Mavzu: Viloyat nomlarinining toponimikasi Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism

Farg‘ona
Olimlar «Farg‘ona» so‘zi bundan 13 asr ilgari so‘g‘d yozuvlarida «Parg‘ana», «Prag‘ana» shakllarida yozlganini ta'kidlashadi.
Ba'zi manbalarda bu so‘z hind-sanskrit tilida «kichik viloyat», fors tilida «tog‘ oralig‘idagi vodiy», «atrofi berk soylik» degan ma'nolarga egaligi qayd etilgan.
Namangan
Vodiyning shimoliy hududlarida yirik tuz konlari bo‘lgani arxeologik qazishmalar asosida dalillangan. Hududda eramizning dastlabki asrida osh tuzi olingan ko‘l bo‘lgani ham taxmin qilinadi.
Shu bois bu hududga forscha «Namak kon» – tuz koni nomi berilgan. Vaqt o‘tishi bilan esa bu so‘z Namangan shaklini olgan.
Toshkent
Qadimda Choch, Shosh nomlari bilan atalgan hozirgi Toshkent hududining etimologiyasi haqida dastlabki ma'lumotni Xitoy manbalari beradi. Shi, Chjyeshi, Jach, Choch, Shosh ─ bu nomlarning barchasi tosh ma'nosida shu hududga berilgan.
Turkiy manbalarda esa xuddi shu «tosh» ma'nosini anglatuvchi «Toshkent», ya'ni tosh shahar nomi keltiriladi. Aynan tosh shahar deb nomlanishi hududda binolarning toshdan qurilgani, qal'alarning mustahkamligi bilan izohlanadi. Lekin bu borada turli chigalliklar mavjud.
Samarqand
Samarqand toponimi qadimgi so‘g‘d tilidagi «asmara» ─ tosh, qoya va «kand» ─ shahar, qal'a so‘zlaridan shakllangan, degan qarash mavjud. Ba'zi yozma manbalar bu hududning nomi turkiy «semizkent», ya'ni boy shahar ma'nosini anglatadi, deya guvohlik beradi.
O‘rta asrlarga oid Xitoy manbalari va Abu Rayhon Beruniy ham shahar nomi bilan bog‘liq «simisekan» ─ semiz, yo‘g‘on shahar degan variantni tasdiqlaydi. Bu barcha asrlarda madaniyatlar chorrahasi hisoblangan Samarqanddagi to‘kinlik, hunarmandchilik va savdoning rivoji bilan bog‘lanadi.
Sirdaryo
O‘zbekistonning eng yosh viloyatlaridan biri hisoblangan, Mirzacho‘l hududlarini obod etish natijasi o‘laroq shakllangan viloyat o‘z nomini Markaziy Osiyoning asosiy ikki daryosidan biri ─ Sirdaryo nomidan o‘zlashtirgan.
Dastlabki davrda Yaksart («durli daryo»), Sayhun nomlari bilan atalgan daryoning hozirgi nomi bo‘yicha ikki xil qarash mavjud. «Sir» so‘zi qadimgi turkiy tilda yaxshi, ko‘rkam, to‘kin, asosiy kabi ijobiy sifatlarni anglatish uchun qo‘llanilgan degan qarash bor.
Rus tarixchisi Bartold esa «sir» so‘zini daryoning quyi oqimi bo‘ylarida yashagan qadimgi qabilalardan birining nomi bilan bog‘laydi.
Jizzax
Jizzax hududidagi shaharlar haqidagi ilk ma'lumotlar milodiy X asrga tegishli yozma manbalarda uchraydi. Hudud nomi qadimgi so‘g‘d tilidagi «Dizak» ─ kichik qal'a, katta bo‘lmagan shaharcha ma'nosini anglatadi.
Navoiy
O‘zbekiston iqtisodiyotida alohida o‘ringa ega Navoiy viloyatining nomi mutafakkir Alisher Navoiy sharafiga bag‘ishlab qo‘yilgani hech kimga sir emas.
Hudud jihatidan eng katta viloyatga (110800 km.kv.) 1982 yilda asos solingan. Samarqand va Buxoro viloyatining hududlaridan ajratilgan holda tashkil etilgan viloyat energetika hamda kon-metallurgiya bo‘yicha respublikaning yetakchi hududlaridan biri hisoblanadi.