|
Orfografiya (imlo)
Jamiyatning har bira’zosidan to‘g‘ri so‘zlay olish va savodli yoza bilish talab etiladi. O‘quv muassasalari oldida turgan asosiy vazifa ham shu talab asosida kelib chiqadi. Adabiy tilning ikki shakli bo‘lib, ulardan biri yozma nutqdir. Bu nutq orfografiya qonun-qoidalariga asoslanadi. Demak, orfografiya adabiy tilning yozma shakliga xosbo‘lib, u tildagi o‘zak-negiz va qo‘shimchalarni agona tarzda to‘g‘ri yozish haqidagi qoidalaryig‘indisidir.
Orfografiya grekcha orphos(«to‘g‘ri») va grapho («yozaman») so‘zlaridan tashkil topgan bo‘lib, «to‘g‘ri yozaman» degan ma’noni bildiradi.
Imlo qoidalari orfografiyaning fonetik, morfologik, shakliy, an’anaviy va differentsiya tamoyillari asosida ishlab chiqilgan. Fonetik va morfologik tamoyillaro‘zbek orfografiyasining asosiy tamoyillaridir.
Fonetik tamoyil (fonetik usul). Bu tamoyil so‘zlar, so‘z tarkibidagi qo‘shimchalarqanday talaffuz etilsa, xuddi o‘shanday yoziladi. Bu tamoyil asosida ayrim harflarimlosi, asosva qo‘shimchalarimlosidagi ayrim qoidalarishlab chiqilgan. Masalan, 1) son so‘ziga fe’l yasovchi -a qo‘shimchasi qo‘shish bilan yasalgan so‘z sona emas, sana tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi. YOsh, ot so‘zlariga fe’l yasovchi -a qo‘shimchasi qo‘shilishi bilan yasalgan yosha, ota so‘zlari yasha, ata tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi. Ong so‘zi fe’l yasovchi -a qo‘shimchasini qo‘shish bilan yasalgan so‘z ongla emas, angla tarzida talaffuz qilinadi va yoziladi. 2) o‘yin so‘ziga -a fe’l yasovchi qo‘shimcha qo‘shilishi bilan yasalgan so‘z o‘yna tarzida (i tovushi tushirilib) aytiladi va shunday yoziladi; 3) sariq, ulug‘ so‘zlariga fe’l yasovchi –ay qo‘shimchasi qo‘shilishi bilan yasalgan so‘z sarg‘ay, ulg‘ay tarzida aytiladi va shunday yoziladi; 4) o‘qi, tani, tashi kabi fe’l formalariga –v qo‘shimchasini qo‘shish bilan hosil qilingan so‘z tashuv, o‘quv, tanuv tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi; 5) Tara, bo‘ya so‘zlariga ot yasovchi –qqo‘shimchasini qo‘shish bilan yasalgan so‘z taroq, bo‘yoqtarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi; 6) qva k tovushi bilan tugagan ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda qtovushi g‘, k tovushi g tovushiga almashadi va shunday yoziladi: taroq-i- tarog‘i, kurak-i-kuragi, istak-i-istagi, o‘rtoq-i-o‘rtog‘i.
Izoh: qva k undoshi bilan tugagan ayrim so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda qva k tovushlari asliga muvofiqaytiladi va yoziladi: ishtiroki, ishtiyoqi, zavqi, shavqi, choki, cheki.
7) Og‘iz, qorin, o‘rin, singil, ko‘ngil, burun, shaharkabi so‘zlarga egalik qo‘shimchalari qo‘shilganda, ikkinchi bo‘g‘indagi i, u, a unlilari talaffuzda tushib qoladi va shunday yoziladi: og‘iz+im-og‘zim, qorin+im-qornim, o‘rin+im-o‘rnim, singil+im-singlim, ko‘ngil+im-ko‘nglim, burun+im-burnim, shahar+im-shahrim (bu so‘z shaharim tarzida aytilishi va yozilishi ham mumkin. Bu ikki holat tilda parallel ishlatiladi.);
8) Adabiy tilda jo‘nalish kelishigining –ga qo‘shimchasi shakli qabul qilingan. Ba’zan bu shakl -ka, -qa tarzida eshitiladi. Masalan, bilakka, go‘dakka, qishloqqa, toqqa kabi. Ko‘rinib turibdiki, so‘z qyoki k undoshi bilan tugaganda jo‘nalish kelishigi –qa, -ka shaklini olyapti. Og‘zaki talaffuzda so‘z qanday tovushlardan tashkil topgan bo‘lsa, bu tovushlaryozuvda ham shu tovushlarga mosharflarbilan aksettirilyapti.
Izoh: kirill alifbosi asosidagi o‘zbek orfografiyasining imlo qoidalariga ko‘ra g‘ va k tovushi bilan tugagan so‘zlarga jo‘nalish kelishik qo‘shimchasi –qa shaklida qo‘shilgan: tog‘+ga-toqqa; jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi g tovushi bilan tugagan barg so‘zigagina –ka shaklida qo‘shilib, g tovushi bilan tugagan boshqa so‘zlarga –ga shaklida qo‘shilgan.
9) qva k undoshi bilan tugagan fe’l shakllariga ravishdosh hosil qiluvchi –gach qo‘shimchasining –qach va –kach variantlari qo‘shilib: chiqqach, ekkach tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi;
10) Rustilidan o‘zlashgan kiosk, stolb so‘zlari o‘zbek tilida kioska, stolba tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi;
11) O‘zlashma rama, para, minuta, sekunda, konfeta kabi so‘zlarning oxiridagi a unlisi o‘zbek tili og‘zaki nutqida talaffuz etilmaydi va yozuvda ham aksettirilmaydi (rom, par, sekund, minut, konfet kabi).
12) O‘zlashma shyotka, podnosso‘zlari esa cho‘tka, patnistarzida aytiladi va yoziladi.
13) U, bu, shu, o‘sha olmoshlariga –da, -dan, -ga, -gacha, -cha qo‘shimchalari qo‘shilganda i tovushi qo‘shib aytiladi va shunday yoziladi: unda, undan, ungacha va hokazo.
14) Zachyot, syujet, sentyabrso‘zlari og‘zaki nutqda zachot, sujet, sentabrtarzida talaffuz qilinadi va talaffuzga mosshaklda yoziladi.
Fonetik tamoyil yozuvni jonli talaffuzga yaqinlashtiradi, ularo‘rtasida umumiylikni vujudga keltiradi.
Demak, fonetik tamoyilga ko‘ra yozuvda talaffuzdagi tovushga muvofiqkeladigan, aynan mostushadigan harf qo‘llanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
