Mavzu: Tilning paydo bo’lish haqida farazlarimiz Reja: Til qanday paydo bo’lgan?



Download 47,4 Kb.
bet7/7
Sana02.05.2021
Hajmi47,4 Kb.
#63660
1   2   3   4   5   6   7
Bog'liq
Ona tili 13-variant

T/r

Shevangizga oid so‘z

Hududingizdagi ma’nosi

Adabiy til varianti

1

Shoti

Baland joyga chiqish uchun zinapoyali yog‘ochdan yasalgan qurilma

Narvon

2

Lagan

Ovqat solish uchun mo’ljallan ichi chuqur idish

Tavoq

3

Tancha

Qishda isinish uchun ishlatiladigan jihoz

Sandal

4

Uchak

Uyning ustki qismi

Tom

5

Gashir

Poliz mahsuloti

Sabzi

6

Taka

Yotishga mo’ljallangan yumshoq buyum

Yostiq

7

Patinjon

Poliz mahsuloti

Pamidor

8

Gavora

Chaqaloqlar yotadigan jihoz

Beshik

9

O’jak

Uy hayvoni

Buzoq

10

Yumurta

Parranda urug’i

Tuxum

11

Jorub

Uy tozalashda ishlatiladi

Supurgi

12

Boyinjon

Poliz mahsuloti

Baqlajon

13

Buvak

Yangi tug’ilgan go’dak

Chaqaloq

14

Inak

Uy hayvoni

Sigir

15

Barak

Ovqat turi

Chuchvara

16

Mo’rcha

Hashorat turi

Chumoli

17

Bibi

Ota yoki ona tomondan qarindosh

Buvi

18

Secha

Qush turi

Chumchuq

19

Qalpoq

Bosh kiyim

Do’ppi

20

Yorqanot

Hashorat turi

Ko’rshapalak










Milliy til bu-umumiy hudud iqtisod va ma’naviy boylik bilan birga millatni tashkil etuvchi ijtimoiy tarixiy kategoriyadir.




Adabiy til bu-muayyan umumxalq tilining qayta ishlangan va me’yorlash-tirilga, mazkur tilda so’zlashuvchi xalqning madaniy ehtiyojlariga xizmat qiluvchi shakli.




Sheva bu-(fors.-harakat tarsi, tarz, usul)- tilning fonetik, gramatik va lug’aviy jihatdan o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan eng kichik hududiy ko’rinishi- sezilarli lisoniy tafovutlari bo’lmagan bir yoki bir necha aholi maskani (odatda, qishloq)da yashovchilarning so’zlashuv vositasi sifatida qo’llaniladi.




Lahja bu-(a.- til, sheva; talaffuz; aksent). Mahalliy dialektning bir necha shevadan iborat guruhi. «J» lovchi lahja. O’zbek tilining qipchoq lahjasi.




Varvarizm bu-(yunonchada barbors-aynan ajnabiy)- ma’lum tilga chet tillardan kirib keldi tilda tula o’zlashmay, yotligi bilinib turgan so’z va iboralar.Varvarizm asosan so’zlashuv uslubiga xos tilning adabiyotda mahalliy muhit berish, obraziga moslashgan.




Vulgarizm bu- lotincha vilgars- dag’al so’zidan olingan adabiy tilda ishlatilmaydigan dag’al so’zlar va noto’g’ri tuzilgan jumlalar.




Jargonlar bu-Ayrim tabaqa vakillari tilidan faol ishlatiladigan leksikalar ham uchrab turadi, bular jargonlar deyiladi.

3-TOPSHIRIQ

Nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etadigan inson a’zolari nutq a’zolaridir. Nutq a’zolarining jami esa nutq apparatidir. Nutq apparatlari nutq tovushlarining hosil bo‘lish jarayonini izchillik bilan A3 formatdagi qog‘ozda rasmlar yoki chizmalar ko‘rinishida tasvirlang. Turli ranglardan foydalanib, havo yo‘nalishini ko‘rsatishga harakat qiling. Bunda, navoning og‘iz bo‘shlig‘i va burun bo‘shlig‘idan tashqariga chiqish tasvirlarini alohida-alohida keltiring.

Nutq tovushini hosil qilishda ishtirok etayotgan inson a’zolarini ketma-ketlikda ko‘rsating: yozuvlarda ham ifodalab o‘ting.

Buning uchun avval nutq a’zolari va ularning harakati haqida ma’ruzada aytilganlarni eslashingiz va tavsiya qilingan adabiyotlarni o‘qib chiqishingiz kerak bo‘ladi.

Tavirlar yoki chizmalar ijodiy yondashuvingizni talab qiladi.

4-TOPSHIRIQ

1.Assimilyatsiya.

So’zlarni talaffuz qilganda, tovushlar o’zaro bir-biriga ta’sir qiladi, natijada tovush o’zgarishi ro’y beradi. Masalan, ket so’ziga o’tgan zamon affiksi – di qo’shilganda, so’z oxiridagi t tovushi affiksdagi d undoshiga ta’sir qilib, uni t tovushiga aylantiradi: ket+di=ketti (yozilishi: ketdi); bir sanoq soniga dona son affiksi -ta qo’shilganda, affiksdagi t undoshining ta’siri natijasida so’zning oxiridagi r undoshi t ga o’tadi: bir+taqbitta kabi.

So’z tarkibidagi tovushlarning o’zaro ta’siriga ko’ra tovushlardan biri ikkinchi bir tovushni o’ziga aynan yoki qisman o’xshash tovushga aylantiradi. Masalan, ek+gan=ekkan (o’zakdagi k tovushi affiks tarkibidagi g ni aynan o’ziga o’xshash tovush k ga aylantiradi); osh+gan=oshkan (o’zakdagi sh jarangsiz tovush affiks tarkibidagi g ni qisman o’ziga o’xshash tovush k ga aylantiradi, yozilishi: oshgan). SHunga ko’ra assimilyatsiya 2 xil bo’ladi: 1) to’liq assimilyatsiya; 2) to’liqsiz assimilyatsiya.

So’z tarkibidagi bir tovushning ikkinchi bir tovushni aynan o’zi kabi tovushga aylantirishi to’liq assimilyatsiyadir: chiq+gach=chiqqach, to’k+gan=to’kkan, yet+di=yetti(yozilishi yetdi), chiq+gan=chiqqan, o’ris+cha=o’richcha(yozilishi o’rischa), et+di=etti (yozilishi: etdi), ish+ni=ishshi (yozilishi: ishni), biz+ni=bizzi (yozilishi: bizni), yer+ni=yerri.

So’z tarkibidagi bir tovushning ikkinchi bir tovushni qisman o’ziga o’xshatib olishi to’liqsiz assimilyatsiya bo’ladi: shosh+di=shoshti, bosh+da=boshta, oq+shom=ohshom (yozilishi: shoshdi, boshda, oqshom), o’t+gan=o’tkan, o’ch+gan=o’chkan, tush+ga=tushka

Assimilyatsiya yana progressiv va regressiv bo’ladi.

Progressiv assimilyatsiyada oldingi tovush o’zidan keyingi tovushni o’ziga o’xshatib oladi: terak+ga=terakka, ariq+ga=ariqqa, ket+di=ketti, ot+dan=ottan, yet+di=yetti, to’k+gan=to’kkan, buyruq+ga=buyruqqa, yurak+ga=yurakka, o’t+di=o’tti, qish+da=qishta (yozilishi: qishda).

Regressiv assimilyatsiyada keyingi tovush o’zidan oldingi tovushni o’ziga o’xshatadi: non+voy=novvoy(yozilishi nonvoy), tuz+siz=tussiz, so’z+siz=so’ssiz, mosh+kichiri=mochkichiri, qo’l+ni=qo’lli, yigit+cha=yigichcha(yozilishi yigitcha), shan+ba=shamba (yozilishi: shanba) bir+ta=bitta, tan+bur=tambur(yozilishi tanbur).

2.Dissimilyatsiya.

Dissimilyatsiya (noo’xshashlik) hodisasi assimilyatsiyaning teskarisidir. Bu hodisaga ko’ra ikki aynan yoki qisman o’xshash tovushdan biri o’zgarib, noo’xshash tovushga aylanib qoladi. Masalan, zarur>zaril, koridor>kalidor, devor>devol, biror>biron, nodon>lodon (yozilishi zarur, koridor, devor, biror, nodon), bebosh>bevosh, zarar>zaral, kissa>kista kabi.

3.Metateza.

So’z tarkibidagi ayrim tovushlarning talaffuzda o’rin almashuviga metateza deyiladi, masalan, daryo (daryo) – dayro, ahvol-avhol (hv>vh) tuproq-turpoq (pr>rp), aylanay-aynalay(ln>nl), aylanmoq-aynalmoq (l>n), yomg’ir - yog’mir (mg’>g’m). Tovushlarning so’zdagi o’rni bilan bog’liq holda yuz beradigan o’zgarishi pozitsion



o’zgarish deyiladi.

Tovushlarning so’z tarkibidagi o’rni uning pozitsiyasini tashkil qiladi. Tovushning so’zdagi o’rni, mavqei turlicha bo’ladi, u so’zning boshida, oxirida, urg’uli yoki urg’usiz bo’g’inda kelishi mumkin. SHularga ko’ra tovushlar turlicha o’zgaradi. Masalan, b, d undoshi so’z oxirida kelib, jarangsiz talaffuz qilinadi: maktab-maktap, kitob-kitop, ozod-ozot, avlod-avlot (yozilishi: maktab, kitob, ozod, avlod). Ruscha-baynalminal so’zlarning urg’usiz bo’g’inida o tovushi a yoki i tarzida aytiladi: oktyabr’, noyabr’, direktor, rektor so’zlari aktyabr’, nayabr’, direktir, rektir kabi talaffuz qilinadi va h.k.



5-TOPSHIRIQ

“Ur to‘qmoq” ertagini bolalarga ayting berayotgandek ayting va videoda yozib oling. Sizni bolalar eshitib turgandek ayting. Ukangiz, singlingiz yoki jiyaningizga ayting bersangiz ham bo‘ladi.



Videoni senariy asosida olsangiz yanayam yaxshi bo‘ladi. Bunga ijodiy yondashishingiz kerak.
Download 47,4 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish