Mavzu: Tilning paydo bo’lish haqida farazlarimiz Reja: Til qanday paydo bo’lgan?

Albatta hozigi kunda ham oldin o’tgan asrlarimizda ham har bir xalqning tili, o’z shevasi bo’lgan. Shunday ekan bizning o’zbek tilimiz juda boy til hisoblanadi.

2-TOPSHIRIQ

MILLIY TIL-umumiy hudud iqtisod va ma’naviy boylik bilan birga millatni tashkil etuvchi ijtimoiy tarixiy kategoriyadir. Millatning o’zaro aloqa vositasi hisoblangan milliy til ikki shaklga ega: og’zaki va yozma. Milliy til qabila va elat tillaridan farqlanadi. U odatda millatni birlashtirib turuvchi yagona til vazifasini bajaradi. “Milliy til” tushunchasi tilning yashash shakllariga aloqadordir, u til mavjudligining alohida turi bo’lib mavjudlikning boshqa turlariga ( urug’ qabila yoki elat tiliga ) shuningdek boshqa milliy tillarga qarama- qarshi qo’yilishi. Masalan, o’zbek tilining qozoq tilidan farqlanishi mumkin. Har bir millat o’z tiliga ba’zan bir millat bir necha tilga ega bo’lishi mumkin. Belgiyaliklar bir millat lekin fransuz va vallon tillarida so’zlashadi. Aksincha bir necha millatlar bir milliy tildan foydalanadilar. Xususan, AQSH, Angliya, Avstraliya va boshqa inglizcha so’zlashuvchi mamlakatlarda ingliz milliy tilning variantlari qo’llaniladi. Milliy tilning hosil bo’lishi uzoq va murakkab jarayondir. Milliy tilning shakllanishidagi eng oliy bosqich milliy adabiy til hisoblanadi. Biroq milliy til adabiy tildan farqlanib Og’zaki nutq va xalq shevalarini ham o’z ichiga oladi.

ADABIY TIL-muayyan umumxalq tilining qayta oishlangan va me’yorlashtirilgan mazkur tilda so’zlashuvchi xalqning madaniy ehtiyojlariga xizmat qiluvchi shaklidir. “qayta ishlangan” tushunchasi nisbiy (tarixan turli davrlarda turli xalqlarda adabiy til o’zgarib turgan). Hatto ayrim bir xalqqa ham adabiy til turli davrda turlicha bo’lgan qadimgi turkiy adabiy tili hozirgi o’zbek adabiy tilidir. Ba’zi davrlarda bir xalq uchun boshqa bir xalq tili adabiy til vazifasini o’tagan. Fors va turkiylar uchun mumtoz arab tili yaponlar uchun mumtoz xitoy tili ba’zi yevropa xalqlari uchun lotin tili va boshqa adabiy til bo’lgan. Adabiy tilning ikki shakli bor: og’zaki va yozma ko’rinishi mavjud.

Har qanday adabiy til xalq og’zaki nutqi asosida shakllanib shu xalq tiliga xos shevalarni umumlashtiradi, va barcha sheva vakllari uchun tushunarli shakl oladi. Rivojlangan adabiy til siz boy madaniyatga ega xalq bo’lishi mumkin emas. Shu ma’noda adabiy til jamiyatning dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Adabiy til deganda ba’zan uning turli ko’rinishlari bilan qorishtirib yuboradilar. Xususan, yozma adabiy til va og’zaki adabiy til hamda badiy adabiyot tili bilan adabiy tilni ayni bir deb bo’lmaydi.

Adabiy til o’z mezonlarini egallagan shu tilda so’zlashuvchilarning barchasi uchun birdir. U ham yozma ham og’zaki shakllarda amalda qo’llanadi. Badiy asar yozuvchi tili ham adabiy til me’yorlariga bo’ysunadi. Ko’plab xususiylik hamda umum e’tirof etmagan jihatlarni o’zida mujassamlashtiradi.Turli xalqlarda hamma davrlarda ham adabiy til bilan badiy asar tili bir taxlitda bo’lmagan. Adabiy til bilan milliy til o’rtasida farq bor. Milliy til shu tilning egasi bo’lgan xalq millat bo’lib shakllanganda yuzaga keladi. Milliy til adabiy til vazifasini o’taydi, lekin har qanday adabiy til darhol milliy tilga aylana olmaydi. Adabiy til bilan shevalar o’rtasidagi munosabat alohida muammoni tashkil etadi. Shevalar tarixan qanchalar barqaror bo’lsa adabiy til uchun shevalarning vakllarini lingvistik nuqtai nazardan umumlashtirish shunchalik murakkablashadi. Hozirgi kunda ko’pgina mamlakatlar (Italiya, Indoneziya va.b) shevalar adabiy til bilan teng suratda qo’llanmoqda. Adabiy til tushunchasi odatda til uslublari tushunchasi bilan bog’lanadi. Ammo bu bog’lanish bir tomonlama, chunki til uslubiyatlarining o’z adabiy til ko’rinishlari hisoblanadi. Ular tarixan shakllangan muayyan belgilar majmuidan iborat bo’ladi. Mazkur belgilarning bir qismi boshqa uslublarda takrorlanishi mumkin, lekin bu takroriy belgilarning ma’lum shaklda birikishi va vazifasining o’ziga xosligi bir uslubning ikkinchi uslubdan farqini belgilaydi. O’zbek tiliga davlat tilining maqomi berilishi (1989) o’zbek adabiy til rivojini ta’minlovchi muhim voqea bo’ldi. O’zbek adabiy tili turli xalqlar adabiy tili rivojlanish tajribasi asosida yanada takomillashib bormoqda.

SHEVA-(forscha harakat tarsi, tarz, usul) tilning fonetik, grammatik va lug’aviy jihatdan o’ziga xos xususiyatlariga ega bo’lgan eng kichik hududiy ko’rinishi sezilarli lissoniy tofovutlar bo’lmagan bir yoki bir necha aholi maskani (odatada qishloq)da yashovchilarning so’zlashuv vositasi sifatida qo’llanadi. Sheva bu boshqa sheva tizimidan fonetik, Grammatik so’z yasalishi va lug’aviy belgilarga ko’ra farqlanuvchi lissoniy tizim sifatida mavjud bo’ladi. Masalan: qipchoq lahjasining mang’it yoki saroy shevasi, qarluq lahjasiga mansub marg’ilon shevasi va boshqalar. O’zbek tilining eng kichik hududiy ko’rinishlari hisoblanadi. Alohida shevalar birikib lahjani tashkil etadi.

Shevalar tizimining murakkablik darajasi asosan, ekstralingvistik omillardir. Shevaning alohidalanish darajasi muayyan sheva vakllarining boshqa shevalar va tillarning vakllari bilan aloqa qilish darajasi adabiy tilning sharhiga ta’siriga bog’liq. Alohida ajralib qolgan shevalarda uning vakllari bilan atrofdagi aholi o’rtasida aloqalarning yo’qligi (geografik va siyosiy sabablar atrofidagi aholining til madaniyati diniy etiqod jihatdan ayni sheva vakllaridan keskin farqlanishi tufayli sheva vakllarining an’anaviy turmush tarzini saqlab qolishga astoydil intilishi oqibatida sheva juda sekinlik bilan o’zgaradi. Katta va kichiq yoshdagilarning tilidagi farq sezilarsiz darajada bo’ladi. Adabiy tilning yoki boshqa sharhining kuchli ta’siri ostida bo’lgan sharhida aholining turli guruhlari nutqiga xos bo’lgan bir-biriga qarama-qarshi qo’yilgan va turli darajada farqlanadigan an’anaviy qadryatlar va yangi qatlamlar ajralib turadi.

Milliy til tushunchasining hajmi va qo’llanish doirasi keng bo’lib lahja va shevalarni ham qamrab oladi. Shevalar adabiy til tushunchasiga kirmaydi, biroq ular tilning quyi shakli va tarmoqlari hisoblanib, adabiy tilni boyitish uchun qizmat qiladi. Adabiy til me’yorlarining takomillashuvi fan va madaniyat taraqqiyoti shahar va qishloq o’rtasidagi tafovutlarning kamayib borishi kabi ekstralingvistik omillar tufayli shevalar ham asta-sekin o’z xususiyatlarini yo’qota boradi. Shevalar tilshunoslikning dialektalogiya bo’limida o’rganiladi.

LAHJA- dialekt umumxalq tilining muayyan chegaralangan hududda joylashgan kishilar jamoasida bevosita aloqa vositasi sifatida qo’llanuvchi va nisbatan yaxlit lissoniy tizim bilan ajralib turuvchi ko’rinishidir. Lahja bir qator kattaroq til tuzilmasi tarjibiga kiradi. Ushbu butunlikning boshqa qismlariga boshqa lahjalariga qarshi qo’yilib taqqoslanadi, va ular bilan umumiy xususiyatlarga ega bo’ladi. Hududiy lahjalar va tovushlar tarkibi grammatika so’z yasalishi leksika nuqtai nazaridan muayyan tafovutlarga ega bo’ladilar.

Bunday farqlar sezilmas darajada bo’lib aniq bir tilning turli lahjalarida so’zlovchilar bir-birini yaxshi tushunishadi. Masalan: o’zbek tili lahja va shevalari boshqa tillarning shevalari boshqa tillarning shevalari bir-biridan kuchli farq qilib turadi. Bunda turli lahjalarda so’zlovchilarning o’zaro aloqasi qiyinlashadi, yoki mumkin bo’lmaydi. Masalan: nemis, xitoy tillari lahjalaridir Lahja umumxalq tilining quyi bosqichi hisoblanadi. U shevaga nisbatan keng bosqichga ega bo’lib shevalar yig’indisidan tarkib topadi. Masalan: etnogenitik jihatdan ko’p tarkibli bo’lgan o’zbek tilida uchta asosiy lahja farqlanadi. Qorluq, Chigil, Uyg’ur lahjasi Farg’ona vodiysidagi Toshkent, Zarafshon vohalaridagi shaharlar va ularga yaqin aholi maskanlari shevalarini o’z ichiga oladi. Qipchoq lahjasi-Samarqand, Buxoro va Surxondaryo shim Xorazmdagi hamda Farg’ona va Ohangaron vodiylaridagi “j” lovchi o’zbek shevalarini o’z ichiga oladi. O’g’uz lahjasi-janubiy Xorazm (urganch , xiva, xonqa, xozarasp va boshqalar) va Turkmanistondagi o’zbek shevalaridan iborat. Mazkur lahjalarning fonetikasi, grammatikasi va lug’at tarkibida bir-biridan farq qiluvchi xususiyatlar mavjud, lekin bu farqlar ularni bir-biridan keskin ajratmaydi. Bu lahjalar o’zbek xalqi va tilining paydo bo’lishi va rivojlanishida yetakchi o’rinni egallab qozoq va o’zbek adabiy tilining shakllanishi va undagi ayrim lissoniy xodisalarning barqarorlashishida ishtirok etgan. Qorluq lahjasining Toshkent va Farg’ona tip shevalari hozirgi o’zbek adabiy tilining shakllanishidir.

JARGON-ma’lum bir guruhga oid so’zdir. Biron ijtimoiy va professional guruhga xos, faqat ularning o’zi tushunadigan va adabiy tildan farq qiladigan so’z va iboralar. Chunki komediyaviy filmda xar bitta arzimagan gapda ham biron ishora, majoziy ma’no, kesatiq, shartli til jargonga xos unsur, piching va shu kabilar bo’lishi mumkin.

VARVARIZM (yunoncha barbarous-aynan ajnabiy)-ma’lum bir tilga chet tillaridankirib kelgan., tilda to’la so’zlashmay, yotligi bilinib turadigan so’z va iboralar. Varvarizm asosan so’zlashuv uslubiga xos, tilning adabiy me’yorini buzadi va uning asosiy lug’at tarkibiga kirmaydi. Varvarizmdan ba’zan badiyadabiyotda mahalliy muhitni berish, obrazlarni xoslashtirishda foydalaniladi. Masalan: ( xanka, tanka), pulni ( ko’kidan bormi-dollar bormi) lavozim va shaxsni( mer, shef, bos, baron) va h.k.ni anglatadi. Shuningdek mazax qilishda foydalaniladi. O’zbek tili davlat tili maqomini olgach, turli tillardan, ayniqsa rus tilidan kirgan varvarizm (madam, bratan, zemlyak, paxan, dedulya va.b.) o’zbek so’zlashuv tili faol tozalana boshlandi.