Mavzu: Tuproq Bajardi: Boboqulov

Mavzu: Tuproq

Bajardi: Boboqulov

Qabul qildi: Hakimov K

• Tuproq — unumdorlik xususiyatiga ega bo‘lgan murakkab ta-
• biiy hosila. Odamlar qanday tuproqlar unumdor bo‘lishini
• juda qadim zamonlardayoq bilishgan. Òuproqning hosil bo‘lishi
• yer yuzida qattiq tog‘ jinslarining yemirilib (nurab), mayda-
• lanishidan boshlangan. Tog‘ jinslari yemirilib, hosil bo‘lgan
• mayda, g‘ovak tog‘ jinslari hali tuproq emas. Ular tuproqning
• ona jinsi, tuproq hosil qiluvchi jinslar deyiladi. Bularga urug‘
• sepsangiz ko‘karib chiqsa ham, lekin o‘smaydi, hosil ber-
• maydi.

• Ona jinslarga tirik va o‘lgan organizmlar tushib, tog‘
• jinslari orasida chirisa, issiqlik, nam, havo va boshqalar ta’sir
• ko‘rsatsa, ona jinslar o‘zgarib, asta-sekin tuproqqa aylanib bora-
• di. Òuproqqa tushgan o‘simlik va jonivorlarning qoldiqlari

• zamburug‘lar, bakteriyalar, ishqorlar ta’sirida parchalanadi va
• yangi modda — chirindi (gumus)ga aylanadi.
• Òuproqda yashaydigan chuvalchanglar, turli qurt-qumurs-
• qalar, yer qaziydigan hayvonlar tuproqqa tushgan organik
• modda va chirindilarni tuproq ona jinsi bilan aralashtiradi.
• Mikroorganizmlar faoliyati va suvning erituvchanlik xususiyati
• ta’sirida kimyoviy moddalar (azot, fosfor, temir, kaliy, kalsiy
• va boshqalar) o‘simlik ildizlari so‘rib oladigan eritmalar hosil
• qiladi. Shunday qilib, tuproq hosil bo‘lish jarayoni to‘xtovsiz
• davom etadi.

• Tuproqlar tarkibi, asosan, uch qismdan iborat: 1) tuproqning
• ona jinsi — har bir joyda tarqalgan tog‘ jinslari; 2) tuproqning
• organik moddalari — o‘simlik, hayvon qoldiqlari, mikroorga-
• nizmlar, tuproq hasharotlari, chirindi; 3) tuproq eritmasi —
• o‘simliklar uchun zarur moddalar erigan suv (eritma). Har
• qanday tuproqning unumdorligi ana shularga bog‘liq. Òup-
• roqlarning eng muhim xususiyati ularning unumdorligidir.

• Tuproq qatlami shartli ravishda to‘rt qavatga ajratiladi (19-
• rasm). Òuproq qatlamining qalinligi, qavatlarining holati ular-
• ning turlariga bog‘liq.
• Òuproqlarning hosil bo‘lish jarayoniga yana iqlim sharoiti
• (issiqlik, namlik), relyef va tog‘ jinslarining xususiyatlari ham
• katta ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham turli xil tog‘
• jinslari ustida va har xil iqlim sharoitida turli xil tuproqlar
• tarkib topadi. Tuproqlarning ona jinsi (noorganik tarkibi —
• mayda tog‘ jinslari) katta-kichikligi turlicha bo‘lgan zarra-
• lardan iborat bo‘ladi. Bularning hammasi birgalikda tuproq-
• ning mexanik tarkibi deyiladi. Tuproqlar mexanik tarkibiga ko‘-
• ra gilli tuproq, qumoq tuproq, qumli tuproq, shag‘alli,
• chag‘ir toshli tuproqlarga bo‘linadi.

• Tuproq tarkibidagi gil va chirindilar bir-biriga yopishib,
• mayda kesakchalar hosil qiladi. Shunday kesakchalar bor
• tuproqlar donador bo‘lib, unumdorligi oshadi. Kesakchasiz
• tuproqlar mayda zarrali bo‘lib, havo va suvni yaxshi o‘tkaz-
• maydi, chirindilarning minerallarga aylanishi qiyin bo‘ladi.
• Tuproqlarga organik va mineral o‘g‘itlar solish, o‘z vaqtida
• ishlov berish, sug‘orib turish bilan ularning unumdorligini
• oshirish mumkin. Shunday yo‘llar bilan unumdorligi oshi-
• rilgan tuproqlar madaniy tuproqlar deyiladi. O‘rta Osiyo voha-
• larining tuproqlari asrlar davomida haydalib, turli o‘g‘itlar soli-
• nib, sug‘orilib, vaqtida sho‘ri yuvilib, ishlov berilib, madaniy
• tuproqlarga aylantirilgan. Lekin tuproqlar suv yuvib ketishi-

• dan, shamol uchirishidan, sho‘r bosib ketishdan, ifloslanish-
• dan saqlanmasa, ularning tarkibi buzilib, unumdorligi yo‘qoladi.
• Òurli tabiat zonalarining o‘ziga xos iqlim sharoitida tarkib
• topgan tuproqlar bir-biridan farq qiladi. Yer yuzida arktika
• tuproqlari, tundra tuproqlari, kulrang, sur, qora, kashtan, qo‘n-
• g‘ir, bo‘z, sariq, jigarrang, qizil tuproqlar mavjud. Òog‘li o‘lka-
• larda tekislikdan tog‘larga ko‘tarilgan sari, tabiiy sharoitning
• o‘zgarishi bilan birga, tuproqlar ham o‘zgaradi.

E‘tiboringiz uchun rahmat