Mavzu: Tasavvufning vujudga kelish tarixi

Muhokama uchun savollar:

1. Islom dinining paydo bo’lishi haqida gapiring.

2.Islom dini qaysi asrlarda keng yoyila boshladi?

2 – asosiy masala bo’yicha darsning maqsadi: Talabalarga islom dini va tasavvuf ta’limotining o’zaro bog’liqligi xususida ma’lumot berish

IDENTIV O’QUV MAQSADLARI:

1.Tasavvuf adabiyotining shakllanishi haqida gapiradi.

2.So’fiy ijodkorlar asarlariga baho beradi.
2-asosiy masalaning bayoni:

Tasavvuf adabiyoti hzigacha bhlgan shal va janrlardan foydalanadi. Chunonchi, lirik janrlardan ruboiy, -azal, yit’a, o’asida

Epik janrlardan masnaviy tasvvuf adabiyotining eng muqim va asosiy janrlariga aylandi. Shfiy shoirlar bu janrlani rivojlantirib ularga Yangi ruq ba-ishladilar. Khp shoirlarda dunyoviylik Bilan iloqIy, ya’ni irfon o’hshilib zuqr etadi. Qofiz Sheroziy, Sadiiy Sheroziy, Kamol Xhjandiy, Jomiy va Navoyi ijodida Dune ghzalligi iloqIy qusnu jamolning davomi va moddiy ifodasi sifatida olib o’araladi. Shuning uchun ulardan sof diniy –oyalarni yoxud sof dunyoviy –oyalarni o’idirish, asarlarini bir-biriga zid o’hyish noth-ri. Bu shoirlar uchun olam va odam yaganadir. Ruq va jism, vujud va ma’niy birgadir. Ular kuylagan reallik iloqIy sifatlarning mazxari va jilosi. IloqIy mazxadan iloqIy manbaga o’arab boradigan ruq ular uchun eng ghzal ruqdir. Shu bois qam mazkur shoirlarn7ing asarlarini shyilar h mao’omida oodiy kitobxonlar hz mao’omida anglagnlar. Shuning uchun qam ularing asarlari khp ma’noli, qar bir ifoda etti o’avat parda ichiga yashirinagan. Masalan, maqbub deganda xudoni, pay-ambarni, pirni va sevgan kishisini anglash, soo’iy deganda qam Ayni shu thrt tushunchani e’iborga olish, lab deganda pirning shzini iloqIy fayzni, o’osh deganda iloqIy olam Bilan moddiy olam chegarasii, bel deganda komil inson xayolini, ingichka bel deganda komil inson xayolini nozikligini, khz deganda komil insonning hzini nazardja tutish mavjud. Bu timsollarni batafsil anglamay shfiyona she’rni anglash mumkin emas. Anna shu timsollar oro’ali Navoiy va Mashrab lirkasida solik obrazi gavdalantiriladi. Tario’at yhlidagi musofir ya’ni solikning kechinma va qayajonlari, mAqbub yodidagi talpinish Sarqushligi va xumori vasl damlaridagi shodligi tasvrlanadi. Umuman Navoiyda insonning iloq tomon khtarilishi asosiy –oyadir. Shoir shu yhl iztirobi va martabalairni turli vositalar Bilan tasvirlaydi. Xamsa dostonlari «Lison ut-tayr» qam uruj me’rojini tasvirlovchi asarlardir. Oddiylikdan murakkablikka, da-allikdan yumshoo’likka, nodonlikdan donolikka, oddiy iymonlilikdan yuksak irfoniy iymonga hsib chio’ish. Bosho’acha aytganda kamolot kasb etishdir. Navoiyning ijodida mutlao’iylik qukmron: mutlao’ yaxshlik (ezgulik) va mutlao’ yomonlik (yovuzlik)ni khradi. Uning uchun yomon – bu mutloo’ o’ora rangda khrinadgan yomonlik. Yaxshi – mutloo’ yaxshilik. U nurli ranglar Bilan jilolanadi. Shoirning qayotga munosabati qam anna shunday. Uning uchun yomon shoq barcha xislatlarini jamlagan odam, yaxshi shoq esa barcha yaxshi ijobiy xislatlarni jamlagan shaxs. Yaxshi odam xushaxloo’ va aoo’ildir. Yaxshilaring yaxshisi – eru khkni bir nazar Bilan o’amrab olgan Baqovuddin Nao’shband yoki oriflar orifi Abduraqmon Jomiydir. Bular iloqiy uruj darjalaridan ildamlashib ketgan valiy insonlar komillik timsoli. Ular Navoiy nazarida reallik va noreallik yoxud Dune Bilan –ayb olami orasidagi kishilardir.
Adabiyotda tasavvuf o’oidalar, kechinma va xayajonlar, timsol va tamsillar oro’ali tasvirlanib talo’in o’ilinadi. Bu asarlarni tasviriy talo’in yoki badiiy tasvir deyish mumkin. Shfiy darvishlar ijod aqliga yao’inlashib borib hz jamoalirini tuza boshladilar. Shfiy jamoalariorasida «rind»lar hzlarini bequd, beparvo o’ilib khrsatuvchi botinan mutafakkir va zayiy bhlgan, dunyoning adolatsizliklaridan zada kishlar ajralib turadi. Ular bir- biriga dil rozi aytish qasratlashish uchun yi-inlar uyushtirardilar. Bunday yi-inlarda ilmu adab aqli qam ishtirok etardi. Rndlar odatiga muvofio’ me’yorda sharob ichib Sarqushlik o’ailish erkin ozod qolda tuy-ular tizginini o’hyib yuborib, kuy-o’hshio’, she’rxonlik bazmi tuzish rasm bhlgan.
Alishar Navoiy «Maqbub ul-o’ulub» asarida rindiy bodaparastlarning axloo’ini bayon etib ularni xudo oshio’lari, Qao’ning sevgan bandalari deb ta’riflaydi. Rindlar davrasining hz shoirlari, latifaghylari, sozandayu mutriblari bhlgan. She’r va musio’aning inson ruqiga ta’sir etish kusini sezgan. Tasavvuf shayxlari xonoo’olardagi yi-inlarda bundan foydalanishlarga intilganlar. Aynio’sa, samo’ yi-inlarini o’izitishda she’r va musio’a juda o’hl kelardi. Ma’lumki, jamoa toifa bhlib yashash, pir muitlik odobini sao’lab tongotar suqbatlar o’urish, iloqiyot asroridagi baqsu munozara musulmon sharo’ining butun o’adimiy madaniy markazlarida o’urilgan khp sonli xonoo’o va zoviyalarda thplangan fao’ru fano aqli qayoti mazmunini belgilardi. Xonoo’olarda «samo’» (arabcha eshitish, majlislar uyushtirish) she’r va rao’s bazmini tashkil etish odat tusiga kiradi. Xususan, sukra – bexudlik kantseptsiyasini yoo’lagan shfiylar bunga hch edilar. Ular: shfiy uchun asosiy narsa iujudning borligini unutish, qol mao’omini egallashdir, samo’ shu ruqIy ichtixot o’iyomini kuchaytiradi. Susa shaqri shyfiylari majlisida ishtirok etgan tarixchi Al Muo’addasiy yozadi: «Ba’zan shfiylarga o’hshilib o’icho’irardim, ba’zan ularga o’asidalar ho’ib berardim» (A. Mitsning Islom uy-onishi kitobidan 234-bet). Xonoo’alardagi kuy- o’hshio’ sadolari atrofga taralib odamlarni hziga jalb etgan. Muo’addasiyning aytishicha, xotin-xalaj uylarning tomiga chio’ib shfiylar bazmini tomosha . Tasavvufning bu rujui shubqassiz ijobiy qodisa edi, uning ta’sirida tasavvuf adabiyoti mukammal darajada rivojlndi. Tasavvuf adabiyotida she’rxonlik, qadis va oyatlar, she’riy qikmatlar, mazmunli va ta’sirchan o’ilib shfiylar va darveshlar, oriflar va komillar nuto’ini bezadi.
Tasavvuf adabiyotining hzi komillik belgisi qisoblanadi. Komil shz, komil ma’no, komil tafakkur, komil nuto’, komil inson siymosini yaratfdi. Yuo’oridagi koilliklarni egallagan inson eng komil qilo’at bhla oladi. Sharo’ shoirlari asarlarini mutolaa o’ilar ekanmiz, darvesh, gado, fao’r, fao’iri soqibdil, soliq , orif kabi shzlarga tez-tez duch kelamiz. Va aksar bu shzlar shoq shaqzoda, sulton saltanat shzlari bilan yonma-yon keladi, «Shoq-gado» kontrast – ziddiyatli ibora oro’ali esa turli xildagi fikr muloqazalar ijtimoiy axloo’iy o’arashlar bayon etiladi. Shunday ekan, hylaymizki, bugungi ho’kvchilar qam mazkur ma’nosini anglab olishi va bu shzlar ishlatilgan asarlar zamirida yashiringan muqim –oyalar mutafakkir adiblaring qamondolzarb bhlib kelayotgan o’arahlarini bilishi zarur. Xhsh, darvesh kim? Shhq-chi? Komil inson-chi?
Fornscha darvesh shzining Lu-aviy ma’nosi gado, kaba-al demakdir, ya’ni darveshlik – benavolik, o’ashshoo’lik. Kamtar, xokisor bhlish hzini zao’iru zabon qisoblash darveshning asosiy fazilati deb o’aralgan. Shu bilan birga o’alndarlarni uzlatga chekingan kishilarni va Yana khp qollarda orif shfiylarni qam darvesh deb atagan. Darvesh keyingi ma’noda she’riyatda keng o’hllanilgan. Tilanchi, gado bilan darvesh yoxud shfiyning ijtimoiy aqvoli, yurish-turishida hxshashlik bor. Shfiy qam gado – Dune mol-mulkidan mosuvo bhlgan janda thnidan bosho’a narsai yho’ o’ashshoo’ odam. Ammo shfiyning darveshligi ongli, ixtiyoriy sa’yu qarakatlari natijasidir, unda tama yho’. Darveshlik – uning e’tio’odi. U tario’at maslagini o’abul o’ilib jonini, borli-ini fido etadi. Shayx Abu Said Abulxayrdan shfiylik nima deb shraganlarida hz o’hlida bor narsasini hzgalarga ba-ishlash, boshdagi bor nomao’bul fikr-xayollarni tashlash va boshga nima o’iyinchilik tushsa chidash deb javob bergan. Shfiy darvesh qam tilanchi, lekin uning tilanchiligi bilan gadoning tilanchiligi orasida eru osmoncha tafovut mavjud. Hzini Qao’ yhliga ba-ishlab dunyodan yuz hgirgan boylik javoqirga bepiand o’arab insoniy shonu sharaf, qikmat va ma’naviy ganjinani qar o’anday oltindan afzal deb bilgan. O’anoatlilik iloq jamoliga etishish –aybning siru asrorini kasho’ etish uchun tinmay izlanish, ruqni imtiyozlantirib, yayrtib borish ularning asosiy –oyasidir. Shayx Sadiy «Guliston» asarida darveshlarning zoqiri janda kiyim, o’irtishlangan soch qao’io’ati esa tirik khngil, bedor dil va hlgan nafsdir. Bunday darveshlar dunyoviy o’aytlardan ozod bhlib, xayoli xotirasi o’albida va butun vujudida Olloq bor.Zero, ozod, mustao’il odamgina hliy qao’io’at uchun murosasiz jangga kiradi, olsh, mansab umidida yurgan odam esa qokimiyatga, shhqga o’aram bhladi. Hz irodasi Bilan ish o’ilolmaydi.
Ammo Shoq-chi? U-o’ul. Dunyo o’ulidir! Chunki u mol-dunyoga xirs o’hygan odamlarning eng pesho’adami, eng zhri uning fikru yodi Dune egallash Bilan band. Shunday o’ilib shoq dunyodan thymaslik, zulmu zhravonlik ramzi bhlsa, darvesh hz xususiyati Bilan shoqning bueunlay teskarisi – saltanat, taxtu tojini inkor Tish unga nafrat timsolidir.Ikki xil mavo’edan o’ay biri komillikka olib boradi? Komillik darajasiga etmoo’chi bhlgan inson darveshdikni tanlasagina, tasavvufning o’onun-o’oidalariga rioya o’ila olsagina komillikka erisha oladi. Demak, komil qilo’at bhlgan inson barcha narschada takomilni etuk muntazamlik va muzayyanlikni khrmoo’chi bhladi. Uning oliy orzusi – olamni qam, hzini qam xoli qolda tasavvur etish, insonni nuo’sonlardan xalos etish. Inson ruqi komillikka tashna ekan, san’at va adabiyot esa shu chano’oo’ni o’ondirish uchun xizmat o’ilib kelgan. Inson ruqining mh’jiza mavjlarini faraq va xurramligini ifodalagan. Inson ruqi adabiyotdan ozio’lanib yayraydi va barcha o’udratini adabiyotda khrsata oladi. Din, tasvvuf adabiyoti bir – birini tshldirib, bir – biriga mada beradi. Barchasining muddahsi inson edi, insonni hrganish va poklash edi. Garchi iloqIy –oyalar kuylansa qam lekin adabiyot xususan, tasavvuf adabiyoti inson o’albining ifodasi bhlib keldi. Zero, iloq inson o’albidadir.