Mavzu: Tijorat banklarida olingan lizing operatsiyalari hisobi

Lizingning yuqoridagi ikki turi o’rtasidagi farq quyidagilarda nomoyon bo’ladi:

• 
  rentingda shartnomadagi ob'ekt davomli kelishuvlar bo’yicha ishlatilishi;
  

• 
  uzoq muddatli ijarada esa, ijaraga berilayotgan asbob - uskuna shartnomada
  belgilangan me'yoriy muddatgacha uzluksiz ishlatilishi mumkindir.
  

Xalqaro lizing operatsiyalari bilan ijara orasidagi farq kuydagilarda namoyon bo’ladi:

• 
  bitim ob'ekti, asbob-uskunani o’z hisobiga sotib olgan lizing beruvchi emas, balki
  lizing oluvchi tomonidan tanlanadi;
  
• 
  shartnoma muddati tugashida, mijoz imtiyozli stavkada mulkni ijaraga berishni yoki
  bo’lmasa ijaraga berilayotgan mulkni qoldiq qiymati bo’yicha sotib olishi mumkin;
  
• 
  lizing muddati asbob-uskuna eskirishi muddatidan kam bo’ladi va odatda amortizatsiya muddatigacha uzaytiriladi;
  

• 
  lizing beruvchi bo’lib odatda moliya muassasasi - lizing kompaniyasi qatnashadi.
  

Shuningdek, ijara to’lovlari har oyda, har chorakda yoki bo’lmasa yarim yil uchun amalga oshiriladi. Ijara to’lovi stavkalari, ijaraga olinayotgan asbob-uskunalar qiymati va xarakteridan kelib chiqadi. Bu to’lov, oxir-oqibatda, ijaraga berilayotgan asbob-uskunani tijorat narxidan oshishi lozim bo’ladi.
Hozir zamonaviy lizing xizmatlari bozorida tuzilayotgan shartnomalarni keng tarqalishi - lizing shakllarining ko’pligi, uning ko’rsatkichlari tez sur’atlarda o’sishi bilan izohlanadi. Jahon bozorida lizing xizmatlarini asosiy qismi uch markazda joylashgandir. Bular:
l.AQSH;

2. 
   G’arbiy Yevropa;
   
3. 
   Yaponiya.
   

Xalqaro tajriba shuni ko’rsatadiki, lizing operatsiyalari bilan tijorat banklari emas, balki ixtisoslashgan kompaniyalar shug’ullanadilar.
Mamlakatda lizing xizmatlarini rivojlantirish, iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish tarmoqlarini rag’batlantirish va shu orqali ishlab chiqarishni rivojlantirishga kuchli turtki bo’ladi. Bundan tashqari, xalqaro lizing xalqaro kreditni bir shakli sifatida banklar va lizing kompaniyalari o’rtasida raqobat kuchayishiga turtki bo’ladi. Bu o’z navbatida, ssuda foizlari tushishiga, va natijada, kapitallarni ishlab chiqarish sohalariga oqib kirishi uchun qulay zamin yaratadi. Lizingning eng asosiy yutugi - bu kredit doirasida ko’rsatiladigan xizmatlar kengligi bilan tavsiflanadi.
Xalqaro lizing operatsiyalarining jahon iqtisodiyotida tutgan o’rni va ahamiyati bekiyosdir. Yirik xalqaro lizing tashkilotlari xalqaro lizing bo’yicha keng ko’lamda xizmatlar taklif qiladilar. Jahonda eng yirik xalqaro lizing tashkilotlaridan «Ebikliz»ni va Milliy lizing assotsiatsiyalarining Yevropa federatsiyasi - «Lizyurop»ni alohida ajratib ko’rsatish mumkin. «Ebikliz» tashkiloti Gollandiya, Italiya, Germaniya, Avstriya, Buyuk Britaniya, Belgiya va Frantsiya davlatlaridagi lizing kompaniyalarini o’zida mujassamlashtirgan. Bu tashkilot, ko’pchilik hollarda, xalqaro lizing bitimlarini amalga oshirishda vositachi vazifasini bajaradi. «Lizyurop» 1979 yilda tashkil etilgan bo’lib, hozirgi kunda 17 ta mamlakatning 700 ta lizing kompaniyasini birlashtiradi. Uning tarkibiga Avstriya, Belgiya, Buyuk Britaniya, Bolgariya, Shveytsariya, Germaniya, Daniya, Ispaniya, Frantsiya, Italiya, Irlandiya, Lyuksemburg, Norvegiya, Portugaliya, Shvetsiya, Gollandiya, Finlandiya davlatlarining lizing kompaniyalari kiradi.
Hozirgi kunda, amalga oshiriladigan xalqaro lizing operatsiyalarining teng yarmi AQSH hissasiga to’g’ri keladi. AQSHda lizing yuksak sur’atlarda rivojlanishining muhim sabablaridan biri - investitsiyaviy soliq imtiyozining mavjudligidir.
Mazkur xalqaro lizing tashkilotlari iqtisodiyotda bir-qancha vazifalarni amalga oshiradilar. Ularning asosiylari:

• 
  barcha huquqiy, soliq bilan bog’liq moliyaviy masalalarni hal etish;
  
• 
  ushbu tashkilotlarga a'zo mamlakatlarning qonunchiliklarini o’rganish va taqqoslash;
  
• 
  lizing firmalarini tashkil etish bilan bog’liq bo’lgan masalalarni o’rganish;
  
• 
  lizing bitimlarining shartlari to’g’risidagi statistik ma'lumotlarni yig’ish.
  

Xalqaro lizing milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunga sabab, rivojlanayotgan davlatlarda ishlab chiqarishni rivojlantirish va shu orqali mamlakatga valyuta tushimini oshirishda ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan asbob-uskunalar hamda yangi texnologiyalarga ehtiyoj seziladi. Ayniqsa, oltin-valyuta zahiralari cheklangan mamlakatlarga xalqaro lizing juda kul keladi. Chunki, asbob-uskunani sotib olishda, lizing oluvchi mamlakat, ishlab chiqariladigan mahsulotning eksportbopligini isbotlagan holda, va valyuta tushumi xakkoniyligini ta'riflab, xalqaro lizing munosabatlarida ishtirok etadi. Aynan, xalqaro lizingning ahamiyati shu yerda kuzga tashlanadi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tishda, O’zbekistonning xalqaro lizing kompaniyalari bilan asosli bitimlar tuzishi va shu orqali sanoatni, ishlab chiqarishni rivojlantirish imkoniyatlari kengaymoqda. Bu sanoat va ishlab chiqarishning samarali va yuqori darajada rivojlanishiga, pirovardida iqtisodiy o’sishga olib keladi.
Xalqaro lizing bozorining shakllanishi, unga yangi tarmoq va sohalarning qo’shilishi, shuningdek, xalqaro lizing munosabatlarida qatnashayotgan mamlakatlarning sonini ortishi, jumladan, sobiq Ittifoq va boshqa sotsialistik tizim davlatlarining qo’shilishi munosabati bilan mazkur davlatlarning tashqi iqtisodiy faoliyatlaridagi ishtirokini muvofiqlashtirishda, lizing operatsiyalarini tartibga solish muammosini huquqiy jihatdan hal etish vazifasi turibdi. Mamlakat iqtisodiyotini tiklashda xalqaro lizingning o’rni va ahamiyatini oshirish bilan birga, lizing biznesini milliy darajada ham nazariy, ham amaliy jihatdan boyitish zarurati yuzaga chiqmoqda.
1998 yilning may oyida Kanadaning Ottava shaxrida «Xalqaro moliyaviy lizing to’g’risidagi Konventsiya» qabul qilindi. Konventsiyadan ko’zlangan asosiy maqsad - moliyaviy lizing bo’yicha asosiy terminologiyani aniqlash va umumlashtirish hamda lizing bitimida ishtirok etadigan hamma tomonlarning o’zaro munosabatlari huquqiy jihatdan tartibga solishdan iborat edi. Ushbu maqsaddan kelib chiqib, Konventsiyaning asosiy qismi - lizing munosabatlarini turkumlanishi va tavsiflning asosiy jihatlari yoritib berildi.
Konventsiyada lizing bo’yicha quyidagi tamoyillar aks etgan:

• 
  kelajakda lizing oluvchi, o’ziga asbob-uskunani yetkazib beruvchini mustaqil ravishda tanlaydi;
  
• 
  lizing kompaniyasidan asbob-uskunani sotib olish, ya'ni lizing ob'ektini oldi-sotdisi amalga oshirilishida asbob-uskunani yetkazib beruvchi tomonga, uskunani keyinchalik ijaraga berish uchun olinayotganligi maqsadida ekanligi bildiriladi;
  
• 
  lizing bo’yicha to’lovlarning hisob-kitobi - amortizatsiyaning qabul qilingan shartlari asosida amalga oshiriladi.
  

Shu bilan birga, yuqorida qayd qilingan Konventsiya uch tomon ishtirok etishini ko’zda to`tuvchi, klassik lizingdan kelib chiqib, bitimlarni aniqlaydi va tartibga soladi. Mazkur Konventsiya «qaytariladigan lizing», deb nom olgan ikki tomonlama o’rnatilgan lizing bitimlarini o’z ichiga olmaydi. Shuningdek, shaxsiy ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan lizing ham mazkur Konventsiya tomonidan tartibga solinmaydi.
Konventsiyaning markaziy o’rni - lizing beruvchi, lizing oluvchi va asbob-uskunalarni yetkazib beruvchilarning mulkiy javobgarliklarining hissasiga qaratilgan. Lizing oluvchining mulkiy huquqlarining himoyasi, uni vaqtincha foydalanishga olingan mulkning egasi ekanligidan kelib chiqiladi.
Qabul qilingan Konventsiyada lizing beruvchining lizing oluvchi oldidagi javobgarlik hissasi lizing beruvchi tomondan lizing oluvchiga asbob-uskunani yetkazib beruvchining tanlashda aralashishi yoki lizing ob'ektining alohida ixtisoslashuvi bilan chegaralangan. Konventsiyaning shu qismi bilan, bir qator davlatlarning huquqiy amaliyotlari mos kelmaydi. Mazkur qarama-qarshilikni bartaraf etish maqsadida Konventsiya - javobgarlik masalalarini milliy xususiyatlardan kelib chiqib, muvofiqlashtirishga ruxsat beradi.
Lizing oluvchi olingan mulkka egalik huquqini ta'minlab turishi uchun, u mazkur asbob-uskunadan bitimda ko’rsatilgan maqsadlardagina foydalanishi va uning ma'naviy hamda jismoniy eskirishlarini hisobga olgan holda bitim tuzishi lozim. Asbob-uskunadan foydalanuvchi, o’z vaqtida va kelishilgan jadval asosida, lizing to’lovlarini amalga oshirishi shart. Lizing oluvchi tomonidan o’z majburiyatlarini bajarilmasligi holatlarida mulk egasi unga tegishli to’lovlar to’lanishini va kelishilgan bitimga rioya qilinmasligi oqibatida kurilgan zararlami qoplashini talab qilishi mumkin. Tomonlar bitimda ko’rsatilgan kelishuvlar bo’yicha bitimni bekor qilishlari mumkin.
Konventsiya, lizing oluvchining boshqa tomondan mulkiy huquqini himoya qilish bilan birga, agarda mulkdan foydalanuvchidan tashqari, boshqa bir uchinchi shaxs ko’proq foyda olsa, bu holda to’liq javobgarlik mulkning egasiga o’tishini ko’rsatadi. Agarda, bu holat, foydalanuvchining harakati natijasida yuzaga kelsa, u holda inobatga olinmaydi.
Respublikamizda lizing munosabatlari o’ziga xos xususiyatlardan kelib chiqmoqda. Ushbu lizing munosabatlari jahon amaliyotida umumiy qabul qilingan lizing munosabatlari bilan muvofiqlashtirilgandir.
O’zbekistonda Konventsiya qoidalariga asosan, bitim bajarilmay qolganda, ya'ni lizing oluvchining asbob-uskunadan foydalanish davrida, keyinchalik, to’lovga layokatsizligi aniqlansa, uning sheriklarining u bilan bo’ladigan keyingi munosabatlarini bilishi muhimdir.
O’zbekiston Respublikasining bir qator qonuniy me'yoriy hujjatlarida qarz oluvchining to’lovga layokatsizligi aniqlansa, uni to’lovga noloyiq, ya'ni bankrot deb e'lon qilish kerakligi ko’zda tutilgan.
Xususan, 1996 yil 25 apreldagi O’zbekiston Respublikasining «Bank va banklar faoliyati to’g’risida»gi qonunining 35-moddasida shunday deyiladi:
- «bankdan olingan kreditlarni o’z vaqtida qaytara olmay, majburiyatlarini bajara olmayotgan qarzdor bank tomonidan to’lovga layokatsiz deb e'lon qilinishi va matbuotda bu xakda chop ettirilishi mumkin. Bank bunday qarzdorlarni bankrot deb tan olinishini talab qilib, xo’jalik sudiga murojaat qilishi mumkin».
Biroq, hozirgi vaqtda MDHning bir qator davlatlarida lizing beruvchi mulkni foydalanishga berilgan tomonning to’lovga layokatsizligi aniqlansada, uning faoliyatini tartibga solishning huquqiy asoslari to’liq o’rnatilmagan. Lizing oluvchi tomon bankrot, deb e'lon qilinganda, u mulkning haqiqiy egasi hisoblanmaydi. Bunday vaziyatda lizing oluvchi to’lovni undirish masalasi to’liq hal etilmagan. Bankrotlik holatida, lizing bitimi lizing oluvchining aybi bilan bekor qilingan hisoblanadi. Lizing oluvchi lizing beruvchiga bitim buzilganligi natijasida yuzaga keladigan zararlarni to’liq qoplashi shart. Bankrot bo’lgan korxona o’zining majburiyatlarini to’lashda, kontragentlari qatoriga lizing beruvchi ham ham kiritiladi. U o’ziga to’lovlarni undirishi uchun navbatga, ya'ni ro’yxatga qo’yiladi va o’rnatilgan tartibda to’lov amalga oshiriladi.
Konventsiyada bitimda qatnashayotganlarning talablariga binoan, «lizing beruvchining mulkiga lizing oluvchining vaqtinchalik egaligini ko’rsatuvchi bitimni rasman e'lon qilinishi mumkinligi to’g’risida» umumiy qoida qayd qilinadi.
Shuningdek, ushbu Konventsiyaga muvofiq, lizing oluvchiga xuddi oldi-sotdi bitimida xaridorga beriladigan huquq doirasi kabi huquq beriladi. Mulkdan foydalanuvchi asbob-uskunani yetkazib beruvchidan mulkni oldi-sotdisi bitimi bo’yicha o’rnatilgan tartibda xuddi mulk egasi sifatida yetkazib berish shartlarini talab qilish huquqiga ega. Shu bilan u, asbob-uskunani yetkazib beruvchining oldida mulkning egasi bo’lib hisoblanadi. Aslida u haqiqiy mulk egasi emasdir. Biroq, lizing oluvchi asbob-uskunani yetkazib beruvchi bilan o’rnatilgan oldi-sotdi bitimini bekor qilishni, mulkning haqiqiy egasini ogoxlantirishsiz mustaqil tarzda amalga oshirolmaydi. Asbob-uskunani yetkazib berish bo’yicha shartlar buzilganada, lizing oluvchi mulkning haqiqiy egasidan, u orqali ushbu shartlar bajarilishini ta'minlashini yoki asbob-uskunani yetkazib beruvchi va lizing kompaniyasi o’rtasidagi yetkazib berish bitimini bekor qilishni talab qilishi mumkin.
Hozirgi vaqtda O’zbekistonda xalqaro lizing munosabatlarini tartibga solishning huquqiy asoslari shakllantirilmoqda. Va, yuqorida qayd etilgan shartnoma moddalarini bajarish hamda lizing munosabatlarida huquq va majburiyatlarni taqsimlash, xalqaro andozalarga mos ravishda ishlab chiqilmoqda.