|
Tuproq biotik jamoalari o‘rtasidagi aloqa tiplari.
Tuproqda yashovchi tirik organizmlar bir - birlari bilan o‘zaro aloqada hamda muhit bilan bog‘liq holda xayot kechiradilar. Bu aloqadorlik ozuka zanjiri orqali yoki metobolizm xarakatlari bilan asoslangan bu aloqadorlik va bog‘liqlik tuproq unumdorligini va uni sog‘ligini belgilaydi. Trofik tip aloqadorligi bu yirtqich o‘lja aloqasida ko‘rinib turadi. Tuproq muxitida bu aloqadaorlik xayvonot olami bilan mikroorganizmlar o‘rtasida yaqqol kuzatiladi. Tabiiy ekosistemadagi kuzatiladigan o‘zaro aloqadorlik tuprokda kechadigan ko‘proq jarayonlarda kuzatiladi. Masalan: o‘simlik qoldig‘ini sintrof va metobolitik o‘zaro munosabat tasirida transformatsiya qilinsa, boshqa gurux vakillari, populyasiyasi, ular maxsulotini istemol qilishadi. Bunga misol qilib nirafikatsiyalovchi bakteriyalarni olish mumkin, bu mavjudodlar nitrotatlarni istemol qiladi, bularni esa asosan nitrozbakterialari ishlab chiqaradi. Sintrof tipidagi munosabatlar asosida tuproqni sog‘lomlashtirishda ishtirok etuvchilar qatnashadi yoki tuproqdan zaxarli elementlarni chiqarib tashlashni tashkil etadilar. Agroekosistemada monokultura xukumronlik qilganda, masalan bug‘doyzor yoki paxta delasi mikroblar olamini rang barangligi kamayadi, maxsulot xazm qiluvchi zvenoni biri ishlamaydi eki funksional ish buziladi. Natijada tuproqni o‘zini - o‘zi tozalash buziladi yani tuprok charchashi ro‘y beradi.
Metobolitik yoki alelokimiyoviy aloqalar ro‘y berganda tuproq tirik organizmalari tashqi muxitga turli xildagi (signal beruvchi) metobolitlarni ajratadi. Ular esa o‘simliklarni o‘sishi va rivojlanishiga tasir etadi. Masalan Mikroorganizmalar muxitga turli kimiyoviy xususiyatga ega bo‘lgan fiziologik faol moddalarni chiqaradi, ularni ozgina qismi ham boshqa organizmlarga ta’sir ko‘rsatadi. Sistema tizimiga signal beruvchi ogoxlantiruvchi xabar beradi. Mikrorgnizmlar maxsuloti xisoblanish vitaminlar, ominakislotalar auksinlar antibiotiklar fermentlar va boshqalar o‘simliklarga o‘tadi, o‘sish va rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Eng yukori faollik vitaminlar xosil bo‘lishida ko‘rinadi. Masalan Bacillius va Psendomas guruxi vitaminlar bilan ta’minlaydi. Ba’zi mikroorganizlar giberelin va unga yakin moddalarni ishlab chikaradi, ular azotni fotokimyoviy, qorong‘ilik davrida fiksatsiyalanishiga yordam beradi, urug‘larni otalantirishga, unib chiqishini tezlatishga olib keladi, uzun kunli o‘simliklarni gumetini tezlashtiradi va xokozo.
SHuningdek tuproq mikroorganizmlar ximoya qilish vazifasini ham bajarishadi, yani fitopotenozlarni bakteriya zamuburug‘ kamaytiradi. Kishloq xo‘jaligi ichida alelo kimiyoviy metobolizm mahsulotlari ishlatilmoqda. Masalan: hashoratlar o‘zidan uzoqlashtiruvchi yoki o‘ziga tortuvchi moddalar ajratadi, undan foydalanib biologik ximoya qilish uslublari yaratilgan.
Ba’zan simbiotik (mutualistik) tipidagi assotsiyasiya xodisasidan keng foydalaniladi. Masalan: Dukkaklik o‘simliklar ildizidan tugunak bakteriyalar lishaynik bilan zamburug‘lar va suv o‘tlari aloqasi mikoriza xodisasi kabilarni olish mumkin. Ularni kupchiligi daraxt o‘simlirini ozuqalar bilan ta’min etishda ishtirok etadi. Ayniqsa fosfor va kaliy bilan.
Yuqorida qayd etilgan jarayonlar tuproqda doimiy dinamik bir xilda bormaydi. Senotik aloqalar atrof muxitni ta’sirida o‘zgarib turadi. Demak agrosistemani stokullshada ko‘rsatib o‘tilgan. Aloqadorlik va bog‘liqni hisobga olish kerak ekanligini YAna bir bor tasdiqlaydi.
Yer yuzidagi tuproq qatlamining asosini litosfera tashkil etadi. Litosfera yer qobig’i va yer mag’zining (mantiyaning) yuqori qismidan tashkil topgan. Litosfera- yer qobig’ining fizikaviy – kimyoviy jarayonlar mahsulidir. Yer qobig’ining qalinligi 5 km dan 60 km gacha boradi. Qit’alarda bu qalinlik 40 – 50, yuqori tog’larda 85 km ni tashkil etadi. Dengiz va okeanlarda esa 6 – 10 km ga boradi.
Litosfera magma, cho’kindi qoldiqlar va metomorfik tog’ jinslaridan tashkil topgan. Litosferaning eng yuqoridagi qismini cho’kindi jinslar – qobiq egallaydi. Yer qobig’ining yuzasini tuproq qatlami tashkil qilib, bu qatlam tiriklik – biosferaning buzulmas qismi hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda yerning tuproq qatlami – bioiqlim mintaqalari va tuproq geoximik birikmalar – dolalar kabi ikki o’lcham bilan o’lchanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
