Mavzu: Xalqaro iqtisodiy integratsiya

Xalqaro iqtisodiy integratsiya – bu turli mamlakatlar iqtisodiy aloqalarining barqarorlashib, chuqurlashib rivojlanishi, ular xo’jaliklarining chambarchas birlashish jarayonlaridir.

Makro miqyosdagi integratsion jarayonlar davlatlararo darajada integratsiya davlatlar iqtisodiy birlashmalarining shakllanishi hamda iqtisodiy siyosatlarning kelishuvi asosida amalga oshadi.

Mikro miqyosdagi integratsion jarayonlar bir-biriga hududiy jihatdan yaqin joylashgan mamlakatlarning xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning kapitallarini o’zaro ta’sir doirasi orqali amalga oshiriladi. Ya’ni, ushbu davlatlar o’rtasida integratsion jarayonlar iqtisodiy bitimlar tizimining shakllanishi, kichik shahobchalar, sho’’ba korxonalar tashkil etilishi orqali yuz beradi. Tashkil topgan korxona va firmalar o’rtasidagi o’zaro iqtisodiy aloqalarning tez rivojlanishi tovar almashuvini, xizmat sohalarini, kapital va ishchi kuchining mamlakatlararo erkin harakatini ta’minlashga, ijtimoiy – iqtisodiy va ilmiy-texnologik, tashqi iqtisodiy va mudofaa, moliyaviy va valyuta sohasida yagona siyosatni o’tkazish zaruriyati tug’iladi.
Iqtisodiy integratsiyaning nazariy qarashlar tahlili

Erkin savdoni rivojiga qaratilgan paradigm doirasidagi quyidagi hududiy iqtisodiy integratsiyani o`rganish maqsadga muvofiq

Yan Timbergen
U birinchi bo`lib salbiy va ijobiy integ-ratsiya ora-sidagi farqni ko`rsatib berdi
B.Balassa
U integratsiya-ning dinamik samara-larini va ularning integratsiyalashuvchi mamlakatlar y.i.mning o`si-shiga ta`sirni tizimlash-tirishga harakat qildi
X.Jonson
Iqtisodiy in-tegratsiyaga bag`ishlangan ish yozgan bb, unda ke-ynscha motivlar ko`zga tash-lanadi.

Iqtisodiy integratsion jarayonlar asosidagi omillar:

Xo’jalik hayotining baynalminal- lashuvi Mehnat taqsimotiningchuqurlashuvi Ilmiy texnika inqilobi Iqtisodiyotda ochiqlikning kuchayishi

Jahon iqtisodiyotida xo’jalik hayotining barqaror rivojlanishi, takror ishlab chiqarishning milliy xo’jaliklar doirasidan chetga chiqish jarayonini aks ettiradi (eng avvalo, xalqaro mehnat taqsimoti asosida). Jahon xo’jaligi baynalminallashuvining o’sishi va rivojlanishida TMKlarning ta’sir doirasi kattadir.
Jahon xo’jaligida xalqaro iqtisodiy integratsiyaning rivojlanish jarayonlarini ikkinchi omili - xalqaro mehnat taqsimoti tuzilmasidagi chuqur o’zgarishlardir .
ITI tashqi iqtisodiy aloqalarning ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi rolini oshishini ta’minlovchi muhim omildir. Xullas, ITIning rivojlanishi u yoki bu mamlakatda alohida bir ajralgan holda to’laqonli rivojlanib bora olmaydi.
Turli mamlakatlarga tegishli firmalarning kooperatsiyalashuvi natijasida ishlab chiqarish va investitsiyalar sohasida yirik xalqaro muammolar kelib chiqmoqda. Milliy davlatlarda ochiq iqtisodiyotning shakllanishida eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarishini rag’batlantirish ishlari bo’yicha olib borilayotgan tashqi iqtisodiy strategiyasi muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Yevropa iqtisodiy hamjamiyatida yagona bozorga o‘tish davrida qishloq xo‘jaligi va transport sohalari shunday sohalar sifatida belgilandi. Kerakli tadbirlarni qo'llab-quvvatlash uchun ijtimoiy va hududiy rivojlanishga ko'maklashish uchun umumiy fondlar shakllantirildi. Shu bilan birga, muassasa yagona tizim tashqi tariflar va boshqa mamlakatlar bilan savdo to'siqlari. Ixtisoslashuv afzalliklaridan foydalanish orqali davlatlar o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi oshadi, eng yangi texnologiyalarga investitsiyalar ko‘payadi, xarajatlar va narxlar pasayadi, raqobat doirasi kengayadi, samaradorlik ortadi, miqyosda tejamkorlik yuzaga keladi. Umumiy bozor undagi mamlakatlarning iqtisodiy o'sish bilan bog'liq umumiy maqsadlarini birlashtirishni, pul-kredit, soliq va boshqa siyosatlarni uyg'unlashtirishni ta'minlaydi. Aynan shu paytdan boshlab integratsiya jarayonlari haqiqatan ham rivojlanadi. 2003 yil boshida Rossiya, Qozog'iston, Ukraina va Belorussiya uchun yagona bozorni yaratish bo'yicha amaliy qadamlar qo'yildi. Ularning pirovard maqsadi yagona iqtisodiy, huquqiy va axborot makonini shakllantirish va keyinchalik integratsiya guruhining sifat jihatidan yangi bosqich – iqtisodiy ittifoqqa o‘tishi uchun zamin yaratishdir. to'rtinchi shakl integratsiya birlashmasi hisoblanadi iqtisodiy (va valyuta) ittifoqi, bu ishtirokchi mamlakatlar tomonidan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni davlatlararo tartibga solish chora-tadbirlari tizimini amalga oshirishni nazarda tutadi. Bu tegishli vositalarni yaratish va ulardan foydalanishni talab qiladi, jumladan: a'zo davlatlarda qo'llanilishi majburiy bo'lgan qoidalar (asosan qonunlar); majburiy maqsadlarni belgilash (shu bilan birga, mamlakatlarga ularni hal qilish shakllari va usullarini tanlash erkinligi beriladi); hukumatlarga, yuridik yoki jismoniy shaxslarga majburiyatlarni bajarish (taqiqlash) bo'yicha aniq ko'rsatmalar muayyan harakatlar raqobat sohasida; milliy qonunchilikni uyg'unlashtirish va unifikatsiya qilish; kelishilgan yoki yagona iqtisodiy va pul-kredit siyosatini shakllantirish; davlatlararo yoki millatlararo hukumatlar, banklar tashkil etish, yagona valyutani joriy etish va hokazo.Yevropa hamjamiyatida bular Yevroparlament, Vazirlar Kengashi, Yevrokomissiya, Yevropa sudi, Yevropa Kengashidir. Integrasiya quroli hisoblangan bunday xalqaro iqtisodiy tashkilotlar xalqaro tashkilotlardan farq qiladi iqtisodiy tashkilotlar iqtisodiy hamkorlikning turli shakllarini ta'minlash, masalan, JST. Bugungi kunga kelib G'arbiy Yevropa integratsiyasi allaqachon yagona bozordan yagona valyuta - yevroga asoslangan iqtisodiy va valyuta ittifoqiga silliq o'tishni ta'minladi. Iqtisodiy ittifoq milliy bo'ysunishda qoladigan turli xil pul tizimlariga asoslangan ekan, bunday bo'lishi mumkin emas. Yagona valyutaning mavjud emasligi kredit, hisob-kitob, valyuta siyosatini tashkil etishdagi ichki farqlarni, binobarin, bu bilan bog‘liq to‘lovlarning kechikishi, soliqlarning bir-biriga mos kelmasligi, pul-kredit siyosati va tartibga solishdagi nomuvofiqliklarni saqlab qoladi. Davlatlar uchun ham, alohida xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun ham umummilliy valyutaning afzalliklari quyidagilardan iborat: makroiqtisodiy darajada yagona byudjet intizomini ta'minlash imkoniyati; pul bozorlarini birlashtirish va milliy oliy moliya institutlari tomonidan nazorat qilish, inflyatsiyaga qarshi kurash, foiz stavkalariga va pirovardida soliqlarga ta'siri natijasida yengillik (bu ishlab chiqarishning o'sishiga, aholi bandligi va davlat moliyasini barqarorlashtirishga yordam beradi); xo'jalik yurituvchi sub'ektlar uchun (ko'p valyutali muhitga nisbatan) operatsiyalar bo'yicha hisob-kitob xizmatlari uchun qo'shimcha xarajatlarni, narx va valyuta risklarini, pul mablag'larini o'tkazish muddatlarini qisqartirish va buning natijasida aylanma mablag'larga bo'lgan ehtiyojni sezilarli darajada kamaytirish; uchun arzonroq shaxslar Evropa hamjamiyatida hisob-kitoblar va sayohatlarni amalga oshirish (valyuta kurslaridagi farq va komissiyalarni to'lash bilan bog'liq yo'qotishlar yo'qoladi); yagona valyuta (evro) yordamida dollar va iyenaga faol qarshilik ko'rsatish imkoniyatini yaratish. Millatlararo valyutani tartibga solishning asosini ishtirokchi davlatlar va Yevropa Ittifoqining markaziy banklarini birlashtiruvchi ikki bosqichli bank tizimi tashkil etadi. markaziy bank(ECB). beshinchi shakl integratsiya hisoblanadi siyosiy va iqtisodiy. Bu erda birlashuvchi mamlakatlar o'zlarining davlat suverenitetlarini yo'qota boshlaydilar; yagona soliq tizimi, yagona standartlar shakllantirilmoqda; mehnat qonuni, Shveytsariya Konfederatsiyasi modelida tegishli siyosiy ustki tuzilmaga ega yagona iqtisodiy makonni tartibga solishning millatlararo usulini mustahkamlash va ko‘lamini kengaytirish. Lekin amalda ular orasidagi chegaralar har xil turlari integratsiya birlashmalari juda shartli. Integrasiya tushunchasining ta’rifi (lotincha integratsiya – ulanish asosida) qismlarni bir butunga birlashtirish jarayoni sifatida berilishi mumkin. Demak, bundan kelib chiqadi iqtisodiy integratsiya- bu xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning birlashishi, ularning o'zaro ta'sirining chuqurlashishi, ular o'rtasidagi aloqalarning rivojlanishi. Iqtisodiy integratsiya ishlab chiqarish va texnologik aloqalarni kengaytirish va chuqurlashtirish, resurslarni taqsimlash, kapitalni birlashtirish, iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun bir-biriga qulay shart-sharoit yaratish, oʻzaro toʻsiqlarni bartaraf etishda namoyon boʻladi. Iqtisodiy integratsiya muhim xususiyatdir zamonaviy bosqich 20-asr oxirida mintaqaviy iqtisodiyotlarni jadal va uyg'un rivojlantirish va integratsiya guruhlariga kiruvchi mamlakatlarning jahon bozorida raqobatbardoshligini oshirish uchun kuchli vositaga aylangan jahon iqtisodiyoti. Iqtisodiy integratsiya korxonalar, firmalar, kompaniyalar, korporatsiyalar o‘rtasida ham, butun mamlakat milliy xo‘jaligi darajasida ham sodir bo‘ladi, ya’ni xalqaro iqtisodiy integratsiya uch bosqichli model sifatida qaraladi. Mikro darajada, ya'ni. korporativ darajada, yakka tartibdagi kompaniyalar to'g'ridan-to'g'ri iqtisodiy munosabatlarga kirishganda, integratsiya jarayonlarini o'rnatadilar. Milliy darajada ishtirokchi davlatlar ixtiyoriy ravishda bir qator siyosiy va iqtisodiy funktsiyalarni topshiradilar. Davlatlararo miqyosda davlatning maqsadli faoliyati ma'lum bir mamlakatlar guruhi doirasida mehnat va kapitalning o'zaro bog'lanishining integratsiya jarayonlariga yordam berganda, u maxsus integratsiya vositalarining ishlashini ta'minlaydi. Xalqaro iqtisodiy integratsiya davlatlararo shartnomalar shaklini olgan va davlatlararo organlar tomonidan muvofiqlashtiriladigan iqtisodiy mexanizmlarning yaqinlashuviga olib keladigan mamlakatlar oʻrtasidagi iqtisodiy oʻzaro hamkorlik jarayonidir. Mehnatda ishtirok etuvchi mamlakatlar oʻrtasida tovar, xizmatlar, kapital, ishchi kuchi ayirboshlash yanada jadallashgan. Buning natijasida milliy iqtisodiyotlar bir-biriga «singib boradi», ilmiy-texnikaviy, sanoat, investitsion, moliyaviy va tijorat faoliyatining ko‘plab turli bosqichlari o‘zaro bog‘langan. Hozirgi vaqtda xalqaro savdo ishlab chiqarish omillari (kapital, mehnat va texnologiya) xalqaro harakatining turli shakllari bilan tobora to'ldirilib borilmoqda, buning natijasida nafaqat tayyor mahsulotlar balki uni ishlab chiqarish omillari ham. Tovar narxidagi foyda nafaqat davlat chegaralarida, balki undan tashqarida ham yaratila boshlandi. Rivojlanishning mantiqiy natijasi xalqaro savdo tovarlar va xizmatlar va ishlab chiqarish omillarining xalqaro harakati iqtisodiy integratsiyaga aylandi. Integratsiya birlashmalarining bir necha asosiy turlari mavjud: erkin savdo zonasi, bojxona ittifoqi, umumiy bozor, iqtisodiy ittifoq, siyosiy ittifoq. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning klassik shakllari: integratsiya birlashmasiga kiruvchi mamlakatlar o‘rtasidagi savdo cheklovlari bekor qilinadigan va birinchi navbatda bojxona to‘lovlari kamaytiriladigan yoki umuman bekor qilinadigan erkin savdo zonalari; tashqi savdo cheklovlarini bekor qilish bilan bir qatorda yagona bojxona tarifi belgilansa va uchinchi davlatlarga nisbatan yagona tashqi savdo siyosati olib boriladigan bojxona ittifoqi; tovarlar, xizmatlar, kapital va odamlar uchun davlat chegaralarini kesib o'tishning "to'rtta erkinligi" ni o'z ichiga olgan shartnoma imzolanishi bilan belgilangan umumiy bozor; iqtisodiy va valyuta ittifoqi, erkin savdo zonasi, bojxona ittifoqi va umumiy bozor to'g'risidagi bitimlar umumiy iqtisodiy va pul-kredit siyosatini yuritish to'g'risidagi bitimlar bilan to'ldirilganda va integratsiya birlashmasini boshqarishning milliy oliy institutlari joriy etilganda. Erkin savdo hududi(Erkin savdo hududi) – xalqaro integratsiya turi boʻlib, unda ishtirokchi mamlakatlarda bojxona toʻlovlari, soliqlar va yigʻimlar, shuningdek, oʻzaro savdoda miqdoriy cheklovlar bekor qilinadi. xalqaro shartnoma. Bu imtiyozli kelishuvlarga qaraganda chuqurroq integratsiya turi. Har bir ishtirokchi davlat uchinchi davlatlarga nisbatan savdo rejimini mustaqil va mustaqil belgilash huquqini saqlab qoladi. Aksariyat hollarda erkin savdo zonasi shartlari qishloq xo'jaligi mahsulotlaridan tashqari barcha tovarlarga nisbatan qo'llaniladi. Erkin savdo zonasini a'zo mamlakatlardan birida joylashgan kichik davlatlararo kotibiyat muvofiqlashtirishi mumkin, lekin odatda ularsiz ham amalga oshiriladi va mamlakatlar tegishli idoralar rahbarlarining davriy yig'ilishlarida ularni rivojlantirishning asosiy parametrlarini kelishib oladilar. Ishtirokchi mamlakatlar o'rtasida saqlanadi bojxona chegaralari va ularning davlat chegaralarini kesib o'tadigan tovarlarning kelib chiqishini nazorat qiluvchi postlar. Shimoliy Amerika erkin savdo hududi - NAFTA (North American Free Trade Agreement - NAFTA) - 1994 yilda kuchga kirgan AQSh, Kanada va Meksika o'rtasidagi kelishuv bojxona tariflari va tarifsiz to'siqlarni bosqichma-bosqich bekor qilishni nazarda tutadi. sanoat va qishloq xo'jaligi tovarlari uchun, intellektual mulk huquqlarini himoya qilish, ishlab chiqarish umumiy qoidalar investitsiyalar uchun, xizmatlar savdosini liberallashtirish va ishtirokchi davlatlar o‘rtasidagi savdo nizolarini hal etishning samarali mexanizmini yaratish; Yevropa erkin savdo assotsiatsiyasi - 1960 yilda Islandiya, Lixtenshteyn, Norvegiya, Shveytsariya oʻrtasida shartnoma imzolandi; Boltiqboʻyi erkin savdo hududi - Latviya, Litva va Estoniya oʻrtasida 1993-yilda imzolangan bitim (2004-yilda, ishtirokchi davlatlar Yevropa Ittifoqiga kirgan kundan boshlab kuchini yoʻqotgan); Markaziy Yevropa erkin savdo bitimi — Vengriya, Polsha, Ruminiya, Slovakiya, Sloveniya va Chexiya oʻrtasida 1992 yilda imzolangan bitim (2004 yilda kuchini yoʻqotgan, ishtirokchi mamlakatlar Yevropa Ittifoqiga kirgan kundan boshlab); Iqtisodiy aloqalarni chuqurlashtirish uchun Avstraliya-Yangi Zelandiya savdo bitimi - bu ikki davlat tomonidan 1983 yilda imzolangan; Kolumbiya, Ekvador va Venesuela o'rtasidagi erkin savdo zonasi - shartnoma 1992 yilda sanab o'tilgan davlatlar tomonidan imzolangan; Bangkok kelishuvi - Bangladesh, Hindiston, Koreya Respublikasi, Laos, Shri-Lanka o'rtasida 1993 yilda imzolangan shartnoma. Bojxona ittifoqi - bu ikki yoki undan ortiq davlatlar o'rtasidagi bitim (davlatlararo bitim shakli), ular o'rtasidagi savdoda bojxona to'lovlarini bekor qilish, uchinchi mamlakatlardan kollektiv protektsionizm shakli. Bojxona ittifoqi “yagona bojxona hududi”ni shakllantirishni ham nazarda tutadi. Odatda Bojxona ittifoqiga a'zo davlatlar kelishilgan tashqi savdo siyosatini amalga oshirishni muvofiqlashtiruvchi davlatlararo organlarni yaratish to'g'risida kelishib oladilar. Qoidaga ko'ra, bu o'z faoliyatida doimiy davlatlararo kotibiyatga tayanadigan tegishli idoralarga mas'ul vazirlarning davriy yig'ilishlarini o'tkazishdan iborat. Darhaqiqat, biz davlatlararo integratsiyaning bir shakli haqida ketmoqda, bu esa milliy oliy organlarni yaratishni nazarda tutadi. Shu nuqtai nazardan, Bojxona ittifoqi, masalan, Erkin savdo hududiga qaraganda, integratsiyaning ancha qattiq shaklidir. Umumiy bozor - bu tovarlar, ishlar va xizmatlarning, shuningdek ishlab chiqarish omillarining erkin harakatlanishini o'z ichiga olgan mamlakatlarning iqtisodiy integratsiyasi shakli: kapital, mehnat resurslari umumiy bozor a'zolari bo'lgan mamlakatlar chegaralari orqali. Umumiy bozor Yevropadagi integratsiya jarayonlarining bosqichlaridan biri edi. Umumiy bozor shartnomasi 1957 yilda Rimda Yevropaning olti davlati (Germaniya, Fransiya, Italiya, Belgiya, Niderlandiya va Lyuksemburg) tomonidan imzolangan (Rim shartnomasi). Evropadagi umumiy bozor Evropa ko'mir va po'lat hamjamiyatining ijobiy tajribasidan kelib chiqdi. Keyinchalik Yevropada integratsiya jarayonlarining chuqurlashishi Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyatining (YeIH) va Yevropa Ittifoqining (YEI) tuzilishiga olib keldi.

Iqtisodiy integratsiyaning asosiy shakllari:

o 1. Erkin savdo hududi uning doirasida qatnashuvchi mamlakatlar o’zaro savdo to’siqlarini bekor qiladilar, lekin ularning har ikkalasi uchinchi mamlakatlarga nisbatan savdo to’siqlarini buzmaydi. Bunday hududda qatnashuvchi mamlakatlar chegaralaridagi bojxona nazorati saqlab qolinishi kerak. Uning maqsadi - qo’shni qatnashchi mamlakatlarning sustroq bojxona to’sig’i orqali uchinchi mamlakatlardan hududga kirib keluvchi import mollar uchun soliq undirish yoki uni ta’kiklashdan iborat
o 2. Bojxonalar ittifoqi. Bunda qatnashchi mamlakatlar o’zaro savdoda barcha cheklanishlarni bartaraf etibgina qolmay, tashqi savdo to’siqlarining yagona tizimini ta’sis etadilar. Bu bilan ichki chegaralarda bojxona xizmatini saqlash zaruriyatini soqit qiladilar. Evropa ittifoqi (EI) bojxona ittifoqiga misoldir. Evropa ittifoqiga 1958 yilda asos solingan bo’lib, 1993 yilga kelib u g’arbiy evropadagi 12 mamlakatni birlashtirdi. Bu uyushmaninig asosiy vazifasi ishtirokchi mamlakatlar doirasida resurslar, tovarlar va xizmatlar xarakatini milliy chegaradan xoli ravishda erkin ko’chib yurishini ta’minlash, umummiy bozorni vujudga keltirish, bozor vositasida tovarlarni davlatlararo taqsimlab, aholi talab-ehtiyojini qondirishdir.
o 3. Umumiy bozor. Uning doirasidagi qatnashchilar savdodan tashqari ishlab chiqarish omillarining barchasini bemalol ko’chirish (ishchi kuchi va sarmoya migratsiyasi) erkinligiga ham ega bo’ldilar. Bunga yana o’sha evropa iqtisodiy ittifoqi yoki evropa umumiy bozori misol bo’la oladi. Uning hozirgi rasmiy nomi - evropa ittifoqidir.
o 4. To’la iqtisodiy ittifoq. Bunda qatnashchi mamlakatlar o’z iqtisodiy siyosatlarini, shu jumladan, pul, soliq va ijtimoiy siyosatni, shuningdek, savdoga hamda ishchi kuchi va sarmoya oqimiga taalluqli siyosatni bir xillashtiradi

Jahon iqtisodiyotida X.I.I. o`z mazmun va mohiyati bn :

o 1)Jahon mamlakatlarida ro`y berayotganchuqur xo`jalik va ijtimoiy-siyosiy, madaniy birlashuv sohasidagi jarayonlarni borishini;
o 2)Mustahkam iqtisodiy o`zaro aloqadorlikni;
o 3)Milliy xo`jaliklardagi mehnat taqsimotini;
o 4) Ishlab chiqarishda turli daraja va shaklda ro`y berayotgan o`zaro iqtisodiy hamkorlikni aks ettiradi.