Mavzu: “Uchinchi ming yillikning bolasi” dasturidagi o`rta va katta yosh davri tahlili

2. Bolalarning nutqi va tafakkurini rivojlantirish. 

   Nutq va tafakkurini rivojlantirish bolalarni atrofidagi narsalar bilan tanishtirish hamda ularning 

nomlarini aytishga o`rgatish hovlidagi daraxt, gul va boshqa turli buyumlarning nomlarini, o`zi hamda 

oila a`zolarining ismini to`g`ri aytishga, qarindosh-urug`chilikni ifodalovchi so`zlar (buva, buvi, tog`a, 

amaki, xola, amma kabilar) xonadondagi buyumlar(televizor, radio, magnitofon, stol, stul-kursi, 

---

xontaxta, choynak, payola) kiyimlar(ko`ylak, chopon, do`ppi, tufli)ning nomlarini to`g`ri aytishga 

o`rgatish.  

   So`zlarni son va kelishikda moslashtirishni, otlarni birlik va ko`plikda ishlatishni o`rgatish. Tovushlarni 

to`g`ri talaffuz qilishni o`rgatishda davom etish. Tarbiyachi nutqini qunt bilan eshitish va uni tushunish. 

Ertak va qisqa hikoyalarni tarbiyachining savollari, ilyustratsiyalari bo`yicha gapirib berishga o`rgatish. 

    O`yinchoq yoki rasm mazmuni bo`yicha tuzilgan 3-4 gapdan iborat hikoyani tarbiyachidan so`ng 

takrorlash ko`nikmasini tarbiyalash. 

    Bolalarni 5 gacha sanashga o`rgatish “Ko`p”, “teng”, “oz”, “hech narsa” kabi so`zlarni o`z o`rnida 

qo`llashni o`rgatish predmetlar to`plamini miqdoriga ko`ra teng yoki teng emasligini aniqlashni, 

taqqoslashda ustiga, yoniga qo`yish usullaridan foydalanishga o`rgatish.  

     Uzunligi, balandligi, eni, kengligi, kattaligi boyicha bir-biridan keskin farq qiluvchi 2 ta predmetni 

taqqoslashga o`rgatish (uzunroq, qisqaroq, uzunligi bir xil va h.k)  

     Doira, kvadratni taniy olish, nomini aytish, farqlashga o`rgatish. O`ng va chap qo`lni farqlay olish, 

aytish, o`ng qo`l bilan chapdan o`ngga qo`yish malakasini hosil qilish oldinga, orqaga, o`ngga, chapga, 

yuqoriga, pastga tushunchalarini aniqlashga o`rgatish. 

     Sutka qismlari ertalab, kunduzi, kechqurun, kechasini to`g`ri aytish va farqlashga or`gatish. 

     Mevalardan: olma, uzum, o`rik, olcha, gilos, sabzavotlardan: tarvuz, karam, sabzi, piyoz, bodring, 

pomidorlarning nomini aytish va bir-biridan farqlashga o`rgatish. 

     Atirgul va lola gullari bilan tanishtirish. Ularning nomi va rangini tog`ri aytishga va farqlatish. 

Kuchuk, mushuk, sigir, qo`y, echki, ot bilan tanishtirish. 

     Nomlarini to`g`ri aytish va farqlashga o`rgatish. Bo`ri, quyon, tulki, ayiq bilan tanishtirish, nomini 

to`g`ri aytishga va farqlashga o`rgatish. Chumchuq, kaptar, musicha, hasharotlardan chumoli va kapalak 

bilan tanishtirish ularning nomlarini to`g`ri aytishga o`rgatish. Jonivorlarning qismlarini ajratish nomini 

aytish, nima yeyishini, qanday yuradi, qanday ovoz chqaradi, onalari katta, bolalari kichik bo`lishini 

o`rgatish. 

      Tabiat hodisalari qor, yomg`ir, bulut, shamol haqida tasavvurga ega bo`lishi avtobus, velosiped, arava 

bilan tanishtirish. Nomlarini to`g`ri aytishga o`rgatish enaga, qorovul, oshpaz, shofyor, uchuvchi mehnati 

bilan tanishtirish. 

      Bolaning atrofdagilar bilan muomalada bo`lishi, kattalarning nutqiga taqlid qilish qobiliyatini 

o`stirish lug`at boyligini kengaytirish, oddiy gaplarni to`g`ri tuzishga, tovushlarni to`g`ri talaffuz qilishga 

o`rgatish. Yangi-yangi so`zlar bilan tanishtirish, ularning ma`nosini tushunishga o`rgatish.  

         Bolalarni kattalarga va boshqa bolalarga murojat qilishga undash, savollar bera bilishga, o`zining 

istaklarini ifodalashga ko`rgan, bilganlarini so`zlab berishga o`rgatish. Mushuk, kuchuk, jo`ja, 

akvariumdagi baliq, qafasdagi qush, avtomobil, arava, velosipedlarni kuzatish nomlarini aytish, 

o`yinchoqlarning nomlarini aytish, ularni qidirib topish. Hayvonlarning nomini aytish, tovushga taqlid 

qilish, ularning qismlarini ayta olish, parvarish qilish bo`yicha tasavvur hosil qilish. Daraxt, gul, o`t-

o`lanlarni, sabzavot va mevalarni farqigs o`rgatish.  

                3. Bolalarning ma`naviy kamolatini ta`minlash. 

          “Ikki echki”,  “Fil bilan xo`roz”, “Sholg`om” ertaklari Y.Sadullaevaning “Yolda”, 

X.To`xtaboevning ”Xassa”, R.Farhodiyning ”Tonggi so`z”, M.Muradovning ”Ko`prik”, 

T.Adomboevning “Nasibaning olmasi”, Q.Muhammadiyning “Kichkina qushcha”, X.Badalovning “Qip-

qizil”, Q.Xikmatning “Bog`chamdagi bog`cham”, Q.Komilovning “Lolaning olmasi”, O.Mahkamovning 

“Kapalak” asarlarini o`qib berish hikoya qilib berish, yod oldirishga tafsiya etiladi. Bolalarda 

xushmuomalalik va orastalik shakllantiriladi. Biron narsa yeyishdan, dasturxonga o`tirishdan oldin qo`l 

yuvish, kattalardan oldin dasturxonga qo`l uzatmaslik, nonni ikki qo`llab sindirish, ovqatni to`kmasdan, 

og`izni chapillatmasdan, qoshiqni taqillatmasdan yeyishga o`rgatish salomlashish, kiyimlarini kiyib-

yechish, joy-joyiga qo`yish, o`yinchoqlarni joyiga tartib bilan qo`yishga odatlantiriladi. 

          `Qalamni to`g`ri ushlash, qog`oz yuzasida chiziqlar, doirachalar chizishga o`rgatiladi. Qizil, sariq, 

ko`k, yashil, jigarrang, oq, qora ranglarini bir-biridan farqlash, nomini aytishga o`rgatiladi. Flomaster, 

mo`yqalamni qog`oz yuzasida yuritish, quyosh, lentalar, pufak uchun iplar, bo`g`irsoq, vagonchalar, 

bayroqchalar, aravachalar, archa, qog`ozdan qirqilgan ko`ylak, sarafan, ro`molnipolosa doirachalar, 

nuqtalar bilan bezashga o`rgatish. 

---

           Loy va plastilindan shirinliklar, piramidalar, teshik kulcha, non, bo`g`irsoq, olma, bodring, sabzi, 

kattalar yordamida “Qo`g`irchoqlar”, “Jo`jalar”, “Toychoq”, “Ayiqcha” kabi mavzularda loy va plastilin 

ishlarini bajarishga o`rgatish mustaqil ravishda loy va plastilindan uy-ro`zg`or buyumlari shaklini 

yasashni o`rgatish. 

          Plastilindan tejamli foydalanishga bir rangli plastilinni boshqa rangdagisiga qarishtirib 

yubormaslikka o`rgatish. Bolalarni kvadrat, doiracha, barglar, gullar, mashina, sandiqcha, bayroqcha, 

“Sabzavotlar”, “Guldasta”, “Archa”, “Qorbobo”, “Uycha” kabi mavzularda qirqib-yopishtirishga 

o`rgatish. “Uycha”, “Zinapoyacha”, “Uzun yo`l”, “Kuchukchaga uycha” kabi mavzularda qurish 

yasashga o`rgatish. 

          Bolalarning  musiqiy  tafakkurini  rivojlantirish  maqsadida  quyidagi  kuy  va  qo`shiqlar  tavsiya 

etiladi.  M.Ikromov  “Qo`g`irchog`im-o`yinchoq”,  “Ayiqcha”,  “Yo`q-yo`q-yo`q”,  D.Omonullaeva- 

“Qushcha”,  “Hamma  bola  yasangan”,  “Qo`g`irchoqcha  bilan  o`yin”,“Koptok”,“Shaqildoq  bilan 

o`yin”,“Yomg`ir  tomchilaydi”,  R.Rustamov-  “Bekinmachoq”Q.Qodirov-  “Quyonlar”,  I.Akbarov- 

“Quyonlar  raqsi”,  H.Muhamedov-“Buvijonim-buvijon”,  o`zbek  xalq  kuyi-  “Chamanda  gul”.  Bolalarda 

nafosat va orastalikni shakllantirish. O`simlik va jonivorlar hayotiga qiziqish, ularga ehtiyotkorlik bilan 

munosabatda  bo`lish  kabi  ekologik  tarbiyaning  boshlang`ich  ko`rinishlari  jonivorlarni  qiynash,  ozor 

berish, jarohatlash mumkin emasligi haqida tushuncha berish. Unchalik murakkab bo`lmagan mazmunli 

rasmlar  (qo`g`irchoqni  cho`miltirish,  mushuk  va  bolalari)ni  tushunish  tegishli  rasm,  o`yinchoqlarning 

harakatlarini ko`rsatib o`qiladigan hikoya, she`r ovutmachoqlarni tushunishga o`rgatish. 

              Ayiqchamni oyog`i tushdi uzilib qarab turar ayiqcham ko`zi suzilib ayiqchamni men juda yaxshi 

ko`raman  uzilgan  oyoqchasin  tikib  qo`yaman.  Badiiy  asar  mazmuniga  munosabatni  ifodalovchi  so`roq, 

darak ohanglarni tushunishga odatlantirish. 

             Bolalarni  to`g`ri  o`tirish,  qog`ozni  g`ijimlamasdan  unga  rasm  chizish  qalamni  to`g`ri  ushlash, 

chizish,  to`lqinli  rangli  chiziqlarni  chizishiga  o`rgatish  loy  va  plastilindan  to`g`ri  foydalangan  holda 

taxtacha ustida ustuncha, kaltakcha, sharcha, teshik kulcha kabi narsalarni yasashga o`rgatish. 

              Sensor tarbiya bo`yicha qizil, sariq, ko`k, yashil, oq, qora ranglarni, doira, kvadrat, to`g`ri to`rt 

burchak, uchburchak shaklidagi narsalarni guruhlashga (kattaligi, shakli, rangi) o`rgatish. 

              Musiqaviy  o`yinchoqlarni  farqlash  qo`ng`iroq,  childirma,  shiqildoq,  metallafon  jarangini 

farqlashgao`rgatish.  Bolalarni  musiqa sadosi ostida  yurishga, raqs  tushishga, oyoqlarni tapillatishga, bir 

oyoqni  qo`yib,  bir  oyoqni  olishga,  chapak  chalishga,  bayroqchani  yuqori  ko`tarishga,  uni  silkitishga, 

shaqildoqni shaqillatishga o`rgatish. 

              Uch yoshli bolalarning egallashi lozim bo`lgan bilim, ko`nikma va malakalar; 

           -birlik va ko`plikdagi otlarni tushunish; 

-kichraytirish va erkalash qo`shimchasiga ega bo`lgan       so`zlarni tushinish; 

-bog`lanishli nutq mazmunini anglash; 

-narsalarni belgilariga qarab umumlashtirish; 

-kattalarning savoliga javob qaytarish; 

-harakat faolligi oshgan, quvongan damlarda oddiy, sodda so`zlarni ishlatish; 

-soddalashtirilgan  (masalan,  “bi-bib”)va  to`liq  aytilgan  (masalan”mashina”)  so`zlari  orqali  narsalar 

va harakatlar nomini aytib berish; 

-o`z harakatlarini ikki so`zdan iborat gaplar orqali ifoda etish; 

-muloqot  jarayonida  sifat  va  olmosh  so`z  turkumlariga  mansub  so`zlarni  ishlatib,  o`z  fikrini  sodda 

gaplar orqali bildirish; 

-narsalarning “katta” va “kichik”ligiga qarab farqini aytib berish; 

- 3-4 xil shaklga ega bo`lgan narsalarni farqlay olishi(masalan, kub, g`ishtcha); 

- 3-4 xil rangni aytib berish; 

-narsalar  bilan  ilgari  qilgan  harakatlarini  qayta  takrorlash  (masalan,  qo`g`irchoqni  ovqatlantirish, 

halqalarni yog`och ustunga terishni); 

-tez-tez bajariladigan harakatlarni o`yinda aks ettirish; 

-bir necha izchil harakatlarni qayta tiklab, takrorlash; 

-hech  narsani  ushlamasdan  gavda  holatini  o`zgartirish(cho`qqayib  o`tirishni,  engashish  aylanib 

burilishni); 

---

-to`siq tayoqcha ustidan xatlab o`tishni; 

-yerdan 15-20 sm balanddagi, eni 15-20 sm bo`lgan taxtalar ustidan yurib o`tish; 

-to`siqlardan bemalol yurib, xatlab o`tish; 

-quruq ovqatni mustaqil ravishda qoshiq bilan yeya olish; 

-suyuq ovqatni mustaqil ravishda qoshiq bilan ichish; 

-kiyimlar(tufli, paypoq, bosh kiyim)ni o`zi mustaqil kiya olishga intilish; 

-qurilish  materiallarining  asosiy  figuralarini  farqlash,  bir-birining  ustiga  joylash,  o`ynab  bo`lgandan 

keyin ularni tartib bilan qutichaga joylashni bilish. 

Dasturdagi  kichik  yosh  davri  3  yoshdan  4  yoshgacha  bo`lgan  davrida  quyidagi  vazifalar  amalgam 

oshiriladi. 3 yoshdan 4 yoshgacha davrida ancha o`zgarishlar yuz beradi. Xarakat doirasi kengayadi. 

Bolaning  butun  faoliyatida  nutqning  roli  ortadi.  Yil  davomida  jismonan  rivojlantirishni    nazarda 

tutgan holda quyidagi mavzular bo`yicha asosiy xarakatlarga o`rgatiladi. 

1. eni 25-30 sm yo`lakchadan 

5-6 m masofaga yugurish. 

2. 10-20 metr masofani tez yugurib o`tish. 

3. 4-6 parallel chiziqlar(oralig`i 25-30 sm) ustidan sakrab o`tish. 

4. Aylanadan aylanaga sakrash. 

5. Oldinga surilib ikki oyoqlab 2-3 metrga sakrash. 

6. Turgan joyda 40 sm uzunlikka sakrash. 

7. Balandligi 5 sm bo`lgan predmetlar ustidan sakrash. 

8. 15-20 sm balandlikdan pastga sakrab tushish. 

9. Bir-biriga to`plarni, sharchalarni dumalatish. 

10. To`pni 1,5metr masofadagi predmetga dumalatib tekkizish. 

11. To`pni 2-3marta yerga urib, uni tutib olish. 

12. To`p, qumli haltachaga1,5-2m masofaga gorizontaliga nishonga olish. 

13. Predmetlarni 1 ,2 m vertikaliga nishonga olish. 

14. 6m masofaga emaklash. 

15. Qo`llarni polga tekkizmasdan balandligi 40 sm bo`lgan predmetlar ostiga kirish. 

16. Gimnastika devori bo`ylab tirmashib chiqish. 

17. Bir oyoq uchini ikkinchi oyoq tovoniga to`g`irlab qo`ygan holda ensiz poyondoz bo`ylab(eni 15-

20sm, bo`yi 2-2,5m)yurib o`tish. 

18. Polga yotqizib qo`yilgan Narvon pog`onalardan qadamlab o`tish.