Mavzu: Tilning paydo bo’lish haqida farazlarimiz Reja: Til qanday paydo bo’lgan?

T/r	Shevangizga oid so‘z	Hududingizdagi ma’nosi
Adabiy til varianti
1	Shoti	Baland joyga chiqish uchun zinapoyali yog‘ochdan yasalgan qurilma	Narvon
2	Lagan	Ovqat solish uchun mo’ljallan ichi chuqur idish	Tavoq
3	Tancha	Qishda isinish uchun ishlatiladigan jihoz	Sandal
4	Uchak	Uyning ustki qismi	Tom
5	Gashir	Poliz mahsuloti	Sabzi
6	Taka	Yotishga mo’ljallangan yumshoq buyum	Yostiq
7	Patinjon	Poliz mahsuloti	Pamidor
8	Gavora	Chaqaloqlar yotadigan jihoz	Beshik
9	O’jak	Uy hayvoni	Buzoq
10	Yumurta	Parranda urug’i	Tuxum
11	Jorub	Uy tozalashda ishlatiladi	Supurgi
12	Boyinjon	Poliz mahsuloti	Baqlajon
13	Buvak	Yangi tug’ilgan go’dak	Chaqaloq
14	Inak	Uy hayvoni	Sigir
15	Barak	Ovqat turi	Chuchvara
16	Mo’rcha	Hashorat turi	Chumoli
17	Bibi	Ota yoki ona tomondan qarindosh	Buvi
18	Secha	Qush turi	Chumchuq
19	Qalpoq	Bosh kiyim	Do’ppi
20	Yorqanot	Hashorat turi	Ko’rshapalak

	Milliy til bu-umumiy hudud iqtisod va ma’naviy boylik bilan birga millatni tashkil etuvchi ijtimoiy tarixiy kategoriyadir.
	Adabiy til bu-muayyan umumxalq tilining qayta ishlangan va me’yorlash-tirilga, mazkur tilda so’zlashuvchi xalqning madaniy ehtiyojlariga xizmat qiluvchi shakli.
	Sheva bu-(fors.-harakat tarsi, tarz, usul)- tilning fonetik, gramatik va lug’aviy jihatdan o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan eng kichik hududiy ko’rinishi- sezilarli lisoniy tafovutlari bo’lmagan bir yoki bir necha aholi maskani (odatda, qishloq)da yashovchilarning so’zlashuv vositasi sifatida qo’llaniladi.
	Lahja bu-(a.- til, sheva; talaffuz; aksent). Mahalliy dialektning bir necha shevadan iborat guruhi. «J» lovchi lahja. O’zbek tilining qipchoq lahjasi.
	Varvarizm bu-(yunonchada barbors-aynan ajnabiy)- ma’lum tilga chet tillardan kirib keldi tilda tula o’zlashmay, yotligi bilinib turgan so’z va iboralar.Varvarizm asosan so’zlashuv uslubiga xos tilning adabiyotda mahalliy muhit berish, obraziga moslashgan.
	Vulgarizm bu- lotincha vilgars- dag’al so’zidan olingan adabiy tilda ishlatilmaydigan dag’al so’zlar va noto’g’ri tuzilgan jumlalar.
	Jargonlar bu-Ayrim tabaqa vakillari tilidan faol ishlatiladigan leksikalar ham uchrab turadi, bular jargonlar deyiladi.

3-TOPSHIRIQ

Nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etadigan inson a’zolari nutq a’zolaridir. Nutq a’zolarining jami esa nutq apparatidir. Nutq apparatlari nutq tovushlarining hosil bo‘lish jarayonini izchillik bilan A3 formatdagi qog‘ozda rasmlar yoki chizmalar ko‘rinishida tasvirlang. Turli ranglardan foydalanib, havo yo‘nalishini ko‘rsatishga harakat qiling. Bunda, navoning og‘iz bo‘shlig‘i va burun bo‘shlig‘idan tashqariga chiqish tasvirlarini alohida-alohida keltiring.

Nutq tovushini hosil qilishda ishtirok etayotgan inson a’zolarini ketma-ketlikda ko‘rsating: yozuvlarda ham ifodalab o‘ting.

Buning uchun avval nutq a’zolari va ularning harakati haqida ma’ruzada aytilganlarni eslashingiz va tavsiya qilingan adabiyotlarni o‘qib chiqishingiz kerak bo‘ladi.

Tavirlar yoki chizmalar ijodiy yondashuvingizni talab qiladi.

4-TOPSHIRIQ

1.Assimilyatsiya.

So’zlarni talaffuz qilganda, tovushlar o’zaro bir-biriga ta’sir qiladi, natijada tovush o’zgarishi ro’y beradi. Masalan, ket so’ziga o’tgan zamon affiksi – di qo’shilganda, so’z oxiridagi t tovushi affiksdagi d undoshiga ta’sir qilib, uni t tovushiga aylantiradi: ket+di=ketti (yozilishi: ketdi); bir sanoq soniga dona son affiksi -ta qo’shilganda, affiksdagi t undoshining ta’siri natijasida so’zning oxiridagi r undoshi t ga o’tadi: bir+taqbitta kabi.

So’z tarkibidagi tovushlarning o’zaro ta’siriga ko’ra tovushlardan biri ikkinchi bir tovushni o’ziga aynan yoki qisman o’xshash tovushga aylantiradi. Masalan, ek+gan=ekkan (o’zakdagi k tovushi affiks tarkibidagi g ni aynan o’ziga o’xshash tovush k ga aylantiradi); osh+gan=oshkan (o’zakdagi sh jarangsiz tovush affiks tarkibidagi g ni qisman o’ziga o’xshash tovush k ga aylantiradi, yozilishi: oshgan). SHunga ko’ra assimilyatsiya 2 xil bo’ladi: 1) to’liq assimilyatsiya; 2) to’liqsiz assimilyatsiya.

So’z tarkibidagi bir tovushning ikkinchi bir tovushni aynan o’zi kabi tovushga aylantirishi to’liq assimilyatsiyadir: chiq+gach=chiqqach, to’k+gan=to’kkan, yet+di=yetti(yozilishi yetdi), chiq+gan=chiqqan, o’ris+cha=o’richcha(yozilishi o’rischa), et+di=etti (yozilishi: etdi), ish+ni=ishshi (yozilishi: ishni), biz+ni=bizzi (yozilishi: bizni), yer+ni=yerri.

So’z tarkibidagi bir tovushning ikkinchi bir tovushni qisman o’ziga o’xshatib olishi to’liqsiz assimilyatsiya bo’ladi: shosh+di=shoshti, bosh+da=boshta, oq+shom=ohshom (yozilishi: shoshdi, boshda, oqshom), o’t+gan=o’tkan, o’ch+gan=o’chkan, tush+ga=tushka

Assimilyatsiya yana progressiv va regressiv bo’ladi.

Progressiv assimilyatsiyada oldingi tovush o’zidan keyingi tovushni o’ziga o’xshatib oladi: terak+ga=terakka, ariq+ga=ariqqa, ket+di=ketti, ot+dan=ottan, yet+di=yetti, to’k+gan=to’kkan, buyruq+ga=buyruqqa, yurak+ga=yurakka, o’t+di=o’tti, qish+da=qishta (yozilishi: qishda).

Regressiv assimilyatsiyada keyingi tovush o’zidan oldingi tovushni o’ziga o’xshatadi: non+voy=novvoy(yozilishi nonvoy), tuz+siz=tussiz, so’z+siz=so’ssiz, mosh+kichiri=mochkichiri, qo’l+ni=qo’lli, yigit+cha=yigichcha(yozilishi yigitcha), shan+ba=shamba (yozilishi: shanba) bir+ta=bitta, tan+bur=tambur(yozilishi tanbur).

2.Dissimilyatsiya.

Dissimilyatsiya (noo’xshashlik) hodisasi assimilyatsiyaning teskarisidir. Bu hodisaga ko’ra ikki aynan yoki qisman o’xshash tovushdan biri o’zgarib, noo’xshash tovushga aylanib qoladi. Masalan, zarur>zaril, koridor>kalidor, devor>devol, biror>biron, nodon>lodon (yozilishi zarur, koridor, devor, biror, nodon), bebosh>bevosh, zarar>zaral, kissa>kista kabi.

3.Metateza.

So’z tarkibidagi ayrim tovushlarning talaffuzda o’rin almashuviga metateza deyiladi, masalan, daryo (daryo) – dayro, ahvol-avhol (hv>vh) tuproq-turpoq (pr>rp), aylanay-aynalay(ln>nl), aylanmoq-aynalmoq (l>n), yomg’ir - yog’mir (mg’>g’m). Tovushlarning so’zdagi o’rni bilan bog’liq holda yuz beradigan o’zgarishi pozitsion

o’zgarish deyiladi.

Tovushlarning so’z tarkibidagi o’rni uning pozitsiyasini tashkil qiladi. Tovushning so’zdagi o’rni, mavqei turlicha bo’ladi, u so’zning boshida, oxirida, urg’uli yoki urg’usiz bo’g’inda kelishi mumkin. SHularga ko’ra tovushlar turlicha o’zgaradi. Masalan, b, d undoshi so’z oxirida kelib, jarangsiz talaffuz qilinadi: maktab-maktap, kitob-kitop, ozod-ozot, avlod-avlot (yozilishi: maktab, kitob, ozod, avlod). Ruscha-baynalminal so’zlarning urg’usiz bo’g’inida o tovushi a yoki i tarzida aytiladi: oktyabr’, noyabr’, direktor, rektor so’zlari aktyabr’, nayabr’, direktir, rektir kabi talaffuz qilinadi va h.k.

5-TOPSHIRIQ

“Ur to‘qmoq” ertagini bolalarga ayting berayotgandek ayting va videoda yozib oling. Sizni bolalar eshitib turgandek ayting. Ukangiz, singlingiz yoki jiyaningizga ayting bersangiz ham bo‘ladi.

Videoni senariy asosida olsangiz yanayam yaxshi bo‘ladi. Bunga ijodiy yondashishingiz kerak.