Mavzu: Tasviriy sanat darslarida talabalarning badiy

Mavzu: Tasviriy sanat darslarida talabalarning badiy ijodiy faoliyatini oshirish
Kirish
I.bob. Tasviriy san’at o‘quv fani, uning maqsadi va vazifalari
1.1-§.Shaxsning badiiy madaniyati va ma’naviyatini rivojlanishida tasviriy
san’atning o‘rni
1.2-§.Tasviriy san’at darslarining mazmuni
1.3-§.Boshlangich sinflarda tasviriy sanatni o’qitish metodikasi
II.bob. Amaliy mashg’ulotlarni tashkil etish mazmuni
2.1-§.BoshIang‘ich ta’lim o‘quv dasturini o‘rganish va rejalashtirish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi
Tasviriy va amaliy san’at pedagogikasi mutaxassisligida qalamtasvir asosiy rol
o’ynaydi. Bunda tasviriy san’at o‘qituvchilari qalam tasvir (grafika)dan yetarli bilim,
malaka hamda ijodkorlik saviyasiga ega bo’lishlari lozim. Ma’lumki, qalam tasvir
tasviriy san’atni o‘zlashtirishda bosh mezon va asos bo’lishi bilan birga alohida san’at
turi sifatida ham xarakterlidir. Qalam tasvir sirlarini yaxshi bilgan amaliy san’at
ijodkorlari hamda pedagoglar o‘z fikr-tuyg‘ularini tezroq, shuningdek, aniqroq amalga
oshirish imkoniyatiga ega bo`ladi.
Olimlarimizdan biri «Tasvirlash bu kuzatish, yaratish, ixtiro qilish demakdir»,
deb bejiz aytmagan.Tasviriy san’at o‘qituvchisi qalam tasvirdan quyidagilarni bilish
talab qilinadi:
— grafika san’ati haqida nazariy ma’lumotlar;
— qalam tasvirda ishlatiladigan materiallar, ularni tayyorlash qoidalari va yo`1–
yo`riqlari;
— naturadan qalam tasvirda rasm ishlashning asoslari;
— tasvir qurish qalam tasvirda perspektiv qisqarish qonuniyatlari borasidagi bilim va
nazariy tushunchalar;
— qalam da bajarilayotgan tasvirning kompozitsiya yechimi;
— qalamtasvirdagi ishni nihoyasiga yetkazish tajribasi va malakasi;
— qalamtasvirda qalam bilan bajarilgan ishga shakl berish yo`llari va uslublari kabi
bir qator maqsad va vazifalari mavjud. Bundan tashqari yuqoridagi ko‘rsatilgan talab
va qonun-qoida asoslarini mukammal o‘zlashtirganda tasviriy san’at o‘qituvchilari
oddiy geometrik shakllardan tortib, harakatdagi odam, hayvonlar hamda tabiatning
turli ko’rinishlarigacha bo`lgan jarayonlarni qalam tasvirda bajara olishi kerak.
Bundan tashqari kitob, gazeta, jurnal bezash, muqovalash va boshqa grafik ishlarni
bajara olish malakalarini bilishlari lozim. «Qalam tasvir bu rangtasvir, haykaltaroshlik,
me’morchilikning eng yuqori nuqtasi va barcha fanlarning ildizi va manbayidir».
3
Ushbu so‘zlar 500 yil oldin buyuk Mikelandjelo Buanorotti tomonidan aytilganiga
qaramasdan, hozir ham o‘z qimmatini yo‘qotmagan va isbotini topmoqda.
Qalamtasvir — tasviriy san’at asosi. Tasviriy san’atning barcha turlarining asosi
qalamtasvir hisoblanadi. XVIII asrdan boshlab «qalamtasvir» chiziqlar yordamida
obraz yaratish sifatida tasvirni belgilovchi atama hisoblanib, barcha san’at turlaridagi
buyumning shakli,o‘lchami, tuzilishi va xarakterini belgilab beruvchi muhim
xususiyatlari bilan tanishtiradi. Qalam tasvir tasvirlashning xususiyatlari shartli
ravishda bir necha turlarga bo‘linadi.Qalam tasvirning tasvirlash vositalari ishlatilishi
bo‘yicha chiziqli va tusli bo‘ladi. Chiziqli rasm qoida bo‘yicha och, yengil va
umumlashtirilgan bo‘ladi. Chiziqlar orqali badiiy obraz yaratiladi, jadvallar, shartli
chizmalar, sinf taxtasidagi tasvirlar shular jumlasidandir. Tusli tasvirlar muhitdagi
buyumning hajmliligi, yorug’ligi, fakturasi va fazoviy munosabatlarini to‘liq ta’rifini
beradi. Bunday rasmlar yorug‘-soyali va tusli, deb ataladi. Ayrim buyumlar sharpasi
va tashqi ko‘rinishi orqali xarakterlidir. Shuning uchun bunday ko‘rinishdagi
tasvirlashda ayrim holda tusli tasvirning oddiy turi tanlanadi, bu siluet deb nomlanadi,
ya’ni bir xil tekis tus bilan qoplanib, tashqi ko‘rinish chizig‘i orqali bajariladigan tasvir.
Ma’lumki, Oliy va o'rta maxsus pedagogika o‘quv yurtlarida ta’lim mazmuni
kunning eng dolzarb vazifalaridan biri boiib turibdi. Bu vazifani hal etish hozirgi davr
o‘qituvchisini o‘z fani doirasida chuqur va keng bilimli, shuningdek, ijodkor va
izlanuvchan boiishini talab qiladi.
Shu maqsadda boshlangich ta’lim va tarbiyaviy ish ta’lim yo‘nalishida «Tasviriy
san’at o‘qitish metodikasi» fani o‘qitiladi. Bu fanning asosiy maqsadi talabalarni
boshlangich sinflardagi «Tasviriy san’at» darslarini o‘qitishga tayyorlash, tabiatdagi
hamda tasviriy san’at asarlaridagi go'zallikni ko‘ra bilish va idrok etish, badiiy did,
ko'rish xotirasi, rangni sezish, fazoviy tasawur, kuzatuvchanlik va badiiy ijodiy
qobiliyatiami o‘stirishdan iborat.
«Tasviriy san’at o‘qitish metodikasi» kursining asosiy vazifalari quyidagilar: -
boiajak boshlangich sinf o‘qituvchilarida tasviriy san’at metodikasi bo‘yicha
bilim va malakalami hosil qilish va o‘stirish;
4

- bolajak boshlangich sinf o‘qituvchilariga tasviriy san’atning nazariy va amaliy

asoslari (yonig‘, soya, perspektiva, kompozitsiya) haqidagi bilimlarni puxta egallashga
yordam berish;
- boiajak boshlangich sinf o'qituvchilarida rasm ishlash va badiiy ijod bo‘yicha
ko‘nikma va malaka hosil qilish;
- o‘zbek va jahon xalqlari tasviriy, amaliy va me’morchilik san’ati bilan
yaqindan tanishtirish va chuqur o‘rgatish;
- tasviriy san'at o‘qitish metodikasining o‘ziga xos rivojlanishi tarixi, maqsad
va vazifalari, nazariy asoslari haqida ma’lumot berish;
- talabalarni zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish yoilari bilan
tanishtirish.
Tasviriy san’at o‘qitish metodikasi mashg'ulotlarida fanning nazariyasi va
o'qitish usullari, shuningdek, tasviriy san’at asoslari hamda uning tarixi masalalariga
alohida e’tibor berilgan. «Tasviriy san’at o‘qitish metodikasi» kitobi ketma-ketlik
bosqichlari asosida tasvirlar chizish, mustaqil ravishda tasviriy va amaliy mavzularga
kompozitsiyalar ishlash, loy va plastilindan har xil narsalar haykalchalarini yasash,
rang xususiyatlari bilan yaqindan tanishtirish, tasviriy san’at tarixi asoslarini o‘rganish
hamda umumta’lim maktablarining boshlang‘ich sinflarida tasviriy san’at o‘qitish
metodikasiga oid materiallami o‘z ichiga oladi. Talabalarga ta’lim berishning asosiy
shakllari: ma’ruza, amaliy mashg‘ulotlar ishlari va mustaqil tayyorianish. Talabalar
ma’ruzalarda tasviriy san’at fani va uni o‘qitish metodikasining nazariy asoslari,
metodlari va uning tarixiy rivojlanishini o'rganadilar, tasviriashning nazariy asoslari,
san’at tarixidan qisqacha ma’lumotlar hamda umumta’lim boshIang‘ich
maktablarining tasviriy san’at bo‘yicha dasturlari mazmuni bilan tanishadilar.
Amaliy mashg‘ulotlarda talabalar qalam yordamida tasvirlashning oddiy
asoslaridan boshlab murakkab narsalarni tasvirlashgacha boMgan chuqur bilim va
amaliy malakalami o‘zlashtiradi, rangtasvir va kompozitsiya bo‘limlarida rang bilan
ishlash xususiyatlarini amalda bajarish, badiiy asarlarga esa illyustratsiyalar ishlashni
o‘rganadilar. Shuningdek, umumta’iim maktablarining boshlang‘ich sinf dasturlariga
muvofiq talabalar mavzuli-tasvirli rejalar, dars turlariga ishlanmalar tuzadi, ularga
5

didaktik materiallar tayyorlaydi hamda badiiy bezak san’ati va amaliy grafik ishlar,

haykaltaroshlik bilan shug‘ullanish nazarda tutilgan. Rasm chiza bilish va hamma
masalalarga ijodiy yondashish barcha sohalarda zarurdir. Ijodiy yondashish butunlay
yangi g‘oyalar va iasawurlami vujudga. keltiradi, shaxsni badiiy rivojlantirishda
muhim o‘rinni egallaydi. Metodika ta’lim-tarbiya jarayonida o'qituvchining
o‘quvchilar bilan ishlash usullarining mazmunining xususiyatlariga qarab chiqadi.
Ma’lumki, maktabda o‘qitishning xilma-xil metodlari qoilaniladi. Bu yerda ta’lim
usuli, o‘quv materiallarining joylashishi (o‘quv, reja, dastur), ta’lim prinsiplari va yana
(so‘ngida), o‘quv tarbiyaviy ishlarning umumiy maqsad va vazifalari eng muhim
ahamiyatga egadir.
«Metod» so‘zi grekcha boiib, «Tadqiqot yoli» «bilish usuli ma’nosini anglatadi.
Pedagogik o'qitish metodlari deganda, maktab o‘quvchilaming bilim, mahorat va
malakalarini egallashida, ulaming ijodiy qobiliyatlarini rivoj lantirishda va
dunyoqarashini tarkib toptirishda o‘qituvchilaming qoilagan ish usullari tushuniladi.
Metodika so‘zi avvalo ta’lim va tarbiyaning samarali usullarini majmui
ma’nosini bildiradi, mazkur darslik umumta’lim maktablarining boshlangich sinflarda
tasviriy san’atni o‘qitish metodikasining bir qator jihatlari ko‘rib chiqiladi.
Tasviriy san’at o‘qitish metodlari deganda o‘qituvchining o‘quvchilar bilan
ishlash usullari natijasida o‘quv materiallarini yaxshi bilib olish darajasiga erishish va
o‘zlashtirish darajasini oshirilishi nazarda tutiladi. Har bir o‘qitish metodlari
o‘quvchilar egallashi lozim boigan bilimlarining mazmuni (hajmi)ga monand tarzida
ta’lim maqsadiga, o‘quvchilaming yosh va fiziologik xususiyatlariga bogiiq. «Usul»
iborasi pedagogik adabiyotlarida tez-tez uchrab turadi. o‘qitish usuli - bu ta’lim-
tarbiyada alohida qismi hisoblanadi, ulaming yigindisi o‘qitish metodlariga kiradi.
Umumiy yo‘nalishga qaratilgan ma’lum bir o‘qitish metodlari va usullarining
majmuasidan o‘qitish tizimi tuziladi. Tasviriy san’at o‘qitish metodikasi pedagogik
ilmiy fan sifatida tajribada sinalgan ishlaming nazariy qismlarini umumlashtirib,
amaliyotda samarali natijalar bergan o'qitish metodlarini taqdim etadi. Metodika,
asosan, pedagogika, psixologiya, estetika va san’atshunoslikning tadqiqot natijalariga
6

asoslanadi. U tasviriy san’atni o‘rgatish qonun qoidalarini ta’riflab beradi, kelajak

avlodni tarbiyalashning zamonaviy metodlarini belgilaydi.
Amaliy metodika, ta’lim va tarbiyaning rivojlanish jarayonini o‘rganadi.
Pedagogik mahorat ko‘nikmalarini o‘rganish uni egallashga qaratilgan ma’lum
iste’dod, qobiliyatlar va ishtiyoqlar (moyilliklar) mavjud boiishini talab etadi, chunki
metodika fani san’at pedagogikasining mashaqqatli murakkab va juda mas’uliyatli
sohasidir.
Demak, tasviriy san’atni o‘qitish metodikasi fani pedagogika ilmining
o‘quvchilami tasviriy san’atga o‘rgatish mazmuni, vazifalari va metodlarini
o‘qitishning mazmuni, vazifalarini va metodlarini aniqlovchi, ijodiy ishlardagi oqilona
usullarini o‘rganuvchi, ta’lim va tarbiyaning maqsad va vazifalariga tayangan holda
samarali o‘quv jarayonini tashkil etuvchi, shakl va yo‘llarini tadqiq etuvchi sohasidir.
Tasviriy san’at metodikasi metodika fanining boshqa sohalari kabi umumiy va xususiy
turiarga ajratiladi.
Umumiy metodika - o‘quv fanning nazariy qismini asoslariga qarashli savollami
va ko‘pchilik fanlarga tegishli o‘qitish usul va uslublarini qo‘llanishlarini ko‘rib
chiqadi. Bular quyidagilar:
- tasviriy san’at fanining maqsad va vazifalari;
-tasviriy san’at fani dasturiarining tuzilishi va mazmuni;
- o'qitishning tashkiliy shakllari va metodlarini ishlab chiqish; - ko'rgazmali
metodik vositalami tadqiq qilish va tanlash (o‘quv ko‘rgazmali qurollar va texnik
vositalari);
- tasviriy san’atning boshqa fanlar bilan bog'liqligi (adabiyot, musiqa, biologiya,
tarix);
-tushunchalami, iboralami ta’riflash va boshqalar. Xususiy metodiica - biron-
bir o‘quv fanining o‘qitish uslubi nazarda tutiladi.
- ko‘rgazmali qurollardan foydalanish bo‘yicha tavsiyalar beriladi;
- amaliy va ijodiy ishlaming mazmunlari aniqlanadi va h.k. Hozirgi kundagi
rasm o‘rgatish metodikasi birdaniga kelib, shakllangan emas, bunga qadar mazkur
metodika shakllanishi va murakkab taraqqiyot yoiini bosib o‘tdi. Respublikamizda
7

tasviriy san’atni o‘rgatish metodikasining shakllanishida mahalliy olimlar,

metodistlaming qator izlanishlari, o‘quv qoilanmalaming ahamiyati juda katta o‘rin
tutadi. Badiiy pedagogika metodika sohasidagi so‘nggi yutuqlari ko‘rsatilgan va
talabalami pedagogik faoliyatga tayyorlash, ulami metodik bilim va mahoratlar bilan
qurollantirish, o‘qitish san’atini egallashsga yordam berishni o‘ziga asosiy maqsad
qilib qo'ygan.
O‘qituvchi tasviriy san’at darslarining tashkilotchisi, rahbari va ilhomchisi.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan o‘quv-tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishga dastur
asosida o‘qitiladigan tasviriy san’at mashg‘ulotlari narsaning asliga qarab tasvir
chizish; xotira va mavzu asosida tasvir chizish; dekorativ amaliy san’at va
haykaltaroshlik; san’atni idrok qilish kabi turiarda olib boriladi. Quyida biz tasviriy
san’at fanning turiarini ko‘rib chiqamiz. 0 ‘qituvchi tasviriy san’at darslarida
o‘quvchilami dars mavzusiga aktivlashtirish uchun dars mavzusining mazmuni,
hayotdagi ahamiyati va uni chizish qoidalarini tushuntirishi zarur. Ba’zida
o‘qituvchilar tasviriy san’at darslarini tashkil etish uchun o‘quvchilarga dars mavzusi
yuzasidan savollar berib, unga berilgan javoblami to‘Idirish kabi vositalardan
foydalaniladi. o‘quvchiíar dars va darsdan tashqari vaqtlarda mustaqil ravishda
bajarayotgan ishlari vositasi bilimga, malakaga, ijodiy ko‘nikmaga ega bo'ldilar,
o‘qituvchining vazifasi o‘quvchilaming mustaqil ishlariga yordam berishi,
rag‘batlantirish metodi asosida ilhomlantirish, yutuq va kamchiliklarini o‘z vaqtida
ko‘rsatish, ulami o‘z kuchiga ishonchini mustahkamlashida rahbarlik qiladi.