatlarida ijtimoiy statusga ya’ni, maqomga ega bo’ldi. Ijtimoiy ish xodimlarini tayyorlovchi birinchi ixtisoslashgan o’kuv muassasalari birinchi bo’lib, Niderlandiyada (1910 yil) so’ngra AKSh, Buyuk Brtaniya va Germaniyada ochildi. Birinchi va Ikkinchi jahon urushi davrlarida bunday o’quv mussasalari Britaniya hamkorlidida Lotin Amerikasida tuzildi. Ikkinchi jaxon urushidan so’ng ijtimoiy ish maktablari Osiyo, Yaqin va O’rta Sharq, Sharqiy Yevropa, keyinchalik Afrika mamlakatlzrida ham ochildi.
Hozirgi vaqtda dunyoda ijtimoiy sohaga ixtisoslashgan ijtimoiy ish uchun, kasbiy maxoratta ega kadrlar tayyorlovchi o’nlab universitetlarda fakultetlar va oliy maktablar mavjud. Masalan. faqat G’arbyiy Yevropa mamlakatlarida 20 tasida ijtimoiy ish sohasi bo’yicha ta’lim beruvchi 500 dan ortiq o’kuv muassasalari bor. Ko’pchilik mamlakatlarda bu ta’lim tizimi davlat tomonidan moliyalashtirildi. Shu bilan birga xususiy oliy o’kuv yurtlari va maktablar ham kam emas. Masalan, Italiya va Fransiiyaning o’zida ularning soni 120 dan ortiqrokdir. Ba’zi mamlakatlarda bunday xususiy maktablarning xarakteri ularning muayyan diniy konfessiyanariga tegishlidigi bilan belgilanadi. Xususan, Portugaliya, Ispaniya va Lotin Amerikasi mamlakatlarida Rim katolik cherkoviga tegkshli maktablari soni dunyoviy bilim beradigan o’quv muassasalari mingdan ham oshib ketadi.
XX asrning 60 yillarida xorijda yangi ijtimoiy ish o’kuv muassasalari juda ko’p ochildi va avj olib rivojlandi. Bu davr sanoat taraqqiyotining rivojlanishi, urbanizasiya jarayonining jadallashuvi va axoli joylashuvi bilan tavsiflanadi. Bir vaqtning o’zida oila instituti doirasida ham sezilarli o’zgarishlar yuz berdi. Shu vaqtlarda ijtimoiy ish bilan shug’ullanuvchi ko’plab milliy va xalqaro assoiiasiyalar tashkil etildi. Maxsus nashrlar tashkil etilib, ijtimoiy ishga oid kitoblar va maxsus jurnallar chiqarila boshladi. Ijtimoiy ish xodimlarining xalqaro axloq kodeksi ishlab chiqildi. Yevropa va Amerikaning ko’shma mamlakatlarida, davlat ijtimoiy-siyosiy tadbirlarini o’tkazish bilan bir qatorda ijtimoiy xizmatlarning yangi tizimlari yaratildi. Bolalarga yordam berish imkoniyatlari kengaytirilib, imkoniyati cheklangan shaxslar uchun davolash-reabilitasion muassasalar va markazlar tarmog’i yaratildi, 60-yillardagi ijtimoiy ish, avval hukm surgan «ijtimoiy xizmat ko’rsatish sohasidagi xodim» tushunchasining o’rnini oshdi va maxsus professional faoliyat sifatida dunyo miqyosida rasman tan olishdi¹.
Professionoal faoliyatiing lbtidosi deb, odatda ijtimoiy xodimlarning asosiy huquq va majburayatyaarining e’tirof etilishi va ular mehratiga rasmiy haq to’lapshing tashkil etilishi va shuyaga muvofiq yangi o’quv muaseasalarinivg ixtisssyaashgaya asosiasiyalarning vujudga kelishi va yaratilshpi bilan xdsoblaydilar. Yuqorida ta’kidlanganidek, «ijtimoiy ish xodimi» kasbi avvai AKSh da so’ngra G’arbiy Yevropa mamlakatlarqda ijtimoiy statusga ya’ni, maqomga ega bo’ldi. Ijtimoiy ish xodimlarini tayyorlovchi birinchi ixtisoslashgaya o’kuv muassasalari birinchi bo’lib, Niderlandiyada (1910 yil) so’ngra AQSh, Buyuk Britaniya va Germaniyada ochildi. Birinchi va Ikkinchi jahrn urushi davrlarida bunday o’quv mussasalari Britaniya qamkorligkda Lotin Ameryakasida tuzildi. Ikkinchi jaxon urushidan so’ng ijtimoiy ish maktablari Osiyo, Yaqin va O’rta Sharq, Sharqiy Yevropa, keyinchalik Afrika mamlakatlzrida ham ochildi.
Hozirgi vaqtda dunyoda ijtimoiy sohaga ixtisoslashgak ijtimoiy ish uchun, kasbiy maxrotga ega kadrlar tayyorlovchi o’nlab universitetlarda fakultetlar va oliy maktablar mavjud. Masalan, faqat G’arbyay Yevropa mamlakatlarnihg 20 tasida ijtimoiy ish sohasi bo’yicha ta’lim beruvchi 500 dan ortiq o’kuv muassasalari bor. Ko’pchilik mamlakatlarda bu ta’lim tizimi davlat tomonidan moliyalashtirilgan. Shu bilan birga xususyy oliy o’kuv yurtlari va maktablar ham kam emas. Masalan, Italiya va Fransyushing o’zida ularning soni 120 dan ortiqrokdir. Ba’zi mamlakatlarda bunday xususiy maktablarning xarakterlik ularning muayyan konfessiyanariga tegishlidigi bilan belgilanadi. Xususan, Portugaliya, Ispaniya va Lotin Amerikasi mamyaakatlarida Rim katolik cherkoviga tegishli maktablari soni dunyoviy bilim beradigan o’quv muassasalari mingdan ham oshib ketadi.
Urbanizasiya jarayonining jadallashuvi va axoli joylashuvi bilan tavsiflanadi. Bir vaqtning o’zida oila instituti doirasida ham sezilarli o’zgarishlar yuz berdi. Shu vaqtlarda ijtimoiy ish bilan shug’ullanuvchi ko’plab milliy va xalqaro assoiiasiyalar tashkil etildi. Maxsus nashrlar tashkil etilib, ijtimoiy ishga oid kitoblar va maxsus jurnallar chiqarila boshladi. Ijtimoiy ish xodimlarining xalqaro axdoq kodeksi ishlab chiqildi. Yevropa va Amerikaning ko’shma mamlakatlarida, davlat ijtimoiy-siyosiy tadbirlarini o’tkazish bilan bir qatorda ijtimoiy xizmatlarning yangi tizimlari yaratildi. Bolalarga yordam berish imkoniyatlari kengaytirilib, imkoniyati cheklangan shaxslar uchun davolash-reabilitasion muassasalar va markazlar tarmog’i yaratildi,
60 yillardagi ijtimoiy ish, avval hukm surgan «ijtimoiy xizmat ko’rsatish sohasidagi xodim» tushunchasining o’rnini oddiy va maxsus professional faoliyat sifatida dunyo miqyosida rasman tan olishdi.
Xorijda ijtimoiy ish xodimlari ijtimoiy, guruhda va ivdividual darajadagi juda murakkab masalalarni x,al etishda ishntirok etdilar. Ular bir tomondan, hayotni uyg’unlashtirishdagidodga va aloxdda konkret insonni anglashga, qayot mazmunini belgilashda, inson o’zini namoyon etish uchun imkokiyatlariii yaratishga intilsalar, boshqa tomondan - insonning ijgimoky ta’lim tizkmlari doirasida, inson o’zini kamol topgirishga va uziga to’q bo’lishi uchun jamiyatning javobgarligini oshirishga intiladilar. Bunda ijtimoiy ishning ijtimoiy munosabatlar tizimida xarakat qiluvchi ijtimoiy institut sifatida bosh vazifasi - jamoa manfaatlarini, bir vaqtning o’zida aloxdda ivdividning manfaatlariga zarar qilmay, aksincha uni amalga oshirishga yordam berib butun jamiyat manfaatlarini himoya qilishdir.
Ijtimoiy ish ijtimoiy institut sifatida - barqaror tizim vositasida munosabatlariyai ko’dlab-quvvatlash singari alohida qo’shimcha vazifalarni ham bajaradi.
Ijtimoiy ish ijtimoiy farovonlik tizimi deb, ataluvchi aholini ijtimony ta’minlash va ijtimony xizmat ko’rsatish, ijtimoiy ximoyalashning yaxlit tizimini tashkil etuvchi davlat muassasalari, ijtimoiy va xususiy tashkilotlar; shu soqa uchun mutaxassislarni tayyoryaovchi oliy va o’rta maxsus o’quv muassasalari; boshqa mafkuraviy-g’oyaviy institutlar bilan birga umumqadriyatlar tizimini yuaklyaantiryshga ta’sir etuvchi institutlar majmui deb qaraladi.
Shunday qilib, ijtimoiy ish inson va jamiyatning ijtimoiy farovonyaiga tushunchasi bilan bog’liqdir. Bu tushuncha o’zining umumiy yuakli bo’yicha» jamiyatning har bir a’zosi o’z ehtiyojlarini qondiritai, shu jamshpta xos bo’lgan qadriyatlarga amal qilgan holda rivojlanshpi, jamiyat tomonidan ijtimoiy va tabiiy ofatlardan xdmoyalash imkoniyatnga ega bo’lgan jamiyatni yaratishga intilishi deb ifodalash mumkvn. Har qanday zamokaviy industrial rivojlangan davlat ijtimoiy dasturlarga ega bo’ladi va bu dastur asosan ijtimoiy ish ikstitutn vositasida amalga oshiriladi. Bu dasturlarning asosiy maqsadi - bolalar va katgalarni ijtimoiy xavflar, tanazzuldan ximoyalashdir¹.
Ijtimoiy ish ijtimoiy farovonlkk konsepsiyasining bir qssmi bo’lgan holda, jamiyatga daromad olib kelmaydigan funksiya sifatida qarshshshi mumkvn. U ijtamoiy, xususiy yoki ko’ngilli tabiatga ega va stressli qolatlarni yumshatishga qamda jamiyat taraqqdyotidagi buzilishlar davryada kambag’allarga yordam berishga qaratilgan. Bu ijtimoiy farovonluk konsepsiyasini tor ma’noda tushunnarlidir. Kengroq ma’noda, ijtimoiy farovonlikning bir qismi sifatida, ijtimoiy ish ko’ngilli yoki hokimiyat vakillariga ijtimoiy muammolarni hal ettishda yordam berish yoxud alohida shaxslar, guruxlar va jamoalarning farovonligini yaxshilashga qaratilgan tashkillashtirilgan qarakatdir. Bu jihatdan qaraydigan bo’lgan, ijtimoiy ishning jamiyat ijtimoiy taraqqiyotiga kuchli ta’sir etuvchi naqadar muhim soha ekanligini qo’rishimiz mumkin.
XX asrning 90 yillariga kelib, farovon davlat haqqdagi qarashlar sezilarli tarzda o’zgardi. G’arbning deyarli barcha siyosatchilari «faronvon davlat» (yoki ijtimoiy davlat) konsepsiyasining inqirozini qayd etadi. Bu esa o’z navbatida ijtimoiy shu harakatriga ham ta’sir etdi. Jumladan, G’arb mamiakatlarida ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishga ajratiladigan mablag’lar qisqartirildi. 80 yillarda ijtimoiy soha xodimlari yetishmagan bo’lsa, hozirgi paytga kelib esa ayrim davlatlarda ijtimoiy ish va xizmat mutaxassiyelarishshg o’zi ishsizlik muammosiga duch kelishmoqda, «Farovon davlat» (ijtnmoiy davlat) liberal-konservativ siyosatchilar tomonidan taklif etilgan yangi ijtimoiy-mafkuraviy model, xususan ijtimoiy xizmat ko’rsatishning aralash shakllariga, ya’ni xarajatlarning ko’proq qismini mijozlarning o’zlari to’lashi kerak bo’lgan xizmatlarga o’tish bilan inqirozni bartaraf etish mumkin deb hisoblaydilar.
Adabiyotlarida ijtimoiy ishning ikkita - amerika va yevropa gashkiliy jihatdan bir-biriga qarama-qarshi qo’yadilar.
Albatta bu bo’lishi shartlidir. Gap ijtimoiy ishning ayna amerika va yevropa modellarining o’zi havdsa emas, balki ijtimoiy siyosatni ! qurollantirish modellari, ijtimoiy yoki yuktimoiy farovonlik shnsepsiyasini amalga oshirshining 1urli shakllari xakdsa ketishk iumkin.
Bu konsepshshsh amalga oshirishdagi farkdar asosan ijtimoiy arovonlik tizimining asosini tashkil etuvchi ijtimoiy xizmatlar, vjtimoiy xizmat ko’rsatish faoliyatlariii tashkil ztishda, davyaatning vshtirok etishi darajasi bilan belgilanadi. Ko’nincha kjtimoiy I)Farovonlik tizimini ijtimoiy boshqardan bir xil foydalanish uchun ijgimoiy boylikni qayta taqsimlash gsuroli deb tasavvur kdchadilar.
Amalda bu voqyelikka mos kelmaydi. Shvesiyadan tashqari, haqiqatda bu amalga oshayotgan birorta davlat yo’k, Keyingi 20 yil ichida ko’pchilik garb mamlakatlarida, Yaponiya R.Reygan tomonidan va Buyuk Britaniyada Tetcher tomonidan boshlangan ijtimoiy siyosat boylar va kambag’allar etasidagi farkdi avvalgidek saqlash yoki bu farkni ko’paytirishni maqsad qilib olgan. Hech qanday xalqaro dasturlar, hech qanday xalqaro tashkilotlar faoliyati dunyoda qashshoqlar sonining oshishini to’xtata' olmadi. Ayniqsa, bandlik muammosi va uning ijtimoiy xizmat ko’rsatish bilan nisbati Shvesyaya, Kanada, Ispaniya, Hindiston va Yaponiya juda dolzarb bo’lib turibdi.

Iqtisodiy inkiroz G’arb mamlakatlarining ko’pchiligini konservativ ijtimoiy siyosatga qaytishiga sabab bo’ldi. «Davlat umumfarog’ati» konsepsiyasi xakiqatda Buyuk Britaniya, Avstrayaiya, Yangi Zelandiya, Isroil va mamlakatlarida voz kechildi. Yangi ijtimoiy siyosat aloxdda insonda vujudga kelgan ijtimoiy muammolar uchun jamiyat javobgarligini minimumga keltardi va bu o’zining barcha fuqarolari hayotini yaxshilashga emas, balki, aholini «zaiflashgan» guruxlarining aloxida ehtiyojlarini qonvdirishga qaratilgandir.

Ijtimoiy farovonlik tizimini yo’nalishi ko’r jix,atdan an’analarga ham bog’lik, Masalan, individualizm an’analari va ularning aniq – hamkorlik tashkiya etishda belgilovchi roya uynaydi. Xususiy, stasionar, sixatgoxdardagi ega bo’lib, ular haqida qayg’urish begonalarning emas, balki oila a’zolarining burchidir.
Dunyoning barcha mamlakatlarida (Shvesiya, Finlyandiya, Islandiyadan tashkeri) ijtimoiy xizmat ko’rsatish tizimi deyarli qoldiq tamoyiliga ko’ra moliyalashtirildi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda ijtimoiy dasturlarni yetarli moliyalashtirilmaslikning asosiy sababi - moliya mabyaag’larining yetishmasligi bo’lsa, rivojlangan mamlakatlarda bu hodisaning sabablari sof siyosiy yoki g’oyaviy - mafkuraviy xatti-harakatlarga, ya’ni davlag ijtimoiy siyosati muhtojlarga minimal darajada yordam, xizmat ko’rsatishga yo’naltirilganligidadir.
Xozirgi paytda ko’pchilik mamlakatlarda ijtimoiy farovonlikning aralash modeli ko’llanayapti: Germaniya, Fransiya, Shvesiya, Kanada, Braziliyada davlat, nodavlat, notijorat va xususiy ijtimoky xizmatlar bir-birini to’ldirgan xolda faoliyat yuritadilar. Yaponiya va Buyuk . Britaniyada ijtimoiy xizmat ko’rsatish soxasida ustivorlik ijshmoiy, xususiy va tijorat ijtimoiy xykumatlariga berilgan, ularning soni keyingi yillarda doimiy ravishda o’sib bormoqsa.