Mavzu: turfirma marketingida assortiment siyosati reja: kirish bob turizmda marketing kommunikatsiyalari I. I. Narx shakllanish uslublarini tanlash

Sotish hajmi, ming dona

6-chizma. Zararsizlik va maqsadli foyda tahlili usuli bo‘yicha narxni aniqlash

Bu grafikda yalpi daromad, foyda va jami xarajatlarning sotiladigan mahsulot hajmiga bog‘liqligi ko‘rsatilgan. Keltirilgan 17-chizma ma’lumoti shundan dalolat beradiki, doimiy xarajatlar 300000 so‘mga teng bo‘lib, sotiladigan mahsulot hajmiga bog‘liq emas. O‘zgaruvchan xarajatlar doimiy xarajatlarga qo‘shilib jami xarajatlarni tashkil qiladi va uning miqdori sotiladigan mahsulot hajmiga qarab o‘zgarib turadi. Yalpi daromad egri chizig‘ining tikkaligi tovar narxiga bog‘liq bo‘ladi. Bizning misolimizda tovar birligining narxi 20 so‘mga teng.
Bunday narxda zararsizlikni ta’minlash uchun korxona eng kamida 30000 tovar birligini sotishi kerak. Shuncha miqdordagi tovar birligining har birini 20 so‘mdan sotib, korxona 600000 so‘m tushumga ega bo‘ladi. Ana shu ko‘rsatkich zararsizlik nuqtasiga mos keladi. Maqsad qilib qo‘yilgan foydaga erishish uchun korxona sotish hajmini oshirishi zarur. Bizning misolimiz bo‘yicha korxona 200 ming so‘m foyda olishi uchun eng kamida 50 ming tovar birligini sotishga erishishi kerak bo‘ladi.
Talabga asoslangan usul. Ko‘pchilik hollarda korxonalar narxlashtirishning asosiy omili xarajatlar emas, balki tovarning iste’molchilar tomonidan xaridor sifatida qabul qilinishi, ya’ni tovarning xaridor xohlaydigan foydaliligidadir deb biladilar. Demak, narx bu holda tovarning qiymat jihatidan muhimligiga muvofiq kelishi kerak. Aslida ham har bir xaridor u yoki bu tovarni xarid qilar ekan, u xayolan xarid qilingan tovarning narxini uning foydaliligi bilan taqqoslab ko‘radi.
Tovarning foydaliligi asosida narxlashtirish usulidan foydalanadigan korxona iste’molchilar ongida shu korxonaning tovariga raqobat qilayotgan tovarlar haqida ham qanday tasavvur mavjudligini bilishlari talab etiladi. Bu yerda iste’molchilarning bitta tovar uchun har xil sharoitlarda qancha pul to‘lashga tayyor ekanliklarini bilish ham muhim hisoblanadi.
Agar sotuvchi tovarga narxni uning foydaliligidan ko‘proq belgilasa, sotish hajmi belgilangandan kamroq bo‘lishi mumkin. Ko‘pgina kompaniyalar o‘z tovarlarining narxlarini juda yuqori belgilaydilar va natijada tovar bozorda yomon sotiladi. Ba’zi kompaniyalar esa o‘z tovarlariga haddan tashqari past narx belgilaydilar. Bu holda tovarlar bozorda yaxshi sotilsada, korxonaga kam daromad keltiradi. Iste’molchilarning narx darajasiga munosabatlarini bilish uchun maxsus marketing tadqiqotlari o‘tkaziladi. Masalan, iste’molchilar orasida so‘rovlar o‘tkazish va bozorni testlashtirish shular jumlasiga kiradi.
Iste’molchining tovarni xarid qilishiga uzoq muddat davomida mavjud bo‘lib kelayotgan va xaridor odatlanib qolgan narxlar ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Bunday holatda tovar narxining ozgina oshishi ham tovar xaridining keskin kamayib ketishiga olib kelishi mumkin. Bunda iste’molchining odatlanib qolgan narxlarga nisbatan fikrini tovarning sifatini, o‘rab-joylanishini va dizaynini juda yaxshilash hisobiga o‘zgartirish lozim.
Iste’molchilar talabi asosida narx belgilashning variantlaridan biri kim-oshdi savdosi o‘tkazishdir. Agar tovar iste’molchi uchun juda ahamiyatli, katta qiymatga ega bo‘lsa, u holda kim-oshdi savdosining boshlang‘ich narxini juda yuqori belgilash mumkin bo‘ladi.
Narx belgilashning raqobatchilar narxiga asoslangan usuli. Korxonaning narx siyosatiga raqobatchilarning narxlari va bozorda narx o‘zgarishiga raqobatchilarning munosabati katta ta’sir ko‘rsatadi. Demak, raqobatchilar narxini o‘rganish – narx shakllanishi sohasida muhim elementlardan biri hisoblanadi. Dastavval korxonaning narx siyosati bozor tipiga bog‘liq ekanligini qayd etishi lozim.
Agar bozor sof raqobatchilar bozori bo‘lsa, unda sotuvchi bozordagidan yuqori narxni talab qilishi mumkin emas, chunki xaridorlar ushbu bozor narxi bo‘yicha tovarning xohlagan miqdorini ochiq sotib olishlari mumkin. Demak, bu yerda narxlar talab va taklif asosida belgilanadi. Bunda narxlar qat’iy va ularga alohida korxona tomonidan ta’sir ko‘rsatish deyarlik mumkin emas.
Bozor tiplaridan yana biri monopolistik raqobat bozori hisoblanadi. Bunday bozor ko‘p sonli xaridorlar va sotuvchilardan iborat. Ular o‘zlarining bitimlarini yagona narx bo‘yicha emas, narxlarning keng diapazoni bo‘yicha amalga oshiradilar. Bunday sharoitda korxona narxni o‘zgartirishi uchun keng imkoniyatlarga ega.
Narx belgilashning raqobatchilar narxiga asoslangan usuliga korxonaning bozorda mustahkam o‘rin egallab turgan yetakchi korxona belgilangan narxiga qarab narx belgilashini ham kiritish mumkin. Bunday holda korxona o‘z tovariga bozor yetakchisi belgilagan narxdan ko‘ra pastroq narx belgilaydi.

Narx strategiyalari

Narx strategiyasi deganda narxlashtirish sohasidagi qarorlar va tadbirlarning kompleksi tushuniladi. Ma’lumki, bozor sharoitida ishlaydigan har bir korxona, dastavval, narxlarni aniqlashning strategiyasi va tamoyillarini ishlab chiqish talab etiladi. Ana shularga amal qilsagina korxona o‘z oldiga qo‘yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli hal etishi mumkin bo‘ladi. Quyidagi narx belgilash sohasida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan strategiyalarning ba’zi birlari bilan tanishamiz.
Bozorda barqaror vaziyatni saqlash strategiyasi. Bu strategiyani korxona faoliyatining rentabelligi va boshqa iqtisodiy ko‘rsatkichlari barqaror bo‘lgan hollardagina qo‘llash mumkin bo‘ladi. Ko‘pchilik holllarda rentabellik (fondlarga nisbatan) 10-15 foizni tashkil etsa, bu korxona qoniqarli faoliyat ko‘rsatayotgan korxona deb hisoblanadi.
Foydani maksimallashtirish, rentabellik darajasini oshirish strategiyasi. Narx belgilashning bu strategiyasidan maqsad daromadlarni oshirish va korxonaning takror ishlab chiqarish, shuningdek, investitsion imkoniyatlarini ham kengaytirishdan iboratdir.
Yetakchi orqasidan yurish strategiyasi. Narxlarning bozor darajasi bozorda harakat qilayotgan yirik korxonalarning soni va ularning narx strategiyasiga ham bog‘liq bo‘ladi. Bunday sharoitda kichik korxonalar narx jihatidan yetakchi bo‘lgan korxonalarning ta’sirida bo‘ladi. Demak, bu yerda korxona narxlashtirishning yetakchi orqasidan yurish strategiyasini qo‘llashi foydadan holi emas. Albatta, yetakchi vaziyatni egallab turgan korxona maqsadga muvofiq narx belgilashga harakat qiladi.
“Qaymog‘ini olish” strategiyasi. Agar korxona marketing imkoniyatlaridan samarali foydalanib, yangi tovarining noyob, yagona xususiyatlarga ega ekanligini ajratib ko‘rsata olsa, shuningdek, tovar sotishning va ishlatishning yaxshirok seriyasini ta’minlasa, unda bu korxona raqobatchilarga nisbatan narx belgilashda ma’lum erkinliklarga ega bo‘ladi. Natijada, korxona o‘z tovarlariga yuqori darajadagi narxni belgilaydi. Bu strategiya, ko‘pchilik holda, korxona yangi tovar ishlab chiqarish va bu tovarni bozorga kiritish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarini iloji boricha tezroq qoplash zarur bo‘lgan hollarda qo‘llaniladi.
“Yorib o‘tish” strategiyasi. Bu strategiya ko‘pincha ishlab chiqarish texnologiyasi juda oddiy va ommabop iste’molga mo‘ljallangan yangi mahsulotni bozorga kiritishda qo‘llaniladi. Bunda tovar bozorga juda past narxda chiqariladi, bozorni egallashi bilan normal darajaga qaytadi. Ayniqsa, bu strategiyani korxona raqobatchilarga nisbatan katta hajmdagi mahsulotni bozorga kiritishi mumkin bo‘lgan hollarda qo‘llash maqsadga muvofiq hisoblanadi.
“Kirib borish” strategiyasi. Bu strategiya past narxlar orqali yangi bozorga tez kirib borish uchun ishlatiladi. Mazkur strategiya talabning yuqori elastikligi vaziyatida yuqori samara beradi.
“Batamom foydalanish” strategiyasi. Bu strategiyaning asl mohiyati, yangi tovarlarni bozorga kiritish bosqichida, sotiladigan tovarlarning hajmi kam bo‘lganda ularga juda yuqori narx belgilashdan iboratdir. So‘ngra bu narx bozorning va raqobatchilarning o‘sishi bilan kamayib boradi.
“Korxonaning eksport imkoniyatlarini kengaytirishga yo‘naltirilgan narx” strategiyasi. Korxona narxlashtirishda bu strategiyani qo‘llash uchun mamlakatning ichki va tashqi bozorida narxlashtirishning xususiyatlarini hisobga olishi kerak. Shularni o‘rganib aniq bozor sharoitlariga bog‘liq holda o‘ziga xos narx siyosatini tanlashi mumkin bo‘ladi.
Umuman olganda, korxona o‘z imkoniyatlaridan va maqsadlaridan kelib chiqib yuqorida keltirilgan narx strategiyalaridan foydalanadi.
O‘zbekiston Respublikasining «Turizm to‘g‘risida»gi Qonunidagi ayrim moddalarda turistlik xizmatlar bilan bog‘liq tushunchalarning ta’rifi berilgan. Jumladan, Qonunning 3-moddasida turistlik xizmatlar tushunchasi haqida: «turistlik xizmatlar - turistlik faoliyat sub’ektlarining joylashtirish, ovkatlantirish, transport, axborot-reklama xizmatlari kursatish borasidagi, shuningdek, turistlarning extiejlarini kondirishga karatilgan boshqa xizmatlar», - deb ta’riflanadi. Qonunning 11-moddasi:
«Turistlik sayohat va turistlik xizmatlar majmui»,-deb nomlanib, unda kuyidagi fikrlar bayon kilinadi - «turistlik sayohat yakka tartibda yoki turistlar guruxi tarkibida amalga oshiriladi. Turistlik xizmatlar majmui transport xizmati kursatishni, yashash, ovkatlantirish, ekskursiya xizmati kursatish, madaniy, sport dasturlarini tashkil etish va boshqa xizmatlarni uz ichiga oladi»,-deyiladi.
Qonunning 10-moddasi: «Turistlik xizmatlarni sertifikatlashtirish»,- deb nomlanib, unda kuyidagi jumlalarni ukiymiz: «Turistlik xizmatlar majburiy sertifikatlashtirilishi lozim. Turistlik xizmatlarni sertifikatlashtirish va sertifikat berish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Turistlik faoliyat sub’ektining turistlik xizmatlarni majburiy sertifikatlashtirishdan bosh tortishi, turistlik xizmatlarni sertifikatlashtirishning natijasi salbiy bo‘lishi, shuningdek, sertifikatning amal qilishini bekor qilish turistlik faoliyatni amalga oshirish uchun berilgan litsenziyaning amal qilishini tuxtatib qo‘yishiga yoki litsenziyadan maxrum qilishga sabab bo‘ladi».
Qonunning 12-moddasi: «Turistlik xizmatlar kursatish shartnomasi»,- deb nomlanib, kuyidagi fikrlar bayon etiladi: «Turistlik xizmatlar shartnoma asosida kursatiladi. Shartnomada kursatilgan xizmatlarning kulami va sifati, taraflarning xukuklari hamda majburiyatlarini, xak tulash va hisob-kitoblar tartibini, shartnomaning amal qilish muddatini va uni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun javobgarlikni, shuningdek, taraflarning kelishuviga kura boshqa shartlarni belgilaydi». Qonunning 13-moddasi: «Turistlik yullanma (vaucher)»,-deb nomlanib, unda:
«Turistlik yullanma (vaucher) - turistning yoki turistlar guruxining tur tarkibiga kiruvchi turistlik xizmatlarga bo‘lgan xukukini belgilovchi va bunday xizmatlar kursatilganligini tasdiqlovchi hujjat»,-deyiladi.
Turist turistlik mahsulotlar (turistlik xizmatlar, ish va tovarlar) iste’molchisidir
Turistlik mahsulotlar-turistlik xizmatlar (bronlashtirish, olib utish, joylashtirish, ovkatlantirish, uyinlar), turistlik ishlar (foto xizmati,sug‘urta, axborot, moliya, bank xizmati), turistlik tovarlar (esdalik sovgalar, xilma-xil tur tovarlari, iste’mol tovarlari- parfyumeriya, tamaki, spirtli ichimliklar, maishiy texnika, kiyim-kechak)dan iboratdir.
Turistlik xizmatlar - turist va ekskursant extiyojlarini kondirish va ta’minlashga karatilgan, xizmat sohasidagi bir maqsadga yunaltirilgan harakatlar tuplami bo‘lib, ular turizm maqsadlariga, harakteriga va turistlik xizmatning qanday yunaltirilganligiga javob berishi hamda umuminsoniy tamoyillarga karshi bulmasligi kerak. Davlat standarti ta’rifiga kura, turistlik xizmatlar - turistlarning extiyojlarini kondirish faoliyati bilan shugullanuvchi turizm tashkilotlarining faoliyati maxsulidir.
Umuman xizmatlar - bu ko‘zga kurinmas tovarning uziga xos turidir. Xizmat bevosita iste’mol jarayonida yuzaga keladi va alohida holda bulmaydi. Bu xizmatning tovar bilan asosiy farqidir. Bundan tashkari, tovar iste’molchiga olib kelib beriladi, turistlik xizmatda esa iste’molchi bevosita xizmatning paydo bo‘ladigan yeriga olib boriladi. Shuning uchun ham turistlik xizmatlarni ishlab chiqarish va sotish moddiy tovarlarni sotishga alokador bo‘lgan qonunlar asosida emas, balki boshqa qonunlar majmui bilan boshqariladi.
Turistlik mahsulot turizm maqsadlari va jarayonida turistning ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli bo‘lgan, eng kamida ikkita yoki undan ko‘proq birlamchi yoki ko‘plab turistlik xizmatlar, ishlar, tovarlar va ta’minot vositalari, boshqa turistlik zahiralardan tashkil topgan turistlik xizmatlar, ishlar va tovarlar (turpaket, turistlik xizmatlar paketi)ning tartibga tushirilgan hamda maqsadga yo‘naltirilgan majmuasidir.
Turistlik mahsulot (turpaket) xizmatlar harakatining 24 soatdan ortiq vaqtiga ega va yoki tunab qolish (joylashtirish) va joydan -joyga ko‘chib o‘tish (yuk tashish)ni o‘z ichiga oladi. Turistlik mahsulot barcha ko‘rsatilgan xizmatlar va barcha harajatlarni o‘z ichiga olgan umumiy narx bo‘yicha taklif etiladi, uning iste’mol xususiyatlari esa shartnoma shartlariga mos keladi.
Agar turistlik xizmatlar ko‘rsatish jarayonini kuzatadigan bo‘lsak, unda turizm tashkilotchilari aynan xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanmaydilar, balki ular turistlarning extiejlariga qarab turistlik xizmatlarni faqat jamlaydilar va ularning kombinatsiyalarini tuzadilar, band qiladilar, buning zvaziga foiz ko‘rinishida mukofot oladilar. Shunday qilib, turizm tashkilotchilari turistlar va xizmat kursatuvchilar o‘rtasida vositachi vazifasini o‘taydilar. Turizm tashkilotchilari nima bilan savdo qiladilar va turistlik yo‘llanma yoki vaucherni harid qilgan turist bevosita nimaga ega bo‘ladi degan savol tugiladi. Agar ushbu jarayonni diqqat bilan o‘rganilsa, unda turist ushbu yo‘llanma yoki hujjatning boshqa turi evaziga kelajakda turistlik xizmatdan (o‘rnatilgan muddatda) foydalanish xuquqiga ega bo‘ladi. Bu holda turistlik mahsulotning yangi ta’rifi paydo bo‘ladi.
Turistlik mahsulot - turga bo‘lgan huquqdir. Jarayonning tabiiyligi bo‘yicha baxslashib bo‘lmaydi, garchi bunday ta’rif boshqa jarayonlarni, xususan sertifikatsiyalashni boshi berk ko‘chaga olib keladi.
Turistlik mahsulotga turga bo‘lgan mavjud huquqni berish uning mazmunini toraytiradi va uning tabiiy va huquqiy tabiatiga ziddir.
Shunday qilib, «turistlik mahsulot turga bo‘lgan xuquq»o‘zining ichki tabiati bo‘yicha tor ma’no kasb etadi, chunki uni tashkil etuvchi murakkab paketdagi munosabatlarning faqat kamgina qismini ta’riflaydi. Biroq Rim huquqshunosligi manbalarida aqida mavjud - qonun yomon, lekin u qonun. Qonunni hurmatlash va unga rioya qilish kerak va shu sababli rasmiy jihatdan turistlik mahsulot - turga bo‘lgan huquq, o‘zining jismoniy moxiyati bo‘yicha xizmatlar, ishlar va tovarlar; sertifikatsiyalash, ya’ni sifat munosibligini baholash majmuasiga huquq emas, balki aniq xizmatlar, ishlar va tovarlar lozimdir.
Tur - bu aniq tavsiflar, geografik marshrut va ma’lum vaqt oralig‘ida uni o‘tish tartibi, xizmatlar ko‘rsatish muddati tarkibi va sifati, turizm tashkilotchisi tomonidan maqsadga yo‘naltiriltan va tartibga solingan kerakli va yetarli turistlik xizmatlar, ishlar, tovarlar, turistlik mahsulotlarning to‘plami bo‘lib, ular eng kamida turistlik mahsulotning ikkita turli tarkibini (masalan, joylashtirish va yuklarni tashish va boshq.) o‘z ichiga olgan bo‘ladi, to‘rni amalga oshirish jarayonida turist extiyojlarini qondirish uchun yetarli ta’minot va barcha zaruriy va yetarli unsurlari mavjud bo‘lgan yaxlit narsa sifatida turistlik bozorda sotish uchun taklif etiladi.
Turoperator faoliyatning asosiy vazifasi munosib xizmat ko‘rsatish dasturi bilan mustahkamlangan tur yaratish hisoblanadi. Aynan shu mahsulot turoperator tomonidan yaratilgan bo‘lib, bozorga chiqariladigan asosiy turistlik mahsulotdir. Sotishni tashkil etish usuli va turist talabnomasining turiga qarab turlar individual va guruhli bo‘lishi mumkin.
Individual turlar. Turistlarga ko‘proq erkinlik va mustaqil harakatlanish imkonini beradi. Ammo bunday turlar guruhli turlarga nisbatan qimmatroq, chunki individual turlar tarkibiga kiruvchi ichki marshrutdagi tarnsport, gid xizmatlari va ba’zi boshqa xizmatlar uchun to‘lov to‘lig‘icha turist zimmasiga tushadi. Guruhli turlarda esa to‘lov guruhdagi a’zolari o‘rtasida taqsimlanadi. Aynan shuning uchun individual turlar ko‘pchilik turistlar orasida unchalik talabgor emas. Undan tashqari individual turlarni tashkil etish sermehnat jarayon bo‘lib, u bron qilish uchun kompyuter texnikasidan foydalanish, aloqa vositalarini tartibga solish, hisob va boshqa operatsiyalarni amalga oshirishni talab qiladi. Boshqa tomondan turistlik firmalar guruhli turizmdan ko‘ra individual turizmdan ko‘proq foyda oladilar. Bu albatta iqtisod nuqtai nazaridan, shu sababdan turfirma strategiyasida ham individual ham guruhli turizm uchun ma’lum o‘rinlar topilishi lozim. Guruhli turizm. Nisbatan arzon, ko‘p sonli turistlar uchun hamyonbop, ammo guruhli turizmda guruhning barcha a’zolari o‘rnatilgan tartibga bo‘ysunishlari lozim. Jozibador turistlik mahsulot yaratish turoperatorlarning eng muhim va eng birinchi vazifasidir. Turistlik tashkilotlar faoliyatining ushbu sohasi ishlab chiqarish jarayonlari bilan bevosita bog‘liq. Tashkilotning tovar siyosati ishlab chiqarish va sotish o‘rtasidagi kelishilgan, shuningdek turlar assortimenti, xizmat ko‘rsatish dasturi va turmahsulot birligi bilan bog‘liq qarorlar qabul qilishini talab etadi. «Turistlik mahsulot yaratishda turist nima sotib oladi» degan savolga aniq javob berish lozim. Axir turist mehmonxonadagi joylashtirish uchun emas, yangi hissiyotlar va notanish narsalar bilan tanishish uchun restorandagi bifshteks yoki go‘shtli qiyma uchun emas, e’tibor, qo‘laylik, xizmatlar uchun pul to‘laydi. Shuning uchun turmahsulot yaratish turistning iste’molchilik hususiyati va sifatlarini o‘rganishdan, turistlar uchun eng jozibali tomonlarni ochishdan boshlanadi. Aynan shu ko‘rsatkichlar turistlik mahsulotni ishlab chiqish va sotishdagi eng muhim yo‘naltiruvchilar hisoblanadi.
Mutaxassislar tomonidan turistlik mahsulotning bir nechta iste’molchilik hususiyatlari ajratib ko‘rsatiladi:

• 
  asoslanganlik, barcha xizmatlarni takdim etish turist ehtiyojlariga asoslangan, sayohat maqsadi va tegishli sharoitlar bilan moslashgan bo‘lishi lozim;
  
• 
  ishonchlilik, axborot, ma’lumot ishonchliligi, mahsulot real tarkibining reklamaga muvofiq kelishi;
  
• 
  samaradorlik, turist tomonidan kam harajatlar evaziga ko‘proq samaraga erishilishi;
  
• 
  butunlik, mahsulotning yakunlanganligi, uning turist talabini to‘la qondira olish hususiyati;
  
• 
  aniqlik, mahsulot iste’moli, uning yo‘naltirilganligi ham turist uchun, ham xizmat ko‘rsatuvchi xodim uchun tushunarli bo‘lishi lozim.
  
• 
  qo‘llashdagi oddiylik;
  
• 
  egiluvchanlik mahsulot va xizmat ko‘rsatish tizimining iste’molchilarning turli tiplariga mos kelishi va xizmat ko‘rsatuvchi xodimning o‘zgarishiga nisbatan befarqligi;
  
• 
  naflilik, mahsulotning bir yoki bir nechta maqsadga erishish uchun xizmat qilishi (masalan dam olish va o‘rganish) turistning u yoki bu ehtiyojlarini qondira bilish qobiliyati.
  

Ushbu hususiyatlar sotilishi ustidan nazorat birinchi navbatda turistning sayohatdan qoniqish darajasini o‘rganish (so‘rov, anketa) hisoblanadi. Ammo turistlik xizmat ustidan nazoratning o‘zi turmahsulotni rejalashtirish bosqichida boshlanadi. Yuqoridagi ta’kidlangan hususiyatlar bilan bir qatorda turmahsulotning mehmondo‘stlik kabi betakror hususiyati ham tan olingan. Ushbu hususiyatsiz har qanday eng mukammal turmahsulot ham o‘z qiyofasini yo‘qotadi va turist o‘zining u yoki bu ehtiyojining qoniqtirilishining ko‘tilayotgan darajasiga erisha olmaydi. Turistlik industriya sohasida mehmondo‘stlik – bu kasbiy talab, bu turistlarga ularga xizmat qilishdan xursand ekanligini bildirishdir. Mehmondo‘stlikning ajralmas qismlari bo‘lib e’tibor, xurmat, persanalning iltifotliligi hisoblanadi. Mehmondo‘stlik serqirra tushuncha bo‘lib, u bir necha tashkil etuvchi faktorlardan iborat:
a. Dam olish imkoniyatlari, bilim olish va vaqtichog‘lik haqidagi mahalliy va hududiy bozorlarning sifatli axboroti.
b. Potensial iste’molchilarga xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlar va turistlik hudud to‘g‘risida ijobiy tasavvur yaratish (reklama, teleko‘rsatuvlarda qatnashish va h.k.)
v. Xizmat ko‘rsatuvchi persanolning turistlarga iltifot ko‘rsatishga intilishi (hammasi mijoz uchun shiori bo‘yicha xizmat ko‘rsatish).
g. Turistlik mahsulotni taqdim etuvchilarning turistlar hajmi va iltimoslariga e’tiborli munosabati. (biz siz uchun nima qila olamiz? tamoyili bo‘yicha).
d. Xizmatlarni olishda turistning moslashuvini yengillashtirish (turfirma ichki axboroti, turistga tushunarli bo‘lgan tilda tayyorlangan bukletlar, sayohatnomalar).
ye. Turistlarga marhamatli munosabatda bo‘lish ushbu hususiyat xizmat ko‘rsatish tamoyillaridan biriga aylanish lozim.
Yuqorida ta’kidlangan tamoyillarning barchasi xizmat ko‘rsatish texnolgiyasiga kiritilishi lozim. To‘rni tashkillashtirish texnologiyasida turistlar va xizmat ko‘rsatuvchi xodimning o‘zaro ta’sir muhiti ham turistlar tomonidan xizmatlar qabul qilinishining psixologik jihatlari ham birdek muhimdir. Bu shuni anglatadiki, turistning shaxsiy qiziqshlari, unga bo‘lgan samimiy munosabat doimo birinchi o‘ringa qo‘yilishi lozim.
Shu nuqtai nazardan xalqaro turizmda qo‘yidagi e’tibor alomatlarini turistlarga ko‘rsatish allaqachon amaliyotga aylangan:

• 
  har bir turist uchun qo‘tlovchi suvenirlar mehmonxona xizmatidan farqli o‘laroq (mehmonxonada xatto yostiq ustidagi shokolod ham suvenir) turlarda suvenirlar sayohat maqsadidan kelib chiqib beriladi. Masalan: kasbiy sayohat, ya’ni ish yuzasidan sayohatlarda prospektlar yoki turistlarni qiziqtiruvchi mahsulotlar namunalari, falklor turlarda esa milliy harakterdagi suvenirlar bo‘lishi mumkin.
  
• 
  tur yakunida turistlarga bosib o‘tilgan marshrutlar hamda maxsus tayyorlangan diplomlar, yorliqlar, nishonlar taqdim etish.
  
• 
  reklama varaqlari, bukletlar, yo‘l ko‘rsatuvchilar va dam olish maskanlari haqidagi ma’lumotlar turistlar uchun doimiy ravishda tarqatilishi lozim
  
• 
  sayohatning ilk kunlarida asosiy va qo‘shimcha xizmatlar bo‘yicha tushuntirish ishlarini olib borish uchun turistlar bilan gidning uchrashuvini tashkil etish.
  

Bularning barchasi juda samimiy tus oladi va turistlar uchun joziba kashf etadi. Xizmat ko‘rsatishni tashkil qilishda ozodlik tamoyilini inobatga olish juda muhimdir, ya’ni sayohat chog‘ida barcha ko‘ngilsiz narsalardan ozod bo‘lishi lozim. Masalan, turistlarni transportga biletlar buyurtmasidan, konsert va teatrlarga biletlar buyurtmasidan, har qanday turdagi xizmatlarni kutishidan butunlay xolos qilish lozim.
Xizmat ko‘rsatishning optimalligi mehmondo‘stlikka aloqador bo‘lgan iste’molchi hususiyatlaridan biri. Xizmat ko‘rsatishning optimallashuvi qo‘yidagilarni nazarda to‘tadi:

• 
  barcha xizmat turlarining yagona klassga mos kelishi;
  
• 
  barcha xizmatlarning tur mazmuniga mos kelishi;
  
• 
  tur iste’molchilarining ma’lum maqsadli guruhiga yo‘naltirilganligi;
  
• 
  xizmat ko‘rsatish dasturini oldindan kelishish;
  
• 
  dasturlarning o‘zgaruvchanligi u yoki bu xizmatlarni almashtirish imkoni mavjudligi;
  
• 
  taqdim etiladigan xizmatlar soni bo‘yicha xizmatlarning maqsadga muvofiq tarkibi;
  
• 
  xizmat ko‘rsatishda majburiylik alomatlarining yo‘qligi;
  

Ushbu tamoyillarning barchasini turistlik mahsulotni ishlab chiqarish bosqichidayoq inobatga olish muhimdir. Bunda noto‘g‘ri tayyorlangan mahsulotga nafaqat talab mavjud bo‘lmasligi, balki bunday mahsulot tashkilotdan bo‘lajak potensial mijozlarning ixlosini ham qaytarishi mumkinligini uno‘tmaslik lozim. Bugungi kunda turistlik bozorda hukm so‘rayotgan raqobat sharoitida yuqoridagilar kuchli omil bo‘lib hisoblanadi.

Amaliy mashg‘ulotlar

1. 
   O‘zbekiston turoperatorlarining ikki xil turistlik mahsulotni (turini) oling va ularning iste’molchilik hususiyatlarini baholang. Ularni taqqoslang va xulosa qiling.
   
2. 
   Tadqiqot qilanayotgan turlardagi xizmatlar optimalligini baholab xulosa chiqaring. Qaysi hollarda optimalroq dastur taklif etiladi? Bu ishlab chiqarishning qaysi omillariga bog‘liq?
   
3. 
   Tadqiqot qilanayotgan turlarning har birida mehmondo‘stlikni ta’minlash dasturini ishlab chiqing.
   

Xizmat ko‘rsatish klasslari taqdim etilayotgan xizmatlar sifatini belgilash uchun ishlatiladi. Turistlik mahsulot turli tuman xizmatlar yig‘indisidan iborat bo‘lganligi uchun ularni turistga sotishda darajasini belgilash bilan bog‘liq muammolar kelib chiqadi. Turlar va xizmatlarning darajasini belgilash bo‘yicha bizning mamlakatimiz bozorlarida ham xalqaro bozorda ham normativ standartlar mavjud emas. Shuning uchun turoperator va turagentlar to‘rni siljitish va sotishda shartli ravishda tur bo‘yicha xizmatlarni luks, birinchi klass, turistlik klass, ekonom (iqtisod) klass qilib belgilanadi. «Luks klass» Ushbu klass bo‘yicha turlarni tashkil qilishda odatda eng yuqori darajali xizmatlar jalb qilinadi: 5 yulduzli xashamatli mehmonxonalar, birinchi klass va biznes aviatsiya samalyotlarida uchish, xashamatli restoranlarda ovqatlanish, alohida transport luks klass mashinalarida, alohida gid xizmatlari va h.k. Bunday turlar VIP-xizmat ko‘rsatish turkumi (razryadi) bo‘yicha taqdim etiladi.Birinchi klass – bu ham nisbatan yuqori darajali xizmat ko‘rsatish bo‘lib, 4-5 yulduzli mehmonxonalarda joylashtirish, biznes klass darajadagi samalyotlarda uchishning obro‘yli restoranlarda ovqatlanishni, individual transfertni, gid xizmatlarini nazarda to‘tadi.
Turistlik klass 2-3 yulduzli mehmonxonalarda joylashtirishni doimo aviareyslarning iqtisod klasslarida uchishni, shved stol xili bo‘yicha ovqatlanishni, guruhli transfertni nazarda to‘tuvchi eng ommalashgan xizmat ko‘rsatish turidir. Iqtisod klassi.
Eng arzon xizmat ko‘rsatish turidir. Odatda iqtisod klassidan talabalar va kam ta’minlanganlar foydalanadi.
Ushbu klass dasturlari yuqori darajada bo‘lmagan xizmatlarni kam miqdorda taqdim etishni ko‘zda to‘tadi: 1-2 yuldzuli mehmonxonada joylashtirish, yotoqxona va xostellarda joylashtirish, o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish tamoyili bo‘yicha faoliyat yurituvchi kichik va kooperativ mehmonxonalarda joylashtirish, chorter aviareyslarida uchish, ko‘tib olish va kuzatish jamoat trnasportida amalga oshirilishi mumkin. Bir so‘z bilan aytganda hammasi tejamli va arzon. Ammo shuni unutmaslik lozimki, ushbu belgilashlarning barchasi shartlidir va ko‘pincha ular milliy variantlar va farqlarga ega. Nima bo‘lganda ham to‘rni sotib olishda har bir xizmat darajasini va uning tarkibini aniqlashtirish lozim.

Xizmatlar paketi (to‘plami).

Kompleks xizmat ko‘rsatish o‘z ichiga turistlik xizmatlar to‘plami turpaketni oladi. Turizmda xizmatlar turli tumandir: joylashtirish, ovqatlantirish, tanishish, ekskursion, dam olish-ko‘ngilochar va maishiy xizmatlar, sport va kurort dasturlari, turistlik safarlar va h.k.

Turistlik amaliyotda asosiy va qo‘shimcha xizmatlar tushunchalari amal qiladi. Ular o‘rtasida qanday farq bor? Iste’molchilik hususiyatlari nuqtai nazaridan ular o‘rtasida hech qanday farq mavjud emas.»Ekskursiyalar agar ular to‘rning narxiga va kompleks xizmat ko‘rsatishiga kiritilgan bo‘lsa ular asosiy xizmatlar hisoblanadi, ammo agar turist o‘z hohishiga binoan to‘langan turga qo‘shimcha ravishda yana biror ekskursiyani harid qilsa, bu qo‘shimcha xizmatga aylanadi. Shunday qilib asosiy va qo‘shimcha xizmatlar o‘rtasidagi farq ularning turist tomonidan dastlabki sotib olingan turga aloqadorligiga bog‘liq.
Amaliyotda asosiy turistlik mahsulot bu xizmat ko‘rsatish kompleksidir, ya’ni turistlarga yagona paketda sotiluvchi xizmatlarning standart to‘plami. Xizmatlar paketi (to‘plami)-turoperator tomonidan yaratilgan va ma’lum xizmatlar to‘plami: tashish, joylashtirish, ovqatlanish, ekskursiyalar va h.k. xizmatlar to‘plamidan iborat turistlik mahsulotdir. Turdagi xizmatlar paketi turist tomonidan tanlangan turistlik dam olish turi bo‘yicha ularning ehtiyojlari va sayohat maqsadidan kelib chiqqan holda shakllantiriladi. Tur va uning paketini shakllantirishda turistlar bilan ishlashning ikki varianti mavjud:
a) buyurtmali turlar sotilishi; b) inklyuziv turlar sotilishi.
Buyurtmali tur. Buyurtmali turlarning sotishda dasto‘rni shakllantirish va xizmatlar tarkibini yaxlitlash turist hohishiga binoan, uning bevosita ishtirokida amalga oshiriladi. Turistga taklif etilayotgan dam olish maskanida turli xil tur xizmatlarning har biri bo‘yicha turli xizmat ko‘rsatish variantlari taklif etiladi:

• 
  joylashtirish-joylashgan joyi va turi, darajasi bo‘yicha turli xil mehmonxonalar.
  
• 
  ovqatlanish-turli variantlar (to‘liq yoki to‘liq yarim pansion, yoki umuman ovqatlanishsiz) shved stoli yoki «alya kort» va x.k.
  
• 
  ekskursiyalar, harid-ko‘ngilochar xizmatlar.
  
• 
  transport xizmatlari – aviauchish variantlari, temiryo‘l tashuvlar, avtomobil arendasi va h.k. variantlari.
  
• 
  sport va davolanish kurort xizmatlari
  
• 
  viza xizmatlari, shuningdek sug‘urta xizmatlari.
  

Yuqorida aytilganidek bunday turlarni tuzishda turistning o‘zi bevosita ishtirok etadi.Turist tomonidan talangan xizmatlar tur dasturiga shakllantirladi. Narx hisoblanadi, uni turist turpaketga ega bo‘lgach to‘laydi. Odatda bunday buyurmalar agentliklarda shakllantiriladi va so‘ng joriy uchun turoperatorga yo‘naltiriladi. Buyurtmalarning tez va sifati ajralishini ta’minlash uchun bugungi kunda xalqaro turizmda turagentliklar va operatorlik kompaniyalari tomonidan zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan foydalanmoqda. Xalqaro turizmda paketni yaxlitlash muammolari, narxni hisoblash va to‘rni sotishni operativ hal qilish uchun kompyuter va telefaks aloqasidan keng foydalaniladi.
Inklyuziv tur (IT) Bu oldindan rejalashtirilgan va dam olishning yoki turizmning ma’lum turi, hamda turistlarning ma’lum ijtimoiy guruhiga va uning yoniga yo‘naltirilgan qat’iy xizmatlar to‘plamidir. Eng ko‘p tarqqalgan inklyuziv turlar deb marshrutli turlarni aytish mumkin. Ya’ni bunda turistlar guruhi avtobusda bir nechta shaharlar va mamlakatlar bo‘ylab sayohat qiladi. Ushbu to‘rning o‘ziga xos hususiyatlari (sayohat grafigi va muddatlari bilan qat’iy bog‘langan, barcha uchun yagona dastur) uning buyurtmali bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi. Kruiz turlar, xobbi turlar ham inklyuziv turlardir. Inklyuziv turlarni sotishda xizmatlar tarkibi o‘zgarmaydi. Turist bunday to‘rni to‘lig‘icha sotib olishi yoki undan butunlay voz kechishi mumkin. Inklyuziv turlar barqaror talabga ega taniqli turizm va dam olish maskanlaridagi marshrutlarda tashkillashtirildi va taklif etiladi. Inklyuziv turlar narxining katta qismini joylashtirish ovqatlanish to‘lovlari tashkil etadi. Xalqaro (avia) havo transportlari assotsiatsiyasi talabiga binoan inklyuziv turlar o‘z ichiga 3 tadan kam bo‘lmagan xizmatlar: aviauchish, joylashtirish butun marshtur bo‘ylab sayohat va yuqoridagi 2 tasi bilan bog‘liq bo‘lmagan biror xizmat (ekskursiya, avtomobil ijarasi va h.k.).
Bunday turlarga bo‘lgan talabning tebranishiga qaramasdan, ularni rivojlantirishning ma’lum afzalliklari mavjud:

• 
  umuman olganda kompleks sayohat alohida sotib olinadigan xizmatlar to‘plamidan arzondir;
  
• 
  narxlari oldindan ma’lum bo‘lganligi uchun turagentlarning turistlarga qanday marshrutni tanlash borasida maslahat berishlari oson kechadi. Bunda dasturlar ham oldindan belgilangan bo‘ladi;
  
• 
  o‘z mahsulotining jozibadorligini ko‘rsatish uchun ko‘proq imkoniyat. Inklyuziv turlarning kamchiliklari:
  
• 
  bunday turda mijozni qiziqtirmagan xizmatlarning mavjud
  
• 
  bo‘lish ehtimoli bor;
  
• 
  dasto‘rning haddan tashqari to‘yinganligi
  
• 
  bunday tur reklamasi iste’molchilarning faqatgina bir
  
• 
  qisminigina jalb qilishi mumkin.
  

Buyurtmali turlarda turoperator doimiy ravishda mehmonxonalardagi tasdiqlanmagan o‘rinlarga kvotalarni ushlab turish lozim. Sotishda turli talabnomalar bo‘lishi mumkin. Turoperator turli mehmonxonalarda joylashtirilgan turistlar bilan ishlashiga to‘g‘ri keladi. Turistlarni bir mehmonxonada joylashtirib xizmat ko‘rsatish ancha oson kechadi.
Yuqorida aytib o‘tilganidek barcha turistlik sayohatlar individual yoki guruhli tarzda amalga oshiriladi, turistning shaxsiy hususiyatlaridan kelib chiqqan holda
Turto‘plam (turpaket) – iste’molchilarga guruhli yoki individual variantlar bo‘yicha taqdim etiladigan xizmatlar to‘plamiga kiradi.
Turpaketni tashkillashtirishga ta’sir etuvchi omillar:

• 
  berilgan sayohatga talab mavjudligi;
  
• 
  xizmatlar, infratuzilma, moddiy bazaning mavjudligi;
  
• 
  avikompaniyalar va boshqa transport kompaniyalari bilan munosabati;
  
• 
  jo‘natuvchi va qabul qiluvchi mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlar;
  
• 
  hamkor turistlik tashkilotlar bilan munosabat;
  
• 
  belgilangan mamlakatda turizmning rivojlanish darajasi;
  
• 
  belgilangan mamlakatning siyosiy barqarorligi.
  

Shuni ta’kidlash lozimki, siyosiy barqarorlik omili turoperator tomonidan o‘zining strategiyasini ishlab chiqishda muhim hisoblanadi. Bizga
Gresiyadagi kurd voqealari, Misrdagi terroristik portlashlar bilan bog‘liq talabning keskin pasayish hollari ma’lum. Ushbu yo‘nalishlarga ixtisoslashgan turoperatorlar katta yo‘qotishlarni boshdan kechirdilar. Ammo shuni ham ta’kidlash lozimki, ushbu hududlarda vaziyat barqaror bo‘lishi bilan turistlar oqimi yana qaytadi. Berlindagi xalqaro turizm birjasida qayd etilganidek turist xavf-xatarni uno‘tishga moyil. U siyosiy barqarorlik ro‘y bergan mamlakatlarda vaziyat yaxshilanishi bilan o‘sha yerga yana oshiqadi, ayniqsa, issiq iqlimli hududlar va arzon narxlar bo‘lsa.
Turpaket narxi. turpaketning muvaffaqqiyatiga ta’sir etuvchi eng muhim omil bu – narxdir. Narxlashtirishda boshqalarnikiga o‘xshamagan, alohida hususiyatli turpaketga ega bo‘lgan turoperatorlar ko‘proq erkinlikka egadir. Ular narxni asosan xizmatlarni sotib olish va boshqa harajatlar, shuningdek daromadning ma’lum foizini kiritishga asoslanib belgilaydilar. Ommaviy bozor turoperatorlari asosan raqiblar narxiga asoslanib narx belgilashadi, ayniqsa turpaketlarga talab pasayganda (o‘lik mavsumda). Turpaket narxini aniqlashda turoperatorlar bozor yetakchilari narxlariga amal qilishadi. Yirik turoperatorlar harajatlarni kamaytirishadi va shu bilan raqiblarining narxlashtirishda omadga erishishlariga yo‘l qo‘yilmaydi. Eng ko‘p qo‘llaniladigan narxlashtirish usullaridan biri bu harajatlarga asoslangan narxlardir, ya’ni mahsulot tannarxi hisoblanadi va daromadning ma’lum foizi qo‘shiladi. Tur paket narxiga kiruvchi daromad foizi qo‘shimcha harajatlarni qoplash, fondlarga ajratmalar, maosh va sof daromadni hisoblash orqali aniqlanadi va 15 % dan 30% gacha bo‘ladi. Turizmda narxlarni hisoblashning o‘ziga xos hususiyatlarini unutmaslik lozim. Masalan, agar mavsumiy dasturda uzoq- vaqtli charter reyslarining (seriyasining) ketma-ketiligi, joylashtirishning
«back to back» tamoyili qo‘llanilayotgan bo‘lsa, harajatlar mavsum boshi va oxiridagi bitta bo‘sh reys+ma’lum samalyotdagi № jo‘natishlar soni va № ta o‘rinlar sonini hisoblash orqali aniqlandi. Bu mavsumiy charter dasturiga ko‘taradigan to‘la harajatlar. Ular kirishlar soniga bo‘linadi va bu turpaket narxiga kirituvchi bitta uchishning narxidir. Ammo turoperatorlar narxlarni hisoblashning harajatlar usulini qo‘llashda marketing ma’lumotlarini qo‘llash bilan birga o‘rta bozor narxlarini ham inobatga olishadi.
Turizmda narxlar harajatlar va daromadlar notekis taqsimlangan vaqtda bozordagi talabning tebranishini ifodalaydi. «o‘lik mavsum»da narxlar pasayadi va mavsumda ular qayta tiklanadi (daromad evaziga). Narxlashtirish strategiyasi rivojlanish bosqichida bu aynan turpaketlar uchun xosdir. Turpaketlar narxi nafaqat turistlik bozorning holati, raqobatchilarning narxiga balki boshqa turlar narxiga ham bog‘liq bo‘ladi.
Turizm industriyasida marketing faoliyatlari XIX asr oxirlarida, tunash va sayohat byurolari bilan birgalikda Angliya va keyinchalik Yevropa qit’asida amalda qo‘llanila boshlagan. Turizm marketingining tizimli (tizimtik) bir shaklda inobatga olinishi va o‘rganilishi 1950-yillarda Yevropada amalda qo‘llanilgan. Ikkinchi jahon urushigacha lyuks bir iste’mol soha bo‘lgan turizm tarmog‘i, urushdan keyin Yevropadagi sanoatlashuv harakati bilan birga rivojlanishga va tarqalishga boshlagan. Iste’molchilarning sotib olish imkoniyatlari ortgan va turizm tarmog‘i xalqaro bir xususiyat qozonib talab va taklif muvozanati buzilishni boshlagan. 1936-yildan e’tiboran Yevropada pullik ruxsat haqining berilishi bilan ishchilar, mutaxassislar ta’tilga chiqib turizm harakatlariga qatnashganlar. Tunash muassasalarida o‘zgarish ortgan, yangi tunash tarmoqlari yuzaga kelgan. Sayohat qilgan insonlar soni har yili tez sur’atlarda ortib borgan. Ta’tilga chiqish nisbati Yevropada jami aholining 60% ini tashkil qilgan. Dunyoda sayohat qilgan kishilar soni 1970-yilda 168 mln. kishi ekan. 1989-yilda bu hisob 420 mln. kishi, 2005-yilda esa bu raqam 685 mln. kishiga yetgan. Sayohat qilgan insonlar turizm tarmog‘iga qatnashib 1989-yilda 230 mlrd. dollar miqdorida turizmga sarf qilgan bo‘lsalar, 2005-yilda bu ko‘rsatkich 475 mlrd. dollar, 2007- yilda esa ushbu ko‘rsatkich 480 mlrd. dollar bo‘lgan. Makro darajada davlatlar, mikro darajada turistik korxonalar iste’molga tayanib turizmda ma’lum bir miqdorda talabni oshirish uchun turizm marketingi tizimlarini rivojlantirishga e’tibor qaratganlar.[1]
Xususan 1970-yillardan keyin talabni jonlantirish uchun turizm marketingi tadqiqotlariga e’tibor berilgan. Marketing, mahsulotning bozorda iste’molchi bilan qarsqilashishi va bir birlari bilan tenglashishidir degan edik. Turizm marketingini ham turistik xizmat yoki mahsulot bilan turizm bozori shakllantiradi. Turistik xizmat ko‘rsatuvchi muassasalar uch guruhda tavsiflanadi:
1. Tunash va ovqatlanish tarmoqlari.
2. Sayohat byurolari va turoperatorlar.
3. Qo‘shimcha xizmat ko‘rsatuvchi boshqa muassasalar.
Turizm bozori geografik nuqtai nazardan ikki qismga, milliy va xalqaro turizm bozoriga ajratiladi. Bozordagi iste’molcqilar turist deb ataladi. Turizm marketingida mahsulotga qaraganda xizmatning bozorlanishi asosiy hisoblanadi. Turizmda ishlab chiqarilgan xizmatlar juda turli xil xizmatlarning yig‘indisidan tashkil topmoqda. 
Turizm marketingi, milliy turizm tashkilotlari yoki turizm muassasalarining, milliy va xalqaro darajada turistlarning ehtiyojlarini (optimize) qarshilishiga qarab tizimli va birlikli harakatlardan tashkil topmoqda. Insonlarning bo‘sh vaqtlarini qadrlash maqsadida ish, oila, konferensiya maqsadlarida biror mintaqada, o‘lkada yoki mamlakatlar orasida sayohat qilish xohishi va ehtiyoji turistik korxonalarning tashkil topishiga sabab bo‘lgan. Bu korxonalar, iste’molchi bo‘lgan turistik guruhlarni eng uyg‘un yerlarda, eng yaxshi sharoitlarda sayohat qildirish maqsadida bir qancha uslublar va texnikalar yaratmoqda. Boshqa bir turizm marketingi ta’rifi quyidagicha izohlanadi:
“Turistik mahsulot va xizmatlarni turizm vositalari yordamida mahalliy, mintaqaviy, milliy va xalqaro rejada ishlab chiqaruvchining va iste’molchi bo‘lgan turistning oqimi yangi turistik iste’mol ehtiyojlari va takliflarining yaratilishi bilan bog‘liq faoliyatlarining yig‘indisi turizm marketingidir”. Turizm marketingi turistik ehtiyojlarni qarshilaydigan mahsulot va xizmatlarning turistga taqdim etilishi va sotilishi bilan bog‘liq harakat hisoblanadi. Mehmonxonalarning maqsadi foyda olish bilan birga xaridorlarning ehtiyojlarini qarshilash va ularni mamnun etishdir.
Marketing uzluksiz davom etuvchi bir jarayondir. Turistik mahsulot va xizmatlar turistga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqaruvchi turistik korxonalar tomonidan yoki vositachi firmalar, sayohat byurolari yoki turoperatorlar tomonidan sotiladi. Turizm marketingida turistlarning yangi ehtiyojlari davomli ravishda izlanilishi va o‘rganilishi kerak. Sayyohning ehtiyojlari birinchi rejada tutiladi. Boshqa bir mahsulot yoki xizmatlarga ko‘ra turizmning ahamiyatli xususiyatlar tashishi, marketingning bu sohada qo‘llanishini juda kerakli holga keltirgan. Turizm mahsuloti, boshqa tovar va xizmatlardan farqli o‘laroq boshqa muassasalarga qaraganda tugallanuvchi bir aralash mahsulot xususiyatiga egadir. Turistik mahsulotga qarshi bo‘lgan turistik talab ham ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlarga qarshi e’tiborli bo‘lib katta bir elastiklik ko‘rsatadi. Turizm taklifining tashilmaydigan (mehmonxona) xususiyatda bo‘lishi, turistik xizmatlarning joyida tugatilishi natijasini tug‘dirmoqdadir. Turizm mavsumi oxirida mehmonxona, samolyot va boshqa ba’zi vositalarni boshqa bir mintaqaga tashish imkoni yo‘q. Turizm marketingiga bog‘liq harakatlarning maqsadlarini asosiy marketing maqsadlariga mos qilib 3 ta guruhda jamlash mumkin:
a) mavjud bozorni saqlash, boshqa bir ifoda bilan korxonaga yoki mamlakatga yo‘naltirilgan turizm talabini eng kamida bir xil darajada tutish;
b) Bozordagi potentsial talabni harakatchan talab shakliga aylantirish, ya’ni turizmga qatnashadigan imkoniyatlarga ega bo‘lgan, faqat buni haligacha ro‘yobga chiqarolmagan tashkilotlarni turizmga jalb qilish;
v) yangi bozorlar yaratish, oldindan bilinmagan, o‘rganilmagan yoki keraklicha qiymatlantirilmagan bozorlarga kirish, boshqa korxonalarga yoki mamlakatlarga yo‘naltirilgan turistik talabni jalb qilib turistik mahsulotlarni sotish sohasini kengaytirish.
Turizm sektorida yetishtirilgan mahsulot va xizmatlarning marketingida industriya mahsulotlarining marketingidan farqli ba’zi xususiyatlar bo‘lmoqda. Mehmonxona xonalari uchun bo‘lgan talab o‘zgaruvchan talabdir. Mavjud mehmonxona mahsulotlarining eng ahamiyatlisi bo‘lgan mehmonxona xonalari, yer va makon boqimidan barqarordir. Talab kamaygan vaqtda bo‘sh hajm yuzaga keladi va talabning eng yuqori bo‘lgan vaziyatlarida mutlaqo ma’lum bo‘lgan bir ustki sig‘im chegarasi bor, bu chegaradan o‘tilmaydi. Mehmonxonachilik asosidagi marketing, eng oldin bozorning uyg‘unligi izlanish yo‘li bilan talabning qozonilishiga asos bo‘ladi. Bu izlanish, mehmonxona uchun eng yaxshi bozor imkonini, bozordagi bir joyni yoki alternativ joylar orasidagi mehmonxonalardan birortasini saylosh belgilaydi yoki ma’lum bir joyda quriladigan eng yaxshi mehmonxona shaklini ta’minlaydi. Marketing mehmonxona muassasi bilan davomli bozor izlanishi, mahsulot yetishtirish, sotish, tartiblik va ko‘zdan kechirish kabi marketing bosqichlari bilan aloqada bo‘ladi. Mehmonxonalar insonlarga xizmat ko‘rsatish maqsadida qurilgan tijoriy tashkilotlardir. Marketing negizi mehmonxonachilar tomonidan yangi qabul qilina boshlangan. Ba’zilari marketingni bir xil ma’noda ko‘rishda davom etmoqda. Biror mehmonxona, mehmonxona xizmatlaridan foydalanganlarning ehtiyojlarini qarshilay olishdan, shaxsiy mehmonxona xizmatlari ma’lum bozorlarga sotilgan mehmonxona mahsulotlari bo‘lib qurilishi kerakdir. Har bir mehmonxona ma’lum bozor bo‘limlari va o‘z mahsulotlari orasidagi tenglashtirishni bajarishi kerak. Bajarilish uchun ham mehmonxona xizmatlariga qarshi kelgan talab tahlili qilinishi kerak.
Oxirgi yillarda iqtisodiy o‘zgarishlar va yangi texnikalarning rivojlanishi korxonalarning xizmat va mahsulotlarini marketing shakllarida va korxona boshqaruvlarida ahamiyatli bir o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Kompyuter texnoligiyalaridagi rivojlanishlar ba’zi turistik masofalarning oldingi rejaga chiqishiga sabab bo‘ldi. Iste’molchi munosabatlaridagi o‘zgarishlar va boshqa omillar korxona xo‘jayinlariga xaridorlarning kutish vaqtlarining o‘tganini, endi o‘zlari borib xaridorlarni izlash va ularni o‘zlariga jalb qilish kerakligini tushina boshladilar. Bu jarayon restoran yoki mehmonxona kabi sayohat byurosi uchun ham taalluqlidir.
Marketing tushunchasining o‘zgarishida faqat 3 ta ahamiyatli omil mavjud.[2]
1. Bajarish uchun faqat ishlab chiqarishning kerakli bo‘lgani (talab takliflardan juda ko‘p bo‘lsa) ishlab chiqarish yig‘indisidan iste’mol yig‘indisiga (talab taklifdan kam bo‘lganda) o‘tish. Bu vaziyatda, mehmonxona xo‘jaligi sektorida, sotish funksiyalari birinchi bo‘lmoqda. Bunday paytda bozorning ehtiyojiga qarab ishlab chiqarish va tarqatish kerak. Boshqa tomondan talabga moslashish qiyin holga kelmoqda. Bu o‘tish marketing tushunchasida yuzaga kelgan rivojlanishni isbotlamoqdadir.
2. Raqobatning rivojlanishi, o‘xshash yoki qo‘shimcha qiymatli mahsulotlar taqdim etgan yoki bir xil kategoriyadagi korxonalar orasida yuzaga kelgan raqobat (mahsulot raqobati) Nilton- Sheraton (Hilton-Sheraton) mehmonxonalari yoki Mas Donald va Wath gamburger kabi tezda ovqat tayyorlanadigan korxonalar kabi. O‘xshash mahsulotlar taqdim etgan turli sektorlarning korxonalari o‘rtasida yuzaga kelgan raqobati: birlashgan mehmonxona zanjirlari, ko‘ngilli zanjirlashishlar, ijtimoiy turizm maqsadli sektor, boshqa guruhlantirishlar kabi. Milliy bozordan xalqaro bozorga to‘g‘ri chiqqan raqobat. Bu saviyada hatto milliy raqobat dunyo raqobatiga qatnasha olishi uchun o‘zini fido eta olish majburiyatidadir. Xorijiy sayyoh bir nechta masofa orasidan tanlash huquqiga egadir: London, Parij, Roma, Bryussel, Madrid, Turkiyadagi, Istanbul, Izmir, Antaliya bilan raqobat qiladilar.
3. O‘zgarishlar-yangilanishlar: Hayotda - yuzaga kelgan yangilanishlar, amaliy qo‘llashlar, hayot darajalarining yuksalishi, iste’molchilarning ovqatlanish, tunash va ijobiy ko‘nikishlari orasida tanlash imkonini, shansini orttirmoqda 
Turizm marketingida industriya korxonalaridagi marketingga o‘xshash ba’zi xususiyatlari mavjud. Turizm marketingini boshqa industriya mahsulotlaridan ajratgan xususiyatlari quyidagicha izohlanadi:[3]
1. Turizm industriyasida xizmat bozorlanadi va xizmatlarning material xususiyati yo‘q. Holbuki industriya mahsulotlari ideal o‘lchaniladigan yoki deyiladigan vositalardir.
2. Imkonli iste’mol mahsulot va xizmatlardan farqli o‘laroq 2 xil tartibda bozorlanadi.
a) rasmiy turistik tashkilotlar tomonidan qilingan va to‘g‘ridan sotish maqsadi bo‘lmagan marketing;
b) korxonalar tomonidan qilingan va o‘z mahsulotlarining sotilishlarini maqsadlagan marketing.
Turizm marketingida industriya marketingiga qaraganda atrof – muhit muammolari e’tiborga olinadi. Dengiz, qum, quyosh, tabiiy go‘zalliklarning mavjudligi va boyligi marketingni ta’sirlaydi.
3. Turizm marketingida iste’molchi xizmatga ega bo‘lish uchun ishlab chiqarish joyiga ketadi, industriya marketingida esa, mahsulotlar ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga olib kelinadi va yetkaziladi.
4. Turizm marketingida, ishlab chiqarish va iste’mol bir xil vaqtda ro‘y beradi. Xizmatlar oldin sotib tugatiladi, holbuki industriya marketingida ishlab chiqarilgan mahsulotlar sotishga taqdim etiladi.
5. Turistik korxonalar mavsumiy ishlaydilar. Turistik xizmatlar chidamli va uzoq muddatli foydalaniladigan xizmatlar emasdir.
6. Turizm industriyasida marka (etiket) nizomiga bog‘liqlik kamdir. Turizm bozorida haqiqiy mahsulot, tortuvchanlik yuqori bo‘lgan bir mintaqa yoki madaniy markazdir.
7. Turistik xizmatlar uchun yaralgan talab kunlik, haftalik, oylik va yillik talabdir. Talab elastikdir.
8. Turizm marketingining asosiy maqsadi iste’molchini mamnun etishdir.
9. Industriya marketingida maqsad, bir mahsulotning iste’molchiga foyda keltirishidir.
10. Turistik mahsulotlar, asosan xaridorga xizmat shaklida ko‘rsatiladi.
11. Turistik mahsulot sof bir xizmat mahsulotidir, faqat qo‘llanilishi bilan farq qiladi.
12. Turistik mahsulotlar aralash mahsulotlardir.
13. Turistik mahsulotlar yig‘ilmaydi. Shu sababli turizm marketingi tavakkaldir.
14. Turistik mahsulotlar bir biridan farqli bo‘lganligi uchun ularni standartlashtirish imkoni yo‘qdir.
15. Turistik mahsulotlar tugallanuvchi mahsulotlardir.
16. Turistik mahsulotlar aralash mahsulot bo‘lganligi uchun nazorat funksiyasi juda qiyin yuzaga keladi.
17. Turizm marketingi sanoat marketingiga qaraganda juda tavakkaldir. Biror restoran yoki mehmonxona xizmatlari sotilmasa bularni boshqa bir joyga tashish imkoni yo‘qdir.
18. Xizmatning sotib olinishi va qo‘llanilishi iste’molchi va ishlab chiqaruvchi o‘rtasida to‘g‘ri munosabatni keltirib chiqaradi. Bu munosabatda quyidagi natijalar paydo bo‘ladi.
a) bu munosabatning yuzaga kelgani vaziyat juda ahamiyatlidir. Biror mehmonxonaning yo‘lagi, biror restoranning ichi kutilgan xizmatning natijasining olinishini ro‘yobga chiqarmoqda.
b) munosabatlarda yuqori bir shaxsiylik ko‘riladi. Mashhur bir katta mehmonxonaning yoki restoranning mijozi u yerda ismi bilan chaqirilishidan yoki xotirlanishidan katta bir sevinch his etadi. Aksi bo‘lsa mushtariy boshqa bu yerga kelmasligi mumkin.
Marketingda asosiysi ikki yoqlama va bir-birini to’ldiruvchi yondashuvdir. Bir tomondan korxonaning butun faoliyati, ayniqsa, uning mahsulotni ishlab chiqarish va sotish, fan-texnika tadqiqotlari, kapital qo’yilmalar dasturlarini yaratish bozor va undagi o’zgarishlarni chuqur bilishga asoslansa, ikkinchi tomondan bozorga va mavjud talabga faol ta’sir ko’rsatish, ya’ni ehtiyojlar va iste’molchilik afzalliklarini shakllantirish turadi. Bundan marketingning asosiy tamoyili - ishlab chiqarishning yakuniy natijalari iste’molchilar talab va takliflariga yo’naltirilishi kelib chiqadi.

Ushbu kompleks vazifani bajarish uchun marketing tahliliy, ishlab chiqarish va sotuv funktsiyalarini bajarishi lozim.