Mavzu: xorijiy mamlakatlarida ijtimoiy ish tajribasi mundarija kirish: …3-41

Ijtimoiy ishning asosiy - tushunchalari
Ijtimoiy ish nazariyaysida kategoriya tushunchalar muhim rol o’ynaydi. Ular yordamida ijtimoiy ishning mohiyati, mazmuni, qonuniyatlari va tendensiyalari ochiladi, ya’ni o’ziga xos kalit rolini o’ynaydi.
Tushunchalar - voqye’likka, hodisalarni umumiy va o’ziga xos belgilari, xususiyatlarini aks yettiradi.
Ijtimoiy ish tarixi va nazariyasini asosyy tushunchalarini aniklash va undan oqilaona foydalanish ijtimoiy ish xaqidagi tasavvurlarni chukurlashtirishga yordam beradi.
Ijtimoiy ish nazariyasi aholini' ijtimoiy ximoya qilishning murakkab poliayentrik tizimini mantiqiy shakllarda ifodalanishi bo’lib uning tarkibiy qismlari bir vaqtning o’zinda ijtimoiy jarayonlarning ham sababi, ham oqibati bo’lishi mumkin. Ijtimoiy ishni fan sifatida o’rganish va tadqiq qilish bu murakkab polisentrik tizimni turli darajadagi axamiyatini ochib berish zarurdir. Uning asosiy komponentlari bo’lgan bilim, madaniyat, xayotiy tajriba, turli psixologiyaga va ijtimoiy jarayonlarda ishtirok etishda turli darajadagi faollikka ega bo’lgan odamlar turlicha moddiy, ijtimoiy va ma’naviy ehtiyoyojlar va qiziqishlar sohibi bo’lib turli ijtimoy tabiatli kishilar ijtimoiy ish nazariyasini fan sifatidagi tarkibiy mazmunini tashkil etadi¹.
Ijtimoiy ishning fan sifatida strukturasi (tarkibi) faqat kishilarniig o’zaro munosabatlari bilan cheklanib qolmaydi, balki ijtimoiy ishning turli soxalari va texnologiyalari bilan bog’liq g’oyalar, bilimlariga o’zaro aloqalari bilan ham belgilanadi. Aynan shu vaziyat, ya’ni inson hayot faoliyatining turli sohalari - iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy, oilaviy-maishiy soxalarda harakat etishi ijtimoiy ishning asosiy tarkibiy qismi (komponevti) va uni tizimining asosiy jamlovchi omili bo’lib xisoblanadi.
Ijtimoiy ish nazariyasini ilmiy bilimlarning nisbatan mustaqsl tizimi sifatida strukturaviy taxdil etishi, axolini ijtimoiy ximoya qilish tashkilotlari, muassasalari, hamda ish soha mutaxassislarining o’zaro aloqalari va munosabatlari xarakterink aniklashdan boshlash kerak. Funksional nuqtai nazardan ijtimoiy ish predmeti obyekt va subyektning o’zaro ta’siri hamda ularning maksadli yo’naltirilganligini va unda subyektning rolini ijtimoiy boshqaruvdagi xususiyatlarini bilish juda zarur.
Uning obyektiv va subyektiv kategoriyalari ijtimoiy jarayonlarni jamiyat a’zolari xayotiy faoliyataning ham makro, ham mikro darajasini belgilash va taqiq qilishda ishlatiladi. Ijtimoiy ishda obyektiv va subyektining o’zaro ta’sirlarining Hamma darajalari namoyon bo’ladi. Bu Ijtimoiy ish tizimining nafaqat murakkabligini, ko’p darajaligini ko’rsatadi balki unda ijtimoiy muhitning tartibga soluvchilik roli xamda tashkiliy tuzilmalar zarurligini ham taqazo qo’shadi.
Shu bilan birga qayd etish kerakki, ijtimoiy ish subyekti (mutaxassis, muayyan yo’nalishli ijtimoiy xizmat, aholini ijtimoiy himoya qilish muassasasi, vazirligi) va obyekti (aniq kishi, oila, ijtimoiy gurux, yoki boshqa jamoa) murakkab ijtimoiy va bioijtimoiy tizimlar bo’lib, "ular ko’pgina fanlarning tadqiqot predmeti bo’lib xisoblanadilar. Bu tadkiqotlarning ilmiy yutuqlarini va xulosalarini ijtimoiy ish nazariyasi e’tiborsiz qoldirishga haqqi yo’q. Ijtimoiy jarayonlarning o’ziga xosligi shundaki, ular ijtimoiy xayotning barcha tamonlariga⁶
faol ta’sir etadilar. Shahs, oila, ijtimoiy yoki ijtimoiy demografik guruxning takdashdishlari ehtayojlari bilan bog’liq xususiyatlari ham namoyon bo’ladi. Shuniig uchun ijtimoiy ishda boshqaruv munosabatlarining qonuniyatlari va o’ziga xosligi uning fan sifatidagi strukturasining muxim komnonentini tashkil etadi.
ltimoiy ish strukturasiga ta’sir etuvchi boshqaruv munosabatlarining turli shakllari orasida subordinasiya, koordinasiya va korrelyasiya munosabatlarini ajratib ko’rsatish lozim.
Subordiiasiya (xizmatda: kichiklarning darajama-daraja kattalarga bo’ysunishi) munosabatlari - boshqaruv organlari, mexdat jamoalari va aloxdsa shaxslar o’rtasidagi aloqalari bo’lib, boshqaruv faoliyati umumiy maqsadni amalga oshirishda birining ikkinchisiga bo’ysunishini taqozo etadi.
Koordinasiya (o’zaro muvofiqdapggirish) munosabatlari boshqaruvchilik jarayonida individual va umumiy maqsadlarni amalga oshirish mobaynida o’z harakatlarini muvofikdashtirish niyatida bevosita teng xukukda bo’lgan ishtirokchilari o’rtasidagi aloqa va - munosabatlar tushuniladi.
Ijtimoiy hayotdagi iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va ijtimoiy jarayonlar o’rtasidagi o’zaro aloqalarini kengaytirish va chukurlashtirish ijtimoiy ishda tizimlilik, komplekslik rolini kuchaytirish, hamda boshqaruvchilik mexanizmida koordinasiya munosabatlarishgag ahamiyati kattadir.
Ijtimoiy tiznmlar uchun, yuqorida qayd etganimizdek, inson bu tuzilmaning asosiy komponenti bo’lib hdsoblanadi. Tizimning turli tartibli struktura (tuzilma) komponentlarining o’zaro ta’siri ularda korrelyasirn (o’zaro bog’langan) aloqalar ahamiyatini oshiradi. Ularning manosi-sabab-oqibatli aloqalari ba’zida tizim qarakatining sabab va oqyabatlarining butun bir jamlanmasining murakkab uyg’unligini vositali ravishda namoyon qiladi. Bu ayniqsa o’zaro bog’liklik xar tomoilama chuqur va ko’i darajali xarakterda bo’lib, u yoki bu ko’rininshnint sababi o’z okdbatlariga bevosita yoki bilvosita ta’sir etishi mumkin bo’lgan ijtnmoiy faoliyatning nazariyasi va amaliyotiga xos hodisadir.
Ijtimoiy ish nazariyasi qar qanday ilmiy nazariya kabi eksperimevtal ma’lumotlar, amaliy tajriba, oldingi nazariy ishlanmalar, taxminlar va farazlarni izchillyk bilak anglash va o’zlashtirish orqali rivojlanadi. Shuning uchun ijtymoiy ishning xuzilmaviy ilmiy nazariyasi shartli ravishda uning asosini ijtimoiy ishning amaliy tajrybasi bo’lgan piramida shaklida tasavvur etish mumkin, ya’ni ijtimoiy xdmoya organlari, muassasalary tizimida axrliga ijtimoiy yordam, madad va xizmat ko’rsatuvchi mutaxassislarning amaliy kasbiy tajribasini x,am qamrab oladi. Aynan shu asosda doir aksioma va xulosalar, empirik qoidalar va tavsiyalar ta’riflanadi. Xuddi shu asosida bo’limlarning keyingi yantiqiy shakllari tashkil topadi. Bu bilimlar esa ijtimoiy ishning qonuniyatlari, texnologik algoritmlari va prinsiplariga ega bo’lgan ilmiy yo’nalishni yaratadi. Voqye’likni bilish, anglash, o’rganishning mantiqky shakllari bo’lgan nazariya va amaliyot fan va tajribaki bog’lovchi xalqa bo’lib klmiy nazariyaning asosiy mazmunini tashkil etadi qamda nazariy qsidalarni voqye’lik bilan mantiqiy tarzda muvofikdashtiradi.
Ilmiy nazariya - g’oyalar, farazlar va taxminlar, qonunlar va prynsiylar jamlanmasining tushunchalarda ifodalanishdir. Bilim hamisha voqye’likni o’zgartirish uchun egallanadi. Shuning uchun ijtimoky ish bilimining mantiqiy fan sifatida tarkibiy jixatdan uchta darajaga bo’lish mumkin: -

• 
  boshlang’ich empirik asos, ya’ni tadqiqotyyyg bevosita predmeti sifatida ijtimoiy ish amaliyoti;
  

• 
  semantik (so’z yoki ibora ma’nosida) vositalar sifatidagi mantiq shakllar yordamida amaliyotda mavtiqiy umumlashmalar, xulosalar, aksioma va farazlarni izoxdash, qonuniyatlar va tendensiyalarni aniqlash imkrniyati vujudga keladi;
  

• 
  amaliy ahamyupta ega bo’lgan va amaliy faolyyatni o’zgartirish va mukammallashtirishga yo’naltirilgan yangi mantiqky xulosalar, tavsiyalar, qoidalar va yrinsyplar tizimi.
  

Ijtimoiy ish ilmiy bilimlarining mantiqiy shakllari uning xisoblanadi, ya’ni tushunsalar majmuasi hisoblanadi. Ular yordamida yjtimoiy ishga xos bo’lgan hodisalarni shuningdek, ular o’rtasidagi aloqalarning muxdm xususiyatlari va belgilarini qayd etish umumlashtirish imkoniyati paydo bo’ladi. Bunga esa mavhumlashtirish, g’oyalashtirish, umumlashtirish, taqqoslash usulini ko’llash orkali erishiladi. Tushunchalar majmuasi ijtimoiy ishning butun to’qimasini - uning mohiyati, predmeti, funkyaiyalaridan tortib uning samaradorlik mezonlarigacha qamrab oladi. Ijtimoiy ishning tushunchalar majmuasi ilmiy nazarkya sifatida uch guruhga bo’lish mumkin: uning moxdyatini tavsiflovchi tushunchalar; uning texnologik jkhatlaripi tavsiflovchi tushunchalar; unish sifad holatinl tavsiflovchi tushunchalar¹.
Ijtimoiy ishda tushunchalar - ijtimoiy jarayonlar o’rtasidagi muqim, ancha barqaror va turorlanuvchi aloqalarni ifodalashga imkon beradigan muqim mantiqiy agakldir. Aynan tushunchacharning o’zaro aloqasi va ta’siri tufay.chi, uning qonuniyatlari, tendensiyalari, prinsiplar va qoidalarni chfodalash mumkin.
Bu soxadagi tushunch.sharning ikki darajasini ajratadilar: ijtimoiy ishning oddiy shakldagi aniq tasavvur etish mumkin bo’lgan tushunchalar hamda birlamchi tushunchalarni mantiqiy talqin etish orqali shakllangan tushunchalar.
Ijtimoiy ish xodimlari zamonaviy jamiyatning turli lavhalardagi va turli darajalardagi xilma-xil masalalarni hal etadi. Jumladan; individlar, oilalar, kichik guruxlar, bolalar, qariyalar bilan ishlash, tibbiy muassasalarda konsultant va psixoterapivt bo’lib ishlash; ijtimoiy dasturlar va loyihalarni amalga oshirish uchun moliya resurslarini topishga harakat qiladilar. Shuningdek, oiladagi zo’ravonlik ko’rinishlarini bartaraf etishga intiladilar, qashshoq kishilarni tibbiy xizmat bilan ta’minlashga xarakat kiladilar va hokazolar bilan shug’ullanadilar.
Insoniyat bolalar millati, dini va irkidan kat’iy nazar inson zotini davomchisi ekanligini anglagandan boshlab ularni ximya ostiga ola boshladi.
Insoniyat jamiyati yaratilibdiki , sosial muammolar mavjud bulib kelmokda. Jamiyat rivojlanib borishi bilan sosial muammolar uzgarib borgan, ya’ni xar bir davrning uziga xos muammolari bulgan. Insoniyat jamiyatining ilk davrlarida sosial muammolar ancha sodda bulgan bulib ular asosan yashash uchun rizk – ruz topishdan nariga utmagan. Bu davrda sosial ximoyaga muxtoj odamlarning, eng avvalo, bolalar va kariyalarning takdiri ularni tuda bulib yashashlariga , ya’ni ibtidoiy tuda va urug jamoasiga boglik edi.
Ibtidoiy tuda odamlarni yirtkich xayvonlardan va boshka xavf-xatarlardan ximoya kilgan xolos, odamlarning boshka sosial extiyojlari ximoyasiz bulib,yordamga muxtojlar ayniksa, bololar va kariyalar beshafkat tabiat va jamiyat tartiblariga dosh bera olmay, kurguliklarga duchor bulardilar, xatto kirilib ketar edilar.
Jamiyatning rivojlanib borishi, kishilar ijtimoiy birlashmasining takomillashib va, nixoyat, davlatning vujudga kelishi bilan odamlarning sosial muammolari ximoya ostiga olina boshlangan. Jamiyat rivojlanishi bilan davdat sosial ximoyasi kuchayadi. Davlat kanchalik boy bulsa, uning ijtimoiy ximoyasi shunchalik kuchli bula borgan.
Kup ming yillik tariximizda ijtimoiy ximoya tizimi davlatning ijtimoiy siyosati kandayligiga karab turli darajada bulib keldi. Fakat mustakillikka erishgandan keyin xakikiy gumanistik ijtimoiy ximoya tizimi shakllana boshladi. Mustakillik sharofati bilan demokratik jarayonlarning kengayishi , soglom iktisodiy munosobatlar, iktisodiy va siyosiy xayotdagi yakkaxokimlikning tugatilishi kuchli ijtimoiy siyosat olib borish uchun real sharoit yaratdi. Bu siyosat odamlarning – ijtimoiy, milliy va diniy kelib chikishidan kat’iy nazar – extiyojlarini kondirishga yunaltirilgan. Uzbekiston tanlagan bozor munosobatlari yuli ijtimoiy yunaltirilganligi va tarakkiyotning uzbek modelining besh tamoillaridan biri kuchli ijtimoiy siyosat ekanligi axolini va birinchi navbatda bolalarning ijtimoiy ximoya tizimini yanada samarali kilishni muxim omili buldi.
Ijtimoiy ximoyani samarali kilishda davlat ijtimoiy siyosati xal kiluvchi rol uynashini xisobga olib uni anik bir ilmiy ta’rifini berish maksadga muvofikdir. Bu bilan biz fikrlarni tarkok bulishini va ayrim tushunmovchiliklarni oldini olga bulamiz. Chunki ijtimoiy siyosatga xar kim xar xil ta’rif berayapdi va yagona umum e’tirof etilgan tugal ta’rif ishlab chikilmagan. Bizning nazarimizda ijtimoiy siyosatni keng va tor tma’noda tushunish maksadga muvofikdir. Keng ma’noda ijtimoiy siyosat tor ma’noda esa sosial siyosat deb aytish tugrirokdir. Ijtimoiy siyosat kengrok tushuncha bulib u kaysidir ma’noda sosial siyositni xam kamrab oladi. Lekin ilmiy izlanishlarni anikrok va tushunarli kilish zarurati bulganda ijtimoiy siyosatni sosial siyosatdan fark kila bilish kerak. Ijtimoiy siyosat murakkab va keng kulamli maksadlarga erishishga yunaltirilgan. Bu maksad – jamiyat strukturalari va institutlarini xakikiy gumanistik munosobatlar asosida yanada modifikasiyalashdan iboratdir. Boshkacha kilib aytganda, tarixan shakllangan boshkarish sistemasini iktisodiy usishni va xalk farovonligini usish samaradorligini ta’minlovchi murakkab strukturaga aylantirishdan iboratdir.
Sosial siyosat esa – u yoki bu sababga kura boshkalarga nisbatan ogirrok axvolda yashayotgan, muayyan sharoitlardan kiynalayotgan va uz imkoniyatlari bilan axvollarini yaxshilay olmaydigan gurux va tabakalarni kullab-kuvvatlashga karatilgan davlatning chora-tadbirlar tizimidir. Sosial siyosat iktisodiy chora tadbirlar bilan boglik bulsa, ijtimoiy siyosat kuprok siyosiy tadbirlar bilan boglikdir. Ijtimoiy siyosat kaysidir ma’noda butun axolini manfaatini ifodalashga karatilgan bulsa, sosial siyosat esa axolini yordamga muxtoj kismini manfaatini ifodalashga karatilgandir1.
Ijtimoiy yunaltirilgan bozor munosabatlari yulini tanlagan Uzbekistonda ijtimoiy siyosatga aloxida e’tibor karatilmokda. Chunki bozor munosabatlari sharoitida mablag masalasi birinchi uringa chikadi. Natijada mablag sarflanadigan soxa uz-uzidan oxir axvolga tushib kolishi mumkin. Shuning uchun Uzbekiston tijtimoiy yunaltirilgan bozor munosabatlari yulini tanladi. Agar utish davrida ana shunday yondashuv bulmaganda edi ijtimoiy soxada ayanchli xolatlar kelib chikkan bular edi. Buni ayrim jixatlari Bilan xozirgi kundagi utish davriga tugri keladigan Yangi iktisodiy siyosat ( nep ) yillari ijtimoiy siyosat tarixi yakkol kursatib beoadi. Usha yillarda ijtimoiy siyosatga yetarli darajada e’tibor kilinmaganligi okibatida ijtimoiy soxa uta oxir axvolga tushib koladi va xayotni ogir sharoitlariga bardosh bera olmay ochlikdan, nochorlikdan kuplab odamlar kirilib ketgan edi.

3. YAPONIYA, JANUBIY KOREYA IJTIMOIY ISH