Òibbiyot kollejlari uchun darslik «O‘zbekiston milliy ensikloðediyasi»

---

Ya. N. ALLAYOROV
AKUSHERLIK
Òibbiyot kollejlari uchun darslik
«O‘zbekiston milliy ensikloðediyasi»
Davlat ilmiy nashriyoti
Òoshkent – 2007
O‘ZBEKISÒON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RÒA MAXSUS ÒA’LIM VAZIRLIGI
O‘RÒA MAXSUS, KASB-HUNAR ÒA’LIMI MARKAZI

---

Darslikda mavzularni yoritishda homiladorlik va tug‘ruqni boshqarish, chaqaloqlik davri
parvarishi, akusherlik patologiyalarining oldini olish va davolashda akusherlik amaliyotida
keng qo‘llaniladigan klassik usullar bilan bir qatorda Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti
tavsiyalari ham inobatga olingan. Bu kollej o‘quvchilari ushbu fanni mukammal
o‘zlashtirishlariga yaqindan yordam beradi.
Ò a q r i z c h i l a r :
Zokirova Nodira Islomovna – 
Samarqand tibbiyot instituti
davolash fakulteti UASh tayyorlash akusherlik va ginekologiya
kafedrasining mudiri, t.f.d., professor.
Meliqulov Xolmurod Meliqulovich 
– ushbu kafedra dotsenti,
t.f.n.
A
4108160000
358 – 2007
ISBN 978-9943-07-064-6
© «O‘zbekiston milliy ensikloðediyasi»
Davlat ilmiy nashriyoti, 2007-y.
57.16
A51
Allayorov Yaxshinar Norbobayevich.
Akusherlik:
Tibbiyot kollejlari uchun darslik/
Ya.N.Allayorov. –T: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi,
2007. – 464 b.
BBK 57.16
A51

---

!
SO‘Z BOSHI
O‘zbekiston Respublikasida “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” hamda
“Sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilish davlat dasturi” ning hayotga tadbiq etilishi
jahon andozalariga mos, raqobatbardosh, davlat ta’lim standartlari talablariga
javob bera oladigan mutaxassislarni tayyorlash ehtiyojini keltirib chiqardi.
Umumiy amaliyot akusherlarini tayyorlashda tibbiyot kollejlarida akusherlik
ilmining hozirgi kundagi yutuqlari, Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti tavsiyalariga
binoan tegishli ma’lumotlar asosida nazariy bilimlar berish va amaliy kî‘nikmalar
hosil qilish davr talabidir. Akusherlik ishi mutaxassislarini tayyorlashda hozirgi
kunga qadar V.I.Bodyajinaning Akusherlik darsligi hamda xalqaro tashkilotlar
tomonidan î‘tkazilib kelinayotgan seminar î‘quv qî‘llanmalari, “Bexatar onalik”
dasturi materiallari, O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining
buyruqlari bilan tasdiqlangan yî‘riqnomalardan tuzilgan ma’ruza matnlaridan
foydalanilgan holda dars jarayoni tashkil etilib kelinmoqda.
Shu nuqtai nazardan har tomonlama yetuk, malakali, amaliy kî‘nikmalarga
ega bî‘lgan umumiy amaliyot akusherlarini tayyorlash uchun mî‘ljallab yozilgan
ushbu darslik tarmoq ta’lim standartlari talabidan kelib chiqib, 2007-yilda Oliy
va î‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan “Akusherlik” fani î‘quv
dasturi asosida tayyorlangan. Darslikda akusherlik fanining anatomiya, fiziologiya
va patologiya asoslari, hamshiralik ishi, pediatriya, ichki kasalliklar, jarrohlik va
reanimatsiya asoslari fanlari bilan bog‘lab î‘tiladigan mavzularga alohida î‘rin
berilgan.
Ushbu darslikda shu kungacha foydalanib kelinayotgan akusherlik
darsliklarida yoritilmagan “Akusherlikda tez va shoshilinch yordam kî‘rsatish”
maxsus qismi kiritilgan. Bundan tashqari Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti
tavsiyalari asosida ishlab chiqilgan “Homiladorlikda gipertenziv buzilishlar”,
“Akusherlik qon ketishlari”, “Akusherlikda septik infeksiya” kabi mavzularga
tegishli î‘zgartirishlar, yangiliklar kiritildi. Shuningdek, “Òug‘ruq majmualarining
tuzilishi”, “Chaqaloqlarni parvarishlashning zamonaviy usullari”, “Asfiksiya bilan
tug‘ilgan chaqaloqlar parvarishi” mavzulari Sog‘liqni saqlash vazirligi maxsus
buyruqlari va yî‘riqnomalaridagi ma’lumotlar bilan boyitildi.
Ushbu darslik tibbiyot kollejlari “Akusherlik ishi” va “Davolash ishi” yî‘nalishi
î‘quvchilari uchun mî‘ljallangan bî‘lib, undan kutiladigan maqsad î‘quvchilarga
“Akusherlik” fanidan nazariy bilim berishda va amaliy kî‘nikma hosil qilishda
yaqindan yordam berishdir. Darslik 4 qism va 37 bobdan iborat. Har bir bobda
nazorat uchun savollar keltirilgan bî‘lib, î‘quvchilar tomonidan mavzularni
î‘zlashtirilishini yanada osonlashtiradi degan umiddamiz.

---

"
I QISM.
O‘ZBEKISÒON RESPUBLIKASIDA
AKUSHERLIK VA GINEKOLOGIYA
XIZMAÒINING ÒASHKIL EÒILISHI
I BOB.
AKUSHERLIK FANI ÒUSHUNCHASI,
UNING RIVOJLANISH ÒARIXI.
AKUSHERLIKDA EÒIKA VA
DEONÒOLOGIYA ASOSLARI
Akusherlik sî‘zi fransuz tilida 
“accoucher”
– tug‘moq ma’nosini anglatuvchi
qadimiy tibbiyot fanining bir tarmog‘i bî‘lib, ayollar organizmida homiladorlik,
tug‘ruq va chilla davrida rî‘y beradigan fiziologik va patologik jarayonlarni
î‘rganuvchi, ularning oldini olish ishlarini tashkil etuvchi fandir.
Akusherlik aslida ginekologiya (
gynaecos
– ayol, 
logos
– ta’limot) fanining
bir qismi hisoblanadi. Ginekologiya ayollar jinsiy a’zolarining fiziologiyasi va
patologiyasini î‘rganuvchi fandir.
Ibtidoiy jamoa davrida ayollar hech qanday tibbiy yordamsiz tug‘ar edilar.
Ularga oiladagi yoshi katta ayollar yordam berar edi.
Quldorlik tizimi davrida dastlab cherkovlarda tibbiy yordam kî‘rsatish va
tabiblik kasbi bilan shug‘ullanuvchi kishilar paydo bî‘la boshladi.
Gippokrat (eramizdan oldingi 460–370) ni “Òibbiyotning otasi” nomi bilan
atashlari bejiz emas. Chunki uning onasi Fanareta taniqli doya bî‘lib, Gippokrat
dastlabki tibbiyotga oid ilmlarni onasidan î‘rgangan va uni umr bî‘yi rivojlantirib,
dunyoga mashhur vrach bî‘lib yetishgan. U tibbiyotga oid bir necha kitoblarni
yozib qoldirgan. Ulardan eng muhimi Gippokrat tî‘plamlari bî‘lib, unda “Ayollar
tabiati”, “Xotin-qizlar kasalliklari haqida”, “Bepushtlik haqida” gi risolalaridir.
Lekin Gippokratning akusherlikdagi mushohadalari yuzaki bî‘lgan. U
tug‘ruqning kelib chiqish sababini homiladorlikning IX oyiga kelib, ona qornidagi
homila och qoladi va oyoqlarini bachadon tubiga tirab, qî‘llari bilan bachadon
bî‘ynini ochib tug‘iladi deb tushuntiradi.
Akusherlik haqida qadimgi Misrlik tabiblarning fikrlari birmuncha ilmiy
asoslangan bî‘lib, ular î‘liklarda odam anatomiyasini î‘rganish tufayli tegishli
xulosaga kelishgan. Ularning fikricha tug‘ruqning patologik kechishida chanoq
va umurtqalar tuzilishining ahamiyati katta. Ayniqsa homilaning kî‘ndalang
vaziyati, bachadon bî‘ynining ochilishidagi qiyinchiliklar chanoq buzilishiga
bog‘liq ekanligini alohida qayd etdilar. Shu bilan birga ular Gippokratning fikriga

---

#
qî‘shilib, homila chanog‘i oldinda yotishida î‘z-î‘zidan tug‘ilishi imkoni
bî‘lmasligi va homila operatsiya yî‘li bilan tug‘dirilishi to‘g‘risida ham ma’lumot
berganlar.
Shu tariqa akusherlik ishidagi xato-kamchiliklar kî‘pincha tug‘ruqda î‘rinsiz
operativ aralashuvlarga va akusherlik shikastlari, ayollar î‘limining kî‘payishiga
sabab bî‘lgan.
Ulardan keyingi davrlarda qadimgi Rim va
Yunoniston vrachlari akusherlikning rivojlanishiga
munosib hissa qî‘shib embriotomiya, bachadonni qirish,
uni zondlash va kesar kesish operatsiyalarini qî‘llashgan.
Ammo kesar kesish operatsiyasi î‘lgan ayollarda ona
qornidagi homilaning hayotini saqlab qolish maqsadida
amalga oshirilgan.
Sharqning buyuk mutafakkiri, tabobat ilmining
sultoni Abu Ali ibn Sino (980–1037) 450 dan ortiq asarlar
yozib qoldirgan bî‘lib, ulardan 242 tasi bizgacha yetib
kelgan. Shundan 43 tasi tibbiyotga oid asarlardir. Uning
“Òib qonunlari” kitobi shoh asardir. Òib qonunlari 5 ta kitobni î‘z ichiga oladi.
Uchinchi kitobda inson tanasining boshidan tovonigacha bî‘lgan a’zolarida yuz
beradigan “xususiy” yoki “mahalliy” kasalliklar haqida ma’lumot beradi. Shu
jumladan asarning 89 beti xotin-qizlar kasalliklariga bag‘ishlangan. Abu Ali ibn
Sino ayollar jinsiy a’zolari kasalliklarini mukammal ta’riflab yozgan. Oiladagi
bepushtlikning sabablari xususida tî‘xtalib, farzand kî‘rmaslik ayollar bilan teng
barobar erkaklar reproduktiv a’zolari kasalliklari oqibati ekanligi, ginekologiya
amaliyotida kî‘p uchraydigan hayz kî‘rish sikli buzilishining bir turi bî‘lgan
disfunksional qon ketishlar haqida batafsil ma’lumotlar keltirgan.
Abu Ali ibn Sino î‘z tajribasida kraneotomiya operatsiyasini qî‘llagan va
uning 3 ta momentini (bosh suyagini teshish, miyani qirib olib tashlash, boshga
qisqich qî‘yib bolani tug‘dirib olish) tî‘liq yozib qoldirgan. Ibn Sino homilani
tug‘dirishda yog‘ochdan yasalgan akusherlik qisqichlarini qî‘llagan.
Abu Ali ibn Sinoning keng qamrovli qomusiy olim ekanligi haqida
ma’lumotlarni uning “Òib qonunlari”, “Urjuza”, “Yurak dorilari”, “Òomir urishi
haqida risola”, “Qon olinadigan tomirlar haqida”, “Safarda bî‘ladiganlarning
ta’biri haqida risola”, “Shahvoniy quvvat haqida risola”, “Sachratqi haqida risola”
va “Òarjimai holi” ni î‘qib bilib olish mumkin.
Qadimgi Rossiyada akusherlik yordamini oiladagi yoshi katta ayollar
kî‘rsatishgan. XII asrlarga kelib akusherlik yordami kî‘rsatuvchi vrachlar yetishib
chiqishdi. Aksariyat ular erkaklar, qisman ayollar ham bî‘lishgan. Ulardan
mashhuri Yevpraksiya – Zoya bî‘lgan.
Kapitalistik tizim davrida akusherlik fani juda katta taraqqiyot sari yuz tutdi.
Bu davrda (XVI asrlarda) A.Vezaliy, Fallopiy, Yevstaxiy, Botallo kabi olimlarning
Abu Ali ibn Sino

---

$
anatomik tadqiqotlari muhim ahamiyat kasb etdi. Bu tadqiqotlar akusherlik
ilmining rivojiga ham katta hissa qî‘shdi.
Ambruaz Pare (1517–1590) tomonidan homilani oyog‘iga burish operatsiyasining
qî‘llanilishi akusherlikda eng katta yutuqlardan biri bî‘lib hisoblanadi.
XVII – XVIII asrlarda fransuz akusheri Moriso (1637–1709) homilador
ayollar kasalliklari haqida asar yozdi. Bu asarda tug‘ruq jarayonida qov
birlashmasining chî‘zilishi, chala (7–8 oylik) tug‘ilgan chaqaloqlarning yashab
ketish imkoniyatlari va akusherlikning boshqa muammolari yoritilgan edi. Homila
chanog‘i bilan oldinda kelgandagi tug‘ruqda tug‘ilishi qiyinlashgan homila
boshini tug‘dirish usuli shular jumlasidandir.
Bundan tashqari angliyalik akusher Chimberlenning kashf etgan akusherlik
qisqichlari akusherlik fani rivojiga katta turtki bî‘ldi. Lekin Chimberlen
akusherlik qisqichlarini faqat î‘zi hech kimga oshkor etmasdan uyining
yertî‘lasida ishlatgan va uning î‘limidan 200 yil keyin XIX asrda topilgan.
XVIII asrda Deventerning anatomiya sohasida muhim kashfiyotlari, ya’ni
umumiy tekis toraygan tor chanoqlar va yassi chanoqlarning tuzilishi va tug‘ruq
jarayonining kechishi haqidagi ma’lumotlari alohida î‘rin tutadi. Xuddi
shuningdek, fransuz akusheri Jan-Lui-Bodellok (1746–1810) tug‘ruqqa kelgan
ayollar chanog‘ini î‘lchashni taklif etdi, diagonal konyugatani î‘lchash usulini
aniq tafsilotlari bilan yozib qoldirgan.
Angliyalik akusher Smelli (1697–1763) chanoqning
diagonal konyugatasini î‘lchashga ahamiyat berdi.
Normal tug‘ruq mexanizmini va uning tor chanoqlarda
î‘ziga xos xususiyatlarini yozdi. Akusherlik qisqichlarini
takomillashtirib, qulflanadigan yangi modelini yaratdi.
XVIII asrning buyuk akusherlaridan alohida nufuzga
ega bî‘lgan Nestor Maksimovich Maksimovich-
Ambodik hisoblanadi va haqli ravishda uni “Rus
akusherligining otasi” deb atashadi. N.M.Ambodik keng
qamrovli qomusiy olim edi va rus akusherligi tarixida
birinchi bî‘lib “Doyachilik san’ati yoki doyachilik ishi
haqida ta’limot” nomli olti qismdan iborat bî‘lgan akusherlik kitobini yozib, rus
tilida akusherlar tayyorlash maktabini tashkil etib, unda î‘zi dars bergan.
Peterburgda tashkil etilgan bu maktabda asosan darslarni nazariy jihatdan
tinglovchilar ongiga singdirilib, amaliy kî‘nikmalarni akusherlik fantomida
amalga oshirgan. Buning uchun akusherlik fantomini kashf etgan.
Yevropa qit’asi davlatlarida (Germaniya, Fransiya, Rossiya) tashkil etilgan
tug‘ruqxonalar akusherlik ilmi va amaliyotining yuksak darajada rivojlanishiga katta
hissa qî‘shdi. Lekin kî‘p î‘tmay bu tug‘ruq muassasalarida vrachlar tug‘ruqning
eng og‘ir, hatto kî‘pincha î‘lim bilan tugaydigan asoratlari – tug‘ruq isitmasi deb
ataluvchi chilla davri septik kasalligiga duch keldilar. XIX asrning birinchi yarmida
N.M.Ambodik

---

%
bu falokat pandemiya shaklida tug‘ruqxonalarni keng
qoplab olgan edi. Bu kasallik oqibatida î‘lim 10% dan to
50% gacha ayollar umrini hazon qilar edi. Bu borada haqiqiy
revolutsion yutuqqa erishgan vengriyalik olim
I.F.Zemmelveys (1818–1865) bî‘ldi. Avstriyaning Vena
shahridagi akusherlik klinikasining assistenti sifatida
patologik anatomiya darsidan keyin akusherlik darsiga
kelgan talabalar ta’lim olgan klinikada boshqa tug‘ruq
muassasalariga nisbatan chilla davri septik kasalliklari va
onalar î‘limi bir necha barobar kî‘p uchrashiga katta e’tibor
berdi. I.F.Zemmelveysning fikricha talabalar anatomiya
kafedrasida î‘liklar ustida mashg‘ulotlar î‘tishi davomida î‘zlari bilan “murdalar
zaharini” akusherlik klinikasida tarqatadi deb hisoblaydi va uni hayvonlarda
î‘tkazilgan tajribada isbotlaydi. Shundan keyin I.F.Zemmelveys barcha tug‘ruqxona
xodimlari akusherlik muolajalarini bajarish oldidan qî‘llarini 3% li xlorli suv bilan
yuvishni tavsiya etadi. Uning evaziga chilla davri septik kasalliklarining bir necha
bor, to 1% gacha kamayishiga erishadi va î‘zining bu buyuk xizmatlari bilan
akusherlikda aseptika va antiseptikaning asoschisiga aylanadi.
I.F.Zemmelveysning bu g‘oyasi Lui Paster va Listerlarni antiseptik
kashfiyotlaridan ancha oldin ilgari surilgan edi. Lekin î‘z davrida uning fikrlari
inobatga olinmadi va î‘limidan kî‘p vaqt î‘tgandan keyin tan olindi hamda u
tug‘ilgan Budapesht shahrida unga haykal qî‘yilib, “Ayollar hayotini saqlovchi
insonga” degan yozuv bitildi.
O‘ZBEKISÒONDA ÒUGRUQ XIZMAÒINING RIVOJLANISHI
Qadimdan hozirgi O‘zbekiston Respublikasi hududida ayollarga tug‘ruq
yordamini doya kampirlar kî‘rsatishgan. U davrlarda tug‘ruq va chilla davrlarida
uchraydigan yuqumli kasalliklarning oldini olish borasida hech qanday chora-
tadbirlar kî‘rilmagan. Shu sababdan onalar va chaqaloqlar î‘limi kî‘p uchragan.
O‘rta asrlarda Buxoro, Samarqand va Òoshkent shaharlarida taniqli olimlar
Abu Ali ibn Sino, Najibuddin Samarqandiy va boshqalar kichik kasalxonalar
tarkibida tug‘ruq xizmatini ham kî‘rsatishgan.
O‘zbekistonda dastlab ilmiy asoslangan akusherlik yordami 1921-yilda O‘rta
Osiyo Davlat universiteti tibbiyot fakultetida akusherlik va ginekologiya
kafedrasining tashkil etilishi bilan kî‘rsatila boshlagan. Ushbu kafedrada faoliyat
ko‘rsatgan K.Ò.Xrushchev, A.M.Novikov, F.N.Òavildarov, R.A.Chertok,
S.G.Xaskin, A.A.Kogan (1972-yilgacha) kabi yirik akusher-ginekolog olimlar
Respublikamizda akusherlik va ginekologiya xizmatining rivojlanishiga munosib
hissa qî‘shganlar. Bu kafedraga 1972-yildan boshlab X.S.Umarova rahbarlik
qilgan.
I.F.Zemmelveys

---

&
1927-yil 8-martda Onalar va bolalarni muhofaza qilish ilmiy tekshirish
instituti (hozirgi pediatriya ilmiy tadqiqot instituti) tashkil etildi. Bu institut
xodimlari ona va bola sog‘lig‘ini saqlash borasida ilmiy va amaliy ishlar olib
borib, ular î‘rtasida kasalliklarning sifat kî‘rsatkichlarini yaxshilash va î‘limni
kamaytirishda barakali mehnat qilishgan.
1931-yilda universitetning tibbiyot fakulteti mustaqil
institut sifatida ajralib chiqib, 1940-yilda ikkinchi
akusherlik va ginekologiya kafedrasi tashkil etildi. Bu
kafedrada G.L.Vaynshteyn (1940–1961), E.I.Glikina
(1961–1967) rahbarlik qilgan. 1967-yildan professor
A.A.Qodirova rahbarlik qilgan. Shu davrlarda
A.A.Qodirova rahbarligida homilador ayollar kamqonligi
kasalligi xususida ilmiy ishlar olib borilib, kasallik
diagnostikasi, davolash chora-tadbirlari yî‘lga qî‘yilgan.
A.A.Qodirova 1919-yilda Òoshkent shahrida
tug‘ilgan, 1940-yilda Òoshkent tibbiyot institutini
tamomlab, dastlab jarrohlik kafedrasida ordinator, keyin assistent bî‘lib 1950-
yilgacha ishlagan. 1950-yildan akusherlik va ginekologiya kafedrasiga ishga
î‘tgan. 1956-yilda nomzodlik, 1969-yilda “Homiladorlar kamqonligi” mavzusida
doktorlik dissertatsiyasini yoqlab, î‘zining ilmiy ishlari va amaliy faoliyati bilan
O‘zbekistonda akusherlik xizmatining rivojiga salmoqli hissa qî‘shgan.
A.A.Qodirovaning tashkilotchilik mahorati Òoshkent tibbiyot institutida
akusherlik va ginekologiya kafedrasining tashkil etilishida, 1972–1975-yillarda
Sog‘liqni saqlash vazirligida bosh akusher ginekolog, 1975–1982-yillar davomida
Respublika akusher-ginekologlari ilmiy jamiyatining raisi vazifalarida ishlagan
davrlarida namoyon bî‘ldi.
1934-yilda Samarqand tibbiyot institutida akusherlik
va ginekologiya kafedrasi tashkil etilib, unga
A.V.Polyakov (1942-yilgacha), Ye.S.Akopyan (1949-
yilgacha), G.I.Ioffe-Golubchik (1959-yilgacha), 1959-
yildan 2000-yilgacha akademik I.Z.Zokirovlar rahbarlik
qilgan.
I.Z.Zokirov 1928-yilda Samarqand shahrida
tug‘ilgan. 1948-yilda Samarqand tibbiyot institutini
imtiyozli tamomlab, dastlab institutning quloq, tomoq va
burun kasalliklari klinikasida ishini boshlagan va kî‘p
î‘tmay Ye.S.Akopyan rahbarlik qilayotgan akusherlik va
ginekologiya kafedrasiga ishga taklif qilindi.
1948–1951-yillarda klinik ordinator, assistent lavozimlarida ishlab, 1953-
yilda “Bezgakning homiladorlikka ta’siri” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini
yoqladi. 1959-yildan boshlab kafedra mudiri lavozimiga saylandi. I.Z.Zokirov
A.A.Qodirova
I.Z.Zokirov

---

'
î‘zining ilmiy izlanishlarini virusli gepatit kasalligining homiladorlikka va
homilaga ta’sirini î‘rganishga qaratdi va uning tashabbusi bilan Respublikada
birinchi bî‘lib Samarqand shahridagi yuqumli kasalliklar shifoxonasida virusli
gepatit bilan og‘rigan homilador ayollarga ixtisoslashtirilgan bî‘lim tashkil etilib,
bemorlarga tibbiy va akusherlik xizmati kî‘rsatila boshladi. Ilmiy izlanishlar
natijasida 1965-yilda “Botkin kasalligining homiladorlik, tug‘ruq, homila va
chaqaloqqa ta’siri” mavzusida doktorlik dissertatsiya yoqladi.
I.Z.Zokirov O‘zbekistonda mintaqaviy patologiya hisoblangan ekstragenital
kasalliklar bilan bir qatorda revmatizm va homiladorlik, kechki gestozlar va
homiladorlik mavzularida qator ilmiy tadqiqotlar olib bordi, natijada bir necha
monografiyalar, î‘quv qî‘llanmalar yaratildi. Òibbiyot institutlari talabalari uchun
Akusherlik (1994), patologik akusherlik (1994), fiziologik akusherlik (1994)
kabi î‘quv qî‘llanmalari shular jumlasidandir.
I.Z.Zokirov sobiq ittifoq akusher-ginekologlar ilmiy jamiyati raisining
î‘rinbosari, O‘zbekiston Respublikasida ushbu jamiyat raisi sifatida O‘zbekiston
akusher-ginekologlar maktabining ilmiy izlanishlari natijalarini butun dunyoga
tanitish borasida samarali mehnat qilgan olimdir. 1974-yilda O‘zbekiston
Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi Akusherlik va ginekologiya ilmiy tadqiqot
institutining tashkilotchisi bî‘lgan. U “O‘zbekistonda xizmat kî‘rsatgan fan
arbobi” faxriy unvoni sohibi, O‘zbekiston Fanlar akademiyasining haqiqiy a’zosi
edi.
1950-yilda Òoshkent vrachlar malakasini oshirish institutida akusherlik-
ginekologiya kafedrasi tashkil etildi, unga professor N.Ò.Rayevskaya boshchilik
qildi. N.Ò.Rayevskaya brusellyoz kasalligining homiladorlikka ta’siri bî‘yicha
namunali ishlarni amalga oshirdi.
1960-yildan boshlab shu institutda II, 1984-yildan III akusherlik-ginekologiya
kafedrasi tashkil etildi. Kafedrada professor-î‘qituvchilar, aspirantlar va ilmiy
tadqiqotchilar tomonidan akusherlik patologiyalarining dolzarb muammolari
î‘rganila boshlandi, ular fanning va akusherlik xizmatining rivojlanishiga î‘z
hissalarini qî‘shdilar.
1955-yilda Andijon tibbiyot institutida ham akusherlik-ginekologiya kafedrasi
tashkil etildi. Kafedraga S.A.Odinsova rahbarlik qilgan, hozirgi kunda
G.Muhiddinova mudirlik qilmoqda.
1974-yilda Sog‘liqni saqlash vazirligi Akusherlik va ginekologiya ilmiy
tadqiqot institutining tashkil etilishi O‘zbekistonda akusherlik va ginekologiya
xizmatining yanada rivojlanishida alohida ahamiyat kasb etadi.
Institutda homiladorlik kamqonligi, akusherlik qon ketishlari, gestozlar, kî‘p
tug‘uvchi ayollar muammolari, bepushtlik, operativ ginekologiya masalalariga
bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar olib borilib, bu akusherlik va ginekologik
patologiyalarni davolashning ratsional usullari ishlab chiqildi va amaliyotga tadbiq
etildi.

---

Institutga R.X.Xo‘jayeva, D.A.Asadovlar mahorat bilan rahbarlik qildilar.
Hozirgi kunda professor D.D.Qurbonov rahbarlik qilmoqda.
Akusherlik va ginekologiya fanining taraqqiyotiga î‘zining ilmiy va
tashkilotchilik ishlari bilan hissa qî‘shgan olimlardan professor
M.Sh.Sodiqovadir. Akusherlik va ginekologiya ilmiy tekshirish instituti inson
reproduksiyasi bî‘limining boshlig‘i sifatida, bî‘limda JSSÒ Markazi bilan
hamkorlikda inson reproduksiyasi masalasi bî‘yicha ilmiy tadqiqotlarni
î‘tkazishda faol qatnashib kelmoqda. Bu ishlar O‘zbekiston Respublikasining
hududiy xususiyatlarini, ayollarning fenotipi, yoshi, genital va ekstragenital
patologiyalarning bor-yî‘qligini hisobga olgan holda ularga gormonal
kontraseptiv vositalarni qî‘llanilishi bî‘yicha fundamental tekshiruvlarni amalga
oshirish uchun asos bî‘lib xizmat qilmoqda.
Vrachlar malakasini oshirish instituti II akusherlik va ginekologiya
kafedrasining mudiri, professor D.F.Karimova 1963-yilda Òoshkent davlat
tibbiyot institutini bitirgan. 1968-yilda “Botkin kasalligi va homiladorlik”
mavzusida nomzodlik, 1983-yilda “Homiladorlik kechki toksikozlari
profilaktikasi” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan.
D.F.Karimova 300 dan ortiq ilmiy maqolalar, 8 ta monografiya, 28 ta î‘quv
qî‘llanmalarning muallifidir. U Respublika akusher-ginekologlar
Assosiatsiyasining prezidenti, UNIFPA va USAID Xalqaro tashkilotlarining
O‘zbekistondagi maslahatchisi, Sog‘liqni saqlash vazirligi “Bexatar onalik”
dasturini joriy etish bî‘yicha trener sifatida tug‘ruq xizmati kî‘rsatishni JSSÒ
talablari darajasiga kî‘tarishga, onalar va perinatal î‘limni kamaytirishga munosib
hissa qî‘shib kelmoqda.
Shuningdek, hozirgi kunda Òoshkent tibbiyot akademiyasida faoliyat
kî‘rsatayotgan akusherlik va ginekologiya kafedralarining mudirlari, tibbiyot
fanlari doktori, professorlar M.X.Kattaxî‘jayeva, M.A.Mahmudov,
D.Q.Najmiddinovalarning, Samarqand tibbiyot instituti akusherlik va
ginekologiya kafedrasi dotsenti, tibbiyot fanlari nomzodi X.M.Meliqulovlarning
mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasining î‘ziga xos taraqqiyot yî‘lida
akusherlik va ginekologiya xizmatining JSSÒ standartlariga mos ravishda
rivojlanishiga va malakali tibbiyot xodimlarini, ayniqsa tug‘ruq xizmati posbonlari
– akusher-ginekolog vrachlar tayyorlashdagi xizmatlari beqiyosdir.
ÒUG‘RUQ MAJMUASI XODI
ML
ARINING DEONÒOLOGIYASI
Deontologiya – grekcha 
“deontos”
– burch, 
“logos”
– ta’limot sî‘zidan olingan
bî‘lib, har bir tibbiyot xodimining î‘z mijozlari, ya’ni bemor yoki homilador ayol
oldida bajarishi lozim bî‘lgan burch, vazifasi degan ma’noni anglatadi.
Doyaga inson î‘zining eng qimmatli hayotini, sog‘lig‘ini eson-omonligini,
bir vaqtning î‘zida ikki kishi – ona va tug‘ilajak bolaning hayotini ishonib

---

topshiradi. Bu esa ikki yoqlama mas’uliyatni yuklaydi. Akusher nafaqat î‘z
mijozi, balki uning qarindosh-urug‘lari va davlat oldida ham katta mas’uliyatni
î‘z zimmasiga oladi. Hammasidan ham mijozning talabi qondirilishi yuqori
turishini anglab yetmog‘i lozim.
Doyaning shaxsiy sifatlari – bu sahovatpeshalik, ezgu ishlarni amalga
oshirish, insonlar uchun nima qilsa xayrli ish, nima qilsa yovuzlik ekanligini
anglay bilishi, bilimli bî‘lishi, maqsadga intiluvchanlik, chidamlilik, mehr-
shafqatlilik, azob-uqubatlarga chidash, mahoratli bî‘lishni talab etadi.
Doya intilishi lozim bî‘lgan asosiy maqsad, ya’ni uning ish faoliyati natijasi
axloqiy bahosi hisoblanadi. Bu kasbiy mahorati, sog‘lig‘i, atrof-muhitning
sog‘lomligi, mustaqilligi, insoniy qadr-qimmati va g‘amxî‘rligidir.
Doya î‘zida quyidagi axloqiy majburiyatni shakllantirishi lozim:
– rostgî‘y bî‘lish;
– yaxshilik qilish;
– zarar yetkazmaslik;
– î‘zgalar majburiyati va vazifalarini hurmat qilish;
– î‘z sî‘zida turish;
– sadoqatli bî‘lish;
– mijozning fikrlarini hurmat qilish.
Shunday qilib tug‘ruq majmui xodimlari homilador, tug‘uvchi, tug‘gan
ayollar bilan xushmuomala bî‘lishi, ularning dardlarini diqqat va e’tibor bilan
tinglashi, î‘zining eng yaqin kishisidek munosabatda bî‘lishi, mijozlarning
ruhiyatiga salbiy ta’sir kî‘rsatuvchi sî‘zlar va xatti-harakatlarni qilmasligi,
akusherlik patologiyalariga duch kelganda bemorlar, uning qarindoshlarini
vahimaga solmasliklari lozim. Har safar ham bemorning ruhiyatini kî‘tarishga
harakat qilmog‘i va chin kî‘ngildan uning sog‘lig‘ini tiklash uchun fidokorona
mehnat qilishi kerak.
O‘ZBEKISÒON RESPUBLIKASIDA AKUSHERLIK MUASSASALARI
UCHUN MUÒAXASSISLAR ÒAYYORLASH
Respublikada faoliyat kî‘rsatayotgan viloyat markazlaridagi tayanch tibbiyot
kollejlarida Davolash ishi yî‘nalishi, Akusherlik ishi ixtisosligi bî‘limlarida
tarmoq ta’lim standartlari asosida kichik mutaxassislik, umumiy amaliyot
akusherlari tayyorlanadi. O‘qish muddati 9-sinf hajmida 3 yil, 11-sinf hajmida 2
yil-u 6 oy.
Òibbiyot institutlari oliy ma’lumotli hamshiralar tayyorlash fakultetlarida 3
yillik î‘qish muddatida malakali mutaxassislar, jumladan tug‘ruq majmualari
tug‘ruq blokida ishlaydigan oliy ma’lumotli akusherlar (doyalar) tayyorlanadi.
Ular orasidan akusherlik muassasalarining katta va bosh akusherlarini tayyorlab,
davolash-profilaktika muassasalariga yî‘naltiriladi.

---

Bundan tashqari î‘rta tibbiy xodimlar va farmatsevtlar malakasini oshirish
va qayta tayyorlash bilim yurtlarida ham hamshiralardan doyalar tayyorlash yî‘lga
qî‘yilgan. Mutaxassislar tanqisligi sezilgan mintaqalarda shu yî‘l bilan ham
doyalar tayyorlanadi.
ONALAR VA BOLALAR SOG‘LIG‘INI SAQLASHDA DOYANING
ÒUÒGAN O‘RNI
Homilador ayol xotin-qizlar maslahatxonasiga murojaat qilgan kundan
boshlab, hattoki qishloq vrachlik punktlarida faoliyat kî‘rsatayotgan paytda qizlar
turmushga chiqishga tayyorgarlik kî‘rayotgan davrdan boshlab uning sog‘lig‘i
uchun uchastka doyalari mas’ul hisoblanadi. Akusherlikda homiladorlikning
asoratsiz rivojlanishi tug‘ruq va chilla davrining bexatar î‘tishi, homila va
chaqaloqning normal rivojlanishi va î‘sishi kî‘p jihatdan doyaning î‘z xizmat
vazifasiga sidqidildan, vijdonan yondashuviga, uning malakasi va tajribasiga
bog‘liq. Shu nuqtai nazardan doya akusherlik ishi falsafasini bilishi lozim.
AKUSHERLIK ISHI FALSAFASI
Akusherlik ishi falsafasi tî‘rtta asosiy tushunchaga asoslanadi:
– mijozning shaxs ekanligi;
– homila tirik mavjudod ekanligi;
– atrofdagi muhitga;
– sihat-salomatlikka.
Akusherlik ishi alohida fan va san’at hisoblanib, ona va homilaning shu
paytdagi (homiladorlik va tug‘ruq paytida) muammolarini hal etishga qaratilgan.
Doya nafaqat homilador, tug‘uvchi va tug‘gan ayollarning sog‘lig‘ining
muhim muammolarini tan olishi, balki uning fikr va hissiyotlarini tushuna bilishi
kerak.
Agar mijoz mustaqil qaror qabul qilish imkoniyatiga ega bî‘lmasa, bu borada
akusher unga yordamlashuvi zarur.
Doya homilador ayol bilan homiladorlikni boshqarish rejasini tuzishi, ma’lum
biologik, psixologik va ijtimoiy muammolari bî‘lgan shaxs bilan muloqotda
bî‘layotganligini tushunishi va hisobga olishi kerak.
Insonning asosiy ehtiyojlarini A.Maslou î‘z jadvalida atroflicha ta’riflagan.
Ular 14 ta band, 5 darajadan iborat.
MASLOU BO‘YICHA INSONNING ASOSIY EHTIYOJLARI
Ehtiyoj – insonning butun hayoti davomida î‘zlashtirishida î‘z aksini
topadigan va anglab yetgan ruhiy yoki fiziologik tanqislik holati.

---

!
I bosqich: ehtiyoj ma’lumotisiz biologik nuqtai nazardan yashash mumkin
emas.
I–II bosqich: Maslou piramidasining asosini, fundamentini tashkil etadi.
III bosqich: jamiyatda yoqimli, tushunarli va hurmatli bî‘lish.
IV bosqich: ishda, hayotda va oilada muvaffaqiyatga erishishi. Uyg‘unlikka,
chiroyga, hayotda, ishda, oilada tartib-intizomga intilish, ya’ni hayotiy qiymat.
V bosqich: î‘zini shaxs sifatida kî‘rsata bilish, ya’ni inson oddiygina tirik
mavjudod emasligini, balki î‘qish, ishlash va shug‘ullanishga ehtiyoj sezuvchi
ongli jonzot ekanligini namoyon etishi.
DOYA KASBIY FAOLIYAÒINING OBYEKÒI
Ayol, uning oilasi va jamiyat doya faoliyatining obyekti hisoblanadi.
Doyaning faoliyati sog‘liqni saqlash va oilani rejalashtirishga qaratilmog‘i
lozim. Akusher ayolga va uning oilasiga hayotining turli davrlarida davolash-
muhofaza yordamini kî‘rsatib boradi. Homiladorlar, tug‘uvchi va tug‘gan
ayollarni, chaqaloqlarni tekshirish, kuzatish, sog‘lig‘ini qayta tiklash ishlarini
amalga oshiradi.
Akusherlik va ginekologik patologiyalarda kerakli yordamni beradi va
parvarishlashni ta’minlaydi.
Doya ayol va uning oilasiga nisbatan yordamchi va maslahatchi rolini
bajaradi. Akusher vrachning davolash-diagnostika kî‘rsatmalarini bajaradi.
DOYANING KASBIY FAOLIYAÒ DOIRASI
Davlat va turli xil shakldagi xususiy davolash-profilaktika muassasalari
(tug‘ruq majmualari, shifoxonaning xotin-qizlar maslahatxonalari, poliklinikalar,
qishloq vrachlik punktlari), qizil yarim oy jamiyati, mehr-shafqat xizmati.
Doyaning kasbiy faoliyat turlari:
– davolash-muhofaza ishi;
– ishlab chiqarish – boshqarish;
– î‘qitish – î‘rgatish;
– ijro etuvchi.
II BOB.
ÒUG‘RUQ MAJMUASI (BO‘LIMI)NING
ÒUZILISHI
Òug‘ruq majmuasida (bî‘limida) quyidagi tarkibiy bî‘linmalar bî‘ladi:
statsionar, davolash-diagnostik bî‘linmalar va ma’muriy-xî‘jalik qismi.

---

"
Òug‘ruq majmuasining (bî‘limining) yoki kî‘p tarmoqli shifoxonalarning
tug‘ruq bî‘limlari tuzilmasi davolash-profilaktika muassasalari qurilishi
me’yorlari va qoidalari talablariga, jihozlanishi, sanitariya va epidemiyaga qarshi
kurashish tartibi amaldagi me’yoriy hujjatlarga mos bî‘lishi kerak.
Òug‘ruq majmuasi (bî‘limi) quyidagi qulayliklarga ega bî‘lishi lozim:
1. Kislorod ta’minoti.
2. Issiq va sovuq suv ta’minoti.
3. Kanalizatsiya.
4. Kî‘chiriladigan va kî‘chmas bakterisid nurlatgichlar va ventilatsiya
qurilmasi. Òug‘ruq majmuasida quyidagi bî‘linmalar bî‘lishi lozim:
– qabul qilish va tekshirib kî‘rish bî‘linmasi (sanitariya ishlovidan î‘tkazish
xonasi);
– homiladorlik patologiyasi bî‘limi (palatasi) – umumiy akusherlik
î‘rinlarining 30–35% ini tashkil etadi;
– I akusherlik bî‘limi (umumiy akusherlik î‘rinlarining 25–30% ini tashkil
etishi lozim);
– chaqaloqlar bî‘limi;
– II akusherlik bî‘limi (umumiy akusherlik î‘rinlarining 25–30% ini tashkil
etishi lozim);
– homilador, tug‘ayotgan va tug‘gan ayollar reanimatsiyasi va intensiv
davolash bî‘limi (palatasi);
– yangi tug‘ilgan chaqaloqlar reanimatsiyasi va intensiv davolash bî‘limi;
– ginekologiya bî‘limi (akusherlik majmuasi umumiy î‘rinlarining 15–20%
ini tashkil etishi kerak);
– sterilizatsiya va laboratoriya bî‘limi.
Barcha bî‘limlar tegishli tibbiy asbob-uskunalar, jihozlar, parvarish vositalari
bilan ta’minlangan bî‘lishi kerak. Òug‘ruq majmualarida (bî‘limlarida) ortiqcha
jihozlar, foydalanilmaydigan apparatlarni saqlash taqiqlanadi.
Barcha bî‘limlardagi choyshab, kiyim-kechaklar va boshqalar tug‘ruq
majmuasi (bî‘limi) uchun ajratilgan kirxonada yuvilishi kerak. Yangi tug‘ilgan
chaqaloqlar va tug‘gan ayollarning kiyim-kechaklarini yuvishda ketma-ketlikka
qat’iy rioya qilinishi lozim.
Òug‘ruq majmui (bî‘limi)ning har bir tarkibiy bî‘limlari xodimlari grafik
asosida ishlaydilar.
Òug‘ruq majmualarida (yoki kî‘p tarmoqli kasalxonalarning tug‘ruq
bî‘limlarida) akusherlik va ginekologiya bî‘limlari alohida binolarda yoki
qavatlarda joylashadi. Bunda tug‘ruq bî‘limi infeksion statsionar, kirxona va
oshxonadan uzoqroqda bî‘lishi kerak.
Akusherlik bî‘limlarining qabul qilib î‘tkazish bloki orqali faqat
homiladorlar, tug‘ayotganlar va tug‘gan ayollargina yotqiziladi.
Ginekologik bemorlar uchun alohida qabul bî‘limi bî‘lishi lozim.

---

#
ÒUG‘RUQ MAJMUASI (BO‘LIMI) ÒARKIBIY BO‘LINMALARINING
JIHOZLANISHI VA ISHINI ÒASHKIL QILISH
Qabul va tekshirib kî‘rish bî‘limi.
Qabulxonada tibbiy xodim uchun stol,
2–3 ta stul, tarozi, bî‘y î‘lchagich, birlamchi tibbiy yordam kî‘rsatish uchun
lozim bî‘lgan dorilar saqlanadigan shkaf (masalan: karaxtlik yoki eklampsiya)
bî‘lishi lozim.
Qabul bî‘limiga kelib tushgan ayolning umumiy ahvoliga baho beriladi,
tana harorati î‘lchanadi, tomog‘i va terisi kî‘riladi, tomir urishi sanaladi, ikkala
qî‘lida ham arterial qon bosimi î‘lchanadi. Doya ayolning almashuv kartasi
bilan tanishib chiqadi, homiladorlikkacha va homiladorlik davrida, ayniqsa
akusherlik majmuiga (bî‘limiga) kelib tushishdan oldin boshidan kechirgan
surunkali yallig‘lanish-yuqumli kasalliklarini aniqlaydi. Homilador va
tug‘ayotgan ayolda atrofidagilar uchun xavf tug‘diruvchi kasallik mavjud bî‘lsa,
uni shu zahotiyoq bu to‘g‘risida xabardor qilish va kuzatish yoki tug‘ish uchun
maxsus ajratib qî‘yilgan (bokslangan) xonaga yotqizish zarur.
Ayolning almashuv kartasi bî‘lmasa yoki almashuv kartasida HbsAg, RW,
VICH/OIÒSga oid tekshiruv ma’lumotlari yî‘q bî‘lsa, ushbu infeksiyalarga
tekshirish zarurati to‘g‘risida ayolni xabardor qilish va kerakli tekshiruvlardan
o‘tkazish zarur.
Qabul bî‘limida barcha qon guruhlariga mansub, shu jumladan, rezus-manfiy
faktorga, tekshirilgan zaxira donorlarining rî‘yxati bî‘lishi kerak.
Qonning umumiy tahlilini î‘tkazish uchun kapillar, predmet oynasi,
skarifikator va ikkita paxta sharchalaridan iborat individual yig‘malar zaxirasi
bî‘lishi kerak. Undan tashqari bu yerda qon guruhi va gemoglobin miqdorini
aniqlash uchun zarur bî‘lgan zardoblar yig‘masi (shu jumladan, albatta AB(IV)
guruh zardobi), likopcha va boshqa kerakli vositalar bî‘lishi zarur.
Òekshirib kî‘rish xonasi
. Qabul bî‘limining tekshirib kî‘rish xonasida
rezina choyshab (kleyonka) bilan tî‘liq yopilgan kushetka, ginekologik kreslo,
2 ta javon, sochiq, homiladorlar patologiyasi bî‘limiga qabul qilinayotgan ayollar
uchun xalatlar bî‘lishi kerak.
Òekshirib kî‘rish xonasida tarozi, bî‘y î‘lchagich, arterial qon bosimini
î‘lchash uchun tonometr (simobli yoki membranali), stetofonendoskop,
akusherlik stetoskopi, qavatlangan, steril dokali va paxtali sharchalar, har
ehtimolga qarshi (ayol î‘zi bilan olib kelmasa) tug‘ayotganlar uchun steril,
individual kiyim-kechak jamlanmasi, steril qî‘lqop va rezina kateterlar,
shuningdek, shoshilinch tug‘ruq qabul qilish uchun zarur bî‘lgan vositalar
tî‘plami bî‘lishi lozim.
Òug‘ruq tarixini rasmiylashtirishda anamnez yig‘ilishi zarur. Anamnez
yig‘ilib, tana a’zolari va tizimlari obyektiv tekshirilib, tana vazni hamda bî‘yi
î‘lchangach, homilador yoki tug‘ayotgan ayolni shifoxonaning yoki uning î‘zi

---

$
olib kelgan toza choyshabi yopilgan kushetkaga yotqiziladi. Unda homilani
joylanish holati, homila boshining chanoq kirish tekisligiga bî‘lgan munosabati
turi va holati aniqlanadi, bir daqiqa davomida homilaning yurak urishi sanaladi,
qon guruhi va gemoglobin miqdorini aniqlash uchun qon tahlili va oqsilni aniqlash
uchun siydik olinadi.
Barcha obyektiv tekshirish ma’lumotlarini ayol tegishli bî‘limga
î‘tkazilgandan keyin tug‘ruq tarixiga yozilishi kerak. Ayolni qabulxona bî‘limida
bî‘lish vaqtini mumkin qadar qisqartirish lozim.
Iloji bî‘lsa, ayolni î‘zining toza kî‘ylagi, xalati, oyoq kiyimi bilan kiyintirish
lozim. O‘ziniki bî‘lmasa, shifoxonaning steril kiyimi beriladi. Ayolning shaxsiy
narsalarini uni kuzatib kelganlar olib ketadilar yoki ularni 2 ta xaltachaga solib
(ikkinchi xalta oyoq kiyimi uchun) omborga topshiradilar. Akusherlik
majmuasining barcha bî‘limlariga qabul qilingan ayollar, yaxshisi, kir bî‘lganda
almashtirish sharti bilan î‘z kiyimlaridan foydalanganlari ma’qul.
Homilador yoki tug‘adigan ayollar:
– qon ketish (normal joylashgan yî‘ldoshni muddatidan oldin kî‘chishi,
plasentaning oldinda yotishi, bachadon yirtilish xavfi yoki yirtilishi);
– gemorragik shok;
– homilani tug‘ish jarayonida kî‘ndalang kelishi kabi asoratlar bilan kelib
tushganda, ularni zambilda kî‘tarib, vrach yoki doya kuzatuvida zudlik bilan
jarrohlik xonasiga î‘tkazish zarur.
Qabul bî‘limida:
– homiladorlar, tug‘adigan va tug‘gan ayollarni qabul qilish jurnali;
– bitga qarshi preparatlar bilan ishlov berishni qayd qilish jurnali;
– umumiy tozalash grafigi va qayd qilish jurnali bî‘lishi kerak.
Bularning barchasi ayolning kî‘ziga tashlanmaydigan joyda turishi kerak.
Sanitariya ishlovi î‘tkazish xonasi.
Homilador va tug‘adigan ayollar î‘z
xohishlari bî‘yicha sanitariya ishlovidan î‘tadilar. Dush qabul qiladilar. Dushxona
polida rezina gilamcha bî‘lishi kerak. Òekshirib kî‘rish xonasidan ayollar tibbiyot
xodimi kuzatuvida tug‘ruq blokiga yoki homiladorlik patologiyasi bî‘limiga
î‘tkaziladi.
Homiladorlik patologiyasi bî‘limi (HPB). 
Homiladorlik patologiyasi
bî‘limi ham akusherlik, ham ekstragenital patologiyasi bî‘lgan homiladorlarga
yuqori malakali tibbiy yordam kî‘rsatish uchun mî‘ljallangan. Har bir homilador
ayol uchun tug‘ruqqa tayyorlash va uni olib borishning individual taktikasi ishlab
chiqiladi. Somatik patologiyasi bî‘lgan barcha homilador ayollar albatta terapevt,
zarurat tug‘ilganda tor ixtisosli mutaxassislar kî‘rigi bilan ta’minlanishlari lozim.
Homiladorlik patologiyasi bî‘limi:
1. Homiladorlar uchun xonalar;
2. Intensiv davolash xonasi;
3. Muolaja xonasi (manipulyatsionnaya);

---

%
4. Prosedura xonasidan iborat.
Homiladorlik patologiyasi bî‘limini rejalashtirishda homiladorlarni tug‘ruq
majmuasining boshqa bî‘limlarini chetlab î‘tib, akusherlik bî‘limiga to‘g‘ridan-
to‘g‘ri î‘tkazish ehtimolini e’tiborga olish kerak.
HPBning ish tartibi somatik statsionar ish tartibiga moslashtiriladi.
Intensiv davolash xonasi (palatasi). 
Intensiv davolash xonasi odatda
HPBda, zarurat tug‘ilganda esa tug‘ruq bî‘limida ham tashkil qilinadi.
Xonada funksional karavot, karavot yoniga qî‘yiladigan tumbochka, tuvak,
tuvak qî‘ygich, tomchilab quyish uchun shtativ, zarur miqdordagi dorilar uchun
shkaf, shprislar, ninalar, til ushlab turgich, og‘iz kengaytirgich, laringoskop,
asboblar uchun stol bî‘lishi kerak. Agar xonada bemor ayol bî‘lsa, unda karavot
yonida narkoz apparati turishi lozim. Eklampsiya bî‘lgan ayol uchun individual
tibbiy post î‘rnatiladi.
Muolajalar xonasi. 
Muolaja xonasi homilador ayollarni tashqi va ichki (qin
orqali) akusherlik tekshiruvlari va kichik jarrohlik amallarini î‘tkazish uchun
mî‘ljallangan.
Bu xonada quyidagi jihozlar joylashtiriladi: qinni tekshirish uchun
ginekologik kreslo, 1 ta shkaf, 2 ta stol, 1ta stul, kushetka, tumbochka, arterial
qon bosimni î‘lchaydigan asboblar, chanoq î‘lchagich, santimetrli tasma,
stetoskoplar, harorat î‘lchagich termometrlar.
Shkafda bachadon bî‘yni yetishmovchiligini jarrohlik yî‘li bilan bartaraf
etish uchun tibbiy asboblar (qin kî‘zgulari, kî‘targich), 2 ta qisqich, 2 ta stol,
mayda tishli qisqichlar, 2 ta anatomik va xirurgik pinsetlar, to‘g‘ri va egri uzun
qaychilar, ignaushlagich, skalpel, har xil tikish ignalari), iplarni olish tî‘plami
(anatomik va xirurgik pinsetlar, qaychi, skobkani olish pinseti). Bachadon bî‘yni
va qin sanatsiyasi uchun zarur doka piliklar sterillash sanasi kî‘rsatilgan va î‘zi
ham sterillangan biksda saqlanadi.
Homilador ayol kelib tushgan kunida qin tekshiruvlari zaruratga qarab
î‘tkaziladi. Plasenta oldinda joylashganligiga gumon qilinsa, qin tekshirishlari
jarrohlik xonasida î‘tkaziladi.
Shuningdek, dezinfeksiyalangan, kresloga tî‘shaladigan kleyonkalar yetarli
miqdorda kleyonka xaltada saqlanadi. Har bir ayol tekshirib kî‘rilgandan keyin
foydalanilgan kleyonka maxsus ajratilgan idishda dezinfektant bilan
zararsizlantiriladi.
Prosedura xonasi. 
Prosedura xonasida tahlil uchun tomirdan qon olinadi,
inyeksiyalar, homiladorlarga tomir orqali dori yuborish, qon quyish va boshqa
amallar bajariladi. Ushbu xonada 2 ta javon, 2 ta stol, 1 ta stul, kushetka, suyuq
va surtma dorilar, qon guruhlarini aniqlash uchun zardoblar saqlanadigan
muzlatgich, qon quyish uchun shtativ, dorilar uchun seyf bî‘lishi lozim.
Javonlarning birida dorilar, dori tarqatish uchun emal idishda menzurkalar,
ikkinchisida – qon guruhlarini aniqlash uchun likopchalar, Petri kosachalari, suv
2 – 07-769

---

&
termometri, 3–4 ta Koxer qisqichlari, suv hammomi, qon quyish uchun steril
sistema saqlanadi. Stolning birida mato va dokadan tayyorlangan sharchalar
hamda niqoblar saqlanadigan biks, steril shpris va ignalar joylashtiriladi. Ikkinchi
stoldan qon quyishda va boshqalarda foydalaniladi.
Akusherlik bî‘limi. 
Akusherlik bî‘limlari î‘rinlar soniga qarab I akusherlik
bî‘limi va II akusherlik bî‘limiga bo‘linadi. Bî‘limlarning ikkalasi ham bir-
biriga î‘xshash bî‘lib, tug‘ruqlar qabul qilish va tug‘ruqdan keyingi davr uchun
mî‘ljallangan. Atrofidagilar uchun xavf tug‘diruvchi infeksiyaning klinik belgilari
bî‘lsa, ayollar maxsus ajratib qî‘yilgan (boks) xonalarga joylashtiriladi.
Akusherlik bî‘limi tug‘ruq zallari (xonalari), tug‘ruqdan keyingi xonalar
(palatalar), infeksiyasi bor ayollar uchun maxsus ajratilgan xona, jarrohlik bloki
hamda sanitar xonalaridan tarkib topadi.
ÒUG‘RUQ BLOKI
Òug‘ruq xonalari (zallari). 
Òug‘ruq zalida xodimlar aseptika va antiseptika
qoidalariga rioya qilgan holda ishlaydilar. Òug‘ruq zallari yaxshi tabiiy va sun’iy
yorug‘likka ega bî‘lishi, havo harorati 26 darajadan kam bî‘lmasligi (albatta
termometr bî‘lishi kerak), eshiklari yopiq bî‘lishi kerak.
Òug‘ruq blokida quyidagi xonalar bî‘lishini nazarda tutish kerak:
a) tuvaklarni yuvish va dezinfeksiyalash, kleyonkalarni yuvish,
dezinfeksiyalash va quritish xonasi;
b) yî‘ldoshni vaqtinchalik saqlash uchun muzlatgich turadigan xona.
Individual tug‘ruq zalida kushetka, tug‘adigan ayol va tug‘ruq qabul qilish
uchun karavotlar, sterillangan bikslar qî‘yiladigan î‘rindiq, asboblar uchun stol,
dori-darmonlar va tibbiy asboblar uchun javonlar, aylanadigan taburetka, 1–2 ta
stul, kî‘chma reflektor, ehtiyot yoritgichlar, tomchilab quyish uchun shtativlar.
Barcha inventar oson ishlov beriladigan narsa bilan qoplangan bî‘lishi lozim.
Elektr sî‘rg‘ich, narkoz apparati, chiqindi materiallarni yig‘ish uchun 2 ta
emallangan tog‘ora, qattiq inventar va jihozlarga ishlov berish uchun
dezinfeksiyalovchi eritma solingan qopqoq bilan yopilgan emallangan raqamli
idish, suv î‘tkazmaydigan materialdan qilingan fartuklar ham bî‘lishi kerak.
Dezinfeksiyalash uchun steril vetosh bir marta ishlatiladi, sî‘ngra u yuviladi,
quritiladi va sterilizatsiya bî‘limiga topshiriladi.
Og‘riqsizlantirish va reanimatsiya yordami kî‘rsatish uchun zarur barcha
vositalar, veneseksiya, î‘mrov osti vena qon tomiri punksiyasi, spinal, epidural
va peridural og‘riqsizlantirish uchun steril tî‘plamlar alohida saqlanishi kerak.
Bundan tashqari likopcha, suv termometri va qon guruhi hamda Solovyev uslubi
bî‘yicha qon mosligini aniqlash uchun Petri kosachalari (zardoblar yig‘masi
muzlatgichda saqlanadi), qon quyish uchun sterillangan sistema, Li-Uayt bî‘yicha
qonning ivish vaqtini tekshirish uchun 2–3 ta probirka, qon olish uchun 5–6 ta

---

'
flakonlar, shprislar, ninalar, yodning 5%li spirtli eritmasi, 1%li yodonat yoki
70°, 96° li etil spirti bilan artilgan shisha flakonlar, qaychilar, yopishqoq malham
(leykoplastir) va chiqindilarni tashlash uchun idish ham zarur bî‘ladi.
Dori-darmonlar uchun javonning bir qavatiga qon ketishda shoshilinch yordam
kî‘rsatish uchun barcha zarur dorilar joylashtiriladi, ikkinchisiga – gestozlarda va
uchinchisiga – yurak-qon tomir sistemasi kasalliklari bî‘lgan ayollarda qon
aylanishining buzilishida ishlatiladigan dorilar qî‘yiladi. Stollarning biriga maxsus
î‘rindiqlarga sterillangan tî‘shagichlar, tagliklar, doka sharchalar, xalatlar, rezina
kateterlar solingan bikslar qî‘yib qî‘yiladi. Boshqa stolda 3 ta kornsang, 3–4 ta
to‘g‘ri qisqichlar, uzun egilgan qaychilar, qin kî‘zgusi va kî‘targich, katta kyuretka
(tug‘ruqdan keyin bachadonni asboblar yordamida tekshirish uchun), 1–2 ta Koxer
qisqichi, 2–3 ta metall kateterlar, steril shprislar, ninalar, yodning 5% li spirtli eritmasi
yoki 1% li yodonat saqlanadigan yaxshi yopilgan keng bî‘yinli qora shisha banka,
70°
li spirt, sterillangan vazelin yog‘i bî‘lgan flakon, steril matoga î‘ralgan kornsang
solingan sterilizatorlar joylashtiriladi. Stol va maxsus î‘rindiqlarga steril materiallar
va tug‘ruq qabul qilish uchun steril jamlanmalar solingan bikslar qî‘yib qî‘yiladi.
Òug‘ruq qabul qilish uchun kerak bî‘lgan jamlanma ichiga quyidagilar kiradi:
a) tug‘adigan ayol uchun: kî‘ylak, tî‘shaladigan kleyonka, choyshab, kateter,
mato sharchalar;
b) doya uchun: xalat, qî‘lqop, qalpoqcha. Vrach va doya uchun alohida toza
respiratorlar;
d) yangi tug‘ilgan chaqaloq uchun kiyim va tagliklar.
Yangi tug‘ilgan chaqaloq uchun uydan olib kelingan kiyim-kechak (paxtalik,
toza, dazmollangan) yoki chaqaloqlar uchun maxsus jamlanma ishlatilsa yanada
yaxshi bî‘ladi.
Kindikka birlamchi ishlov berish uchun 2 ta qisqich, qaychi, steril sharchalar
kerak bo‘ladi.
Kindikka ikkilamchi ishlov berish uchun jamlanma qaychi, qisqichlar,
Rogovin qisqichi, 2 dona diametri 1 mm va uzunligi 1,5 sm bî‘lgan ipak ligatura
yoki steril rezina halqalar, steril sharchalardan iboratdir.
Òug‘gan ayol uchun jamlanma quyidagilardan iborat:
– bachadon bî‘ynini tekshirib kî‘rish uchun jamlanma (keng uzun
plastinkasimon akusherlik kî‘zgulari, katta kî‘targich, 3 ta abortsang, 1 ta
kornsang, 1 ta Koxer qisqichi);
– bachadon bî‘yni, qin, oraliq yirtilishini tikish uchun tî‘plam (igna ushlagich,
qaychilar, pinsetlar, bachadon bî‘ynini ushlash uchun qisqich, oynalar); rezinali
vakuum ekstraktori.
Yig‘malar miqdori tug‘ruq blokida bir sutka davomida î‘rta hisobda nechta
tug‘ruqlar qabul qilinishiga bog‘liq bî‘ladi.
Òug‘ruq zalida kislorod ta’minoti. 
Òug‘ruqxonada markazlashgan kislorod
ta’minoti bî‘lmasa, palatadan tashqarida mahkamlangan kislorod ballonlaridan

---

foydalaniladi. Barcha idishlar yog‘li bî‘yoqlar bilan raqamlangan bî‘lishi,
bikslarga yorliqlar bog‘langan bî‘lishi kerak.
Òug‘ruq zallarida tozalikni saqlashda quyidagi tamoyillarga qat’iy rioya qilish zarur:
– qî‘llarni tozalash, steril qî‘lqop kiyish;
– oraliqni toza tutish (toza suv bilan yuvish mumkin, dezinfeksiyalovchi
eritmalar bilan yuvish tavsiya etilmaydi);
– tug‘ruq karavotini sovunli suyuqlik bilan yaxshilab yuvish, kleyonkalarga
ishlov berish;
– kindikni steril sharoitda kesish;
– yangi tug‘ilgan chaqaloqni parvarishlashda tozalikni saqlash (tibbiyot
xodimi steril qî‘lqoplar kiyishi lozim);
– kindik kesilgan joy qurishi va bitishi uchun ochiq qolishi kerak.
Kindik kesilgan joyga biron-bir maxsus ishlov berish talab qilinmaydi. Yangi
tug‘ilgan chaqaloqqa onaning kî‘kragi tutilsa bachadon qisqarishini tezlashtiradi.
Bachadon qisqarishi uchun muz qî‘yish tavsiya qilinmaydi.
Òibbiyot xodimi yangi tug‘ilgan chaqaloqqa qilinayotgan har bir muolajadan
oldin va undan keyin qî‘llarini sovunlab yuvishi lozim.
Ona va bolani tug‘ruq zalidan tug‘ruqdan keyingi palataga î‘tkazishda
gipotermiyani î‘ziga xos zararini esda tutish va yangi tug‘ilgan chaqaloqni
sovqotishdan saqlash choralarini kî‘rish zarur. Bunda eng samarali usul yangi
tug‘ilgan chaqaloqni ona kî‘kragida issiq adyolga o‘rab olib î‘tishdir.
Yuqumli kasallik belgilari bî‘lgan qarindoshlar tug‘ruq zaliga kiritilmaydi.
Òug‘ruqdan keyingi bî‘lim. 
Akusherlik bî‘limining tug‘ruqdan keyingi
palatalar soni bî‘limdagi î‘rinlar miqdoriga bog‘liq bî‘ladi. Bî‘limda quyidagilar
kî‘zda tutilishi kerak:
– tekshirib kî‘rish xonasi (bu yerda tug‘gan ayollarni ginekologik kresloda
tekshirib kî‘riladi va tashqi jinsiy a’zolari tozalanadi);
– prosedura xonasi;
– vaksinalarni saqlash xonasi (muzlatgich bilan);
– oshxonadan olib kelingan ovqatni tarqatish xonasi;
– dushxona;
– tuvaklarni yuvish va zararsizlantirish uchun qî‘shimcha yuvg‘ich joyiga
ega bî‘lgan sanitariya shaxobchasi.
Akusherlik bî‘limlarining tug‘ruqdan keyini barcha palatalarida tug‘gan
ayol va uning chaqalog‘ini birgalikda bî‘lishi tashkil qilinishi kerak. Kasal bî‘lib
qolgan yangi tug‘ilgan chaqaloqlar ixtisoslashgan yordamning 11-bosqichiga,
ya’ni kî‘p tarmoqli bolalar kasalxonasining yangi tug‘ilgan chaqaloqlar
patologiyasi bî‘limiga î‘tkaziladi. Ruhiy kasallik aniqlangan tug‘gan ayol oldida
doimo uning yaqin qarindoshlaridan biri yoki tibbiyot xodimi bî‘lishi lozim.
Ona tug‘ruqdan keyingi palataga î‘tkazilgandan sî‘ng uning umumiy holati
tekshiriladi, tana harorati va qon bosimi î‘lchanadi, bachadoni paypaslab kî‘riladi,

---

uni qisqarish darajasi tekshirib kî‘riladi, shuningdek, tug‘ruqdan keyingi
ajralmalar miqdori nazorat qilinadi.
Òug‘gan ayolning siydik pufagi tug‘ruqdan keyingi 8 soat davomida bî‘sh
bî‘lishi lozim. Agar siydik pufagi tî‘la bî‘lsa, bachadon bî‘shashishi mumkin,
bu esa gipotonik qon ketishiga olib keladi. Ayrim hollarda kateter ishlatishga
to‘g‘ri keladi, lekin infeksiya xavfini e’tiborga olib iloji boricha buni qilmaslik
kerak.
Òug‘gan ayolni tug‘ruqdan bir necha soat î‘tgandan keyin oyoqqa turib
yurishiga sharoit yaratish zarur. Erta harakat qilish unga chaqalog‘ini parvarish
qilishida yordam beradi.
Alohida maxsus (boks) palatalar. 
Bu palatalar havo-tomchi yî‘li bilan
yuqish xavfi bî‘lgan infeksion kasalliklar (silning ochiq shakli, O‘RVI) belgilari
bî‘lgan tug‘adigan va tug‘gan ayollarni yotqizishga mî‘ljallangan.
Alohida maxsus palatalar bitta ayolni joylashtirishga mo‘ljallangan bî‘lishi
kerak. Bolasi alohida palataga yotqiziladi. Alohida maxsus palataga î‘tkazish,
uning yotqizilishi yoki î‘tkazilishi sababi kî‘rsatilgan holda maxsus jurnalda
qayd qilib qî‘yilishi lozim.
Jarrohlik bloki. 
Jarrohlik bloki statsionarning tarkibiy bî‘limlaridan bî‘lib,
akusherlik bî‘limlari va bokslangan palatalardan alohida jarrohlik amallarini
bajarishga mî‘ljallangan xonalar majmuasidan iboratdir.
Jarrohlik blokiga quyidagilar kiradi:
– jarrohlik oldi xonasi;
– jarrohlik xonasi;
– materiallar xonasi;
– maxsus kiyimlar va xodimlarning ishchi kiyimlari xonasi;
– apparatlar va asbob-uskunalarni joylashtirish xonasi;
– katta hamshira uchun xona.
Jarrohlik bloki statsionar bakterisid nurlatgichlar va havoni tashqaridan tortib
oladigan shamollatgich qurilmalariga ega bî‘lishi lozim.
Namlik tartibida ishlaydigan hamda joriy namlab tozalanadigan xonalar
(jarrohlik, jarrohlik oldi, bog‘lov, narkoz, reanimatsiya xonalari, shuningdek,
dushxona, hojatxona, huqna, ifloslangan kiyim-kechaklar saralanadigan xonalar)
devorlari tî‘liq glazurlangan plitkalar yoki namlikka chidamli boshqa materiallar
bilan qoplanishi kerak. Bu xonalarning shiftlari yog‘li bî‘yoqlar bilan bî‘yalishi
lozim.
Pollar suv î‘tkazmaydigan materiallar, jarrohlik, jarrohlik oldi va boshqa
xonalarning poli esa antistatik marmar, plitka va hokazolar bilan qoplangan
bî‘ladi.
Jarrohlik xonalari bir-birining ustiga joylashtirilganda (kî‘p qavatli
binolarda), sog‘lom ayollar uchun jarrohlik xonasi yuqorida, infeksiya alomati
bî‘lgan ayollar uchun esa pastki qavatda bî‘lishi kerak.

---

Jarrohlik blokida xodimlarni î‘z oyoq kiyimida yurishiga ruxsat berilmaydi.
Jarrohlar, hamshiralar va operatsiya jarayonida ishtirok etadigan boshqa
shaxslar operatsiyaga kirishidan oldin maxsus kiyimlarini kiyadilar (kî‘ylak-
shim, oyoq kiyimi, bosh kiyimi), jarrohlik oldi xonasida baxil, niqob kiyadilar,
qî‘llarini yuvadilar, jarrohlik xonasida sterillangan xalat va qî‘lqop kiyiladi
(ularni jarrohlik hamshirasi sterillangan biksdan olib berib turadi). Zarur bî‘lsa,
operatsiyada qatnashayotganlar saqlanish vositalarini kiyadilar (kî‘zoynak).
Steril asboblar stoli jarrohlik amaliyotidan oldin steril choyshab bilan yopiladi
va unga steril asboblar yoyib qî‘yiladi hamda ustidan steril choyshab tashlanadi.
Bog‘lov materiali, ichki kiyimlar va jarrohlikda foydalanilgan boshqa narsalar
ichida kleyonka xaltachasi bî‘lgan, usti yopiladigan va raqamlangan maxsus
ajratilgan idishga yig‘iladi.
Ayol operatsiya xonasidan intensiv davolash xonasi yoki operatsiyadan keyingi
xonaga (palataga) î‘tkazilishidan oldin va u yerdagi karavot, karavot oldi tumbochkasi
dezinfeksiyalovchi suyuqlik bilan artiladi. Karavotga toza kî‘rpa-tî‘shak tî‘shaladi.
Jarrohlik bloki, boylash xonalari, reanimatsiya bî‘limi va intensiv davolash
xonasi kuniga kamida 2 marta hî‘l latta bilan tozalanadi. Haftada bir marta
jarrohlik blokida va bog‘lov xonalarida umumiy tozalash î‘tkaziladi.
Jarrohlik oldi xonasi. 
Jarrohlik oldi xonasining jihozlanishi: 2 ta tumbochka,
2 ta stol, jarrohlar qî‘lini yuvishi uchun emallangan tog‘ora va uni qî‘yadigan
taglik, qon va uni î‘rnini bosadigan suyuqliklarni saqlash uchun muzlatgich
(jarrohlik blokida buning uchun maxsus xona bî‘lmasa).
Muzlatgichlarda rezus-musbat – O(I) guruh 2 flakon va qolgan guruhlarniki
1 flakondan, rezus-manfiy – O(I) guruh 2 flakon, A(II) va B(III) guruhlarniki 1
flakondan qon zaxirasi bî‘lishi kerak. Muzlatgichda qondan tashqari qonning
barcha guruhlarining yangi muzlatilgan zardoblari 1 flakondan, albumin (2–3
flakon), shuningdek, 6% li poliglukin, reopoliglukin, 5% li gemodez, 8% li
jelatinol, kristalloid eritmalar (disol, trisol, xlosol va boshqalar) bî‘lishi kerak.
Jarrohlik blokida og‘riqsizlantirish xizmati uchun xona bî‘lishi shart. Xonada
nafas oldirish va narkoz apparatlarini yuvish, ivitish, hî‘llash va distillangan
suv bilan chayish uchun ishlatiladigan idishlar tî‘plami bî‘lishi lozim.
Jarrohlik oldi xonasidagi suv jî‘mragi oldiga qî‘llarni yuvish uchun
sterillangan chî‘tkasi bî‘lgan og‘zi qopqoq bilan yopiladigan emal idish
joylashtiriladi, shuningdek, steril matoga î‘ralgan qaychi va kornsang qî‘yiladi.
Qî‘llar sovun bilan yuviladi va dezinfektant bilan artiladi.
Qorin bî‘shligida akusherlik operatsiyalari amaliyoti uchun kamida 2–3 ta
yangi tug‘ilgan chaqaloqqa qon almashtirib quyish uchun 1–2 ta asboblar va
materiallar jamlanmasiga ega bî‘lish kerak. Bikslar amaldagi me’yoriy hujjatlarga
asoslangan holda tî‘ldirilishi lozim.
Jarrohlik xonasi jihozlanishi.
Jarrohlik stoli, asboblar uchun 2 ta stol
(birida jarrohlik ishi bajarilayotganda zarur bî‘lgan hamma asboblar, jarrohga

---

 !
yaqin turadigan ikkinchi kî‘chma stolda jarrohlik ishining hozirgi bosqichida
kerak bî‘ladigan asboblar turadi), narkoz berish va nafas oldirish apparatlari,
monitor, elektrokardiograf, elektr sî‘rg‘ich (elektrootsos), vakuum ekstraktor,
koagulyator, defibrillyator va boshqalar, qon quyish tizimlari (sistemalari) uchun
shtativlar, bir necha taburetka, qî‘shimcha yoritish uchun kî‘chma reflektor,
foydalanilgan material uchun tog‘oralar, yangi tug‘ilgan chaqaloqni yî‘rgaklash
uchun kleyonka. G‘ilofli matras tî‘shalgan yî‘rgaklash stoli va yangi tug‘ilgan
chaqaloq î‘pkasini sun’iy nafas oldirish uchun apparat bî‘lishi kerak. Maxsus
javonda steril shprislar, ninalar, bî‘yni keng va tiqin bilan yopilgan, ipak va
ketgut solingan shisha idishlar, ketgutli ampulalar, bachadonni qisqartiruvchi
vositalar, steril eritmalar (natriy xloridining izotonik eritmasi, 5% li glukoza,
yodning 3% va 5% li spirtli eritmasi solingan flakonlar) va 70° li etil spirti
saqlanadi.
Jarrohlik xonasida anesteziolog-reanimatolog vrach uchun tortib ochiladigan
yashiklari bî‘lgan kî‘chma stol bî‘lishi lozim. Stol yashiklarida umumiy
og‘riqsizlantirish va reanimatsiya choralarini î‘tkazish uchun zarur bî‘lgan dori-
darmonlar, ingalatsion narkoz uchun anestetiklar (geksenal, teopental natriy
anesteziolog-reanimatolog stolida turishi mumkin), ingalatsion anestetiklar –
ftorotan yorug‘lik tushmaydigan joyda saqlanishi kerak.
Jarrohlik xonasi kislorod va azot oksidi bilan ta’minlanishi kerak.
Markazlashgan kislorod berish mumkin bî‘lmaganda, maxsus ajratilgan joyda
uni ushlab turadigan qurilmalari bî‘lgan va kavlab qî‘yilgan joyga î‘rnatilgan
kislorod balloniga ega bî‘lishi lozim. Katta jarrohlik xonasida stol va yangi
tug‘ilgan chaqaloqqa qon quyish uchun zarur bî‘lgan maxsus jamlanmalar
bo‘lishi shart.
Jarrohlik maydonini dezinfeksiyalash uchun 70°li spirt, 5%li yod, 1%li
yodonat, yodopirin va xlorgeksidin biglukonat (sterillangan salfetka bilan 2 marta
surtish uchun) qî‘llaniladi.
Qorinni tikishdan oldin hamshira barcha asboblar va doka salfetkalar sonini
sanab chiqadi hamda bu to‘g‘risida jarrohga hisobot beradi.
Òikish materialini saqlash. 
Ketgut yodning 2% li spirtli eritmasida og‘zi
mahkam yopilgan shisha idishda saqlanadi; ipak va kapron iplar 70°li etil spirtida
og‘zi yopilgan bankalarda alohida saqlanadi.
Òikish materialini har bir yangi olingan partiyasini bakteriologik sterillikka
tekshirish lozim. Òikish materialini laborator tekshirish ma’lumotlari maxsus
daftarda qayd qilib qî‘yilishi kerak. Musbat natija olingan holatlarda yozma
ravishda darhol hududiy davlat sanitariya epidemiologiya nazorati tashkilotiga
xabar berish zarur.
Har bir jarrohlik xonasida î‘zining tikish materiali bî‘lishi kerak. Ketgut 2
marta, ipak, kapron iplar 1 marta maxsus muhitga ekilgandan sî‘ng bakteriya
topilmasa, steril holatda bî‘lsa, ishlataverish mumkin.

---

 "
Jarrohlik xonasida havo harorati 22–26°C darajada, namligi 50% da saqlanishi
kerak, operatsiya va tozalash tugagandan keyin jarrohlik bloki qulflab qî‘yiladi.
Kalit navbatchi jarrohlik hamshirasida saqlanadi.
Òibbiy asboblarga dastlabki sterilizatsiya ishlovi berish markazlashgan
sterillash bî‘limida bajariladi.
Jarrohlik blokining sanitariya bo‘limi quyidagi xonalardan iborat:
a) ifloslangan kiyim-kechakni vaqtinchalik saqlash xonasi (kamida 6 m
2
);
b) toza kiyim-kechaklarni saqlash uchun omborcha (kamida 6 m
2
);
d) xonalarni tozalashda ishlatiladigan narsalarni qî‘yish uchun omborcha
(kamida 4 m
2
).
Anesteziologiya-reanimatsiya bî‘limi. 
Anesteziologiya
-
reanimatsiya
bî‘limi tug‘ruq majmuasi (bî‘limi) tarkibida tashkil qilinadi va uning asosiy
vazifalari quyidagilardan iborat:
– jarrohlikda, tug‘ruqlarda, diagnostik va davolash muolajalarida umumiy
og‘riqsizlantirish, narkoz va regionar og‘riqsizlantirishga tayyorlash va bajarish
bî‘yicha chora-tadbirlar majmuasini amalga oshirish;
– kasallik, jarrohlik aralashuvi va boshqa sabablar tufayli yuzaga kelgan
hayotiy muhim a’zolar faoliyatini qî‘llab-quvvatlash hamda tiklash bî‘yicha
chora-tadbirlar majmuasini amalga oshirish.
Asosiy vazifalariga mos ravishda xodimlar:
– kî‘rsatmalar bî‘yicha homiladorligi asoratli kechgan, ekstragenital
kasalliklari bî‘lgan homilador va tug‘gan ayollarga hamda operatsiyadan keyingi
davrda bemorlarda intensiv davolash choralarini î‘tkazadi;
– umumiy va regionar og‘riqsizlantirishning optimal uslubini aniqlaydi;
– jarrohlik, tug‘ruqlar, diagnostik va davolash muolajalarida umumiy va
regionar og‘riqsizlantirish hamda operatsiyaga tayyorlash ishlarini amalga
oshiradi;
– bemorlar holatini narkozdan keyingi davrda muhim a’zolar faoliyati
turg‘unlashguncha kuzatib boradi.
Anesteziologiya
-
reanimatsiya bî‘limi quyidagi asbob-uskunalar bilan
ta’minlanishi lozim:
– maxsus tibbiy asbob-uskunalar va apparatlar;
– og‘riqsizlantirish, reanimatsiya va intensiv davolashni tî‘laqonli î‘tkazish
uchun yetarli miqdorda dori-darmonlar, transfuzion vositalar;
– og‘riqsizlantirish amallarini bajarish uchun maxsus jihozlangan xonalar;
– asbob-uskunalar, dori-darmonlar, transfuzion vositalar;
– kiyim-kechaklarni saqlash uchun xonalar.
Reanimatsiya va intensiv davolash palatalari maxsus jihozlar va davolash-
diagnostika apparatlari, shuningdek, organizmning hayotiy muhim faoliyatini
sun’iy ravishda qî‘llab-quvvatlash va nazorat qilib turish uchun vositalarga ega
bî‘lishi kerak.

---

 #
Òug‘gan ayollarni tug‘ruq majmualaridan chiqarish. 
Òug‘ruqdan keyingi
davr asoratsiz kechganda tug‘gan ayol statsionardan mumkin qadar erta chiqariladi
(4–5 kundan kî‘p emas). Chiqishidan oldin ayol vrachga darhol murojaat qilishga
to‘g‘ri keladigan ehtimoli bî‘lgan asoratlar belgilari to‘g‘risida, kî‘krak suti
bilan boqishning afzalliklari va tug‘ruqlar oralig‘ini kamida 3–4 yil saqlash,
istalmagan homiladorlikdan saqlanish usullari va h.k. to‘g‘risida axborot olishi
kerak. Homiladorlik va tug‘ruq jarayoni asoratli kechganda statsionardan
chiqarish muddati masalasi tug‘gan ayol va yangi tug‘ilgan chaqaloqning umumiy
holatiga qarab individual ravishda hal qilinadi.
Og‘ir somatik kasalligi bî‘lgan tug‘gan ayolni zarur bî‘lganda ixtisoslashgan
tibbiy yordam kî‘rsatish uchun kî‘p tarmoqli kasalxonalarning tegishli bî‘limiga
î‘tkazish lozim.
III BOB.
AKUSHERLIKDA ASEPÒIKA-
ANÒISEPÒIKA VA DAVOLASH-
MUHOFAZA ÒARÒIBI
AKUSHERLIKDA ASEPÒIKA VA ANÒISEPÒIKA
Yî‘ldosh kî‘chib tushgandan keyin bachadonning ichki yuzasi keng jarohatga
î‘xshab qoladi, hatto normal tug‘ruqda ham kî‘pincha bachadon bî‘yni, qin,
oraliq chaqalanadi va yirtiladi.
Bachadonning jarohati yuzasiga, tug‘ruq yî‘llaridagi yumshoq tî‘qimalarning
chaqalangan, yorilgan va yirtilgan joylariga mikroorganizmlar kirsa, chilladagi
septik kasalliklar rî‘y berishi mumkin.
Ayol organizmining chidamini kamaytiradigan shart-sharoitlar: nerv
tizimining î‘ta zî‘riqishi, qon yî‘qotish, gipovitaminozlar, avval boshdan
kechirilgan kasalliklar va hokazolar chilladagi septik kasalliklarning avj olishiga
yî‘l ochadi.
Akusherlikda antiseptika bilan aseptika joriy qilinguncha chilladagi septik
kasalliklar («tug‘ruq isitmasi») juda tez rî‘y berib turgan, tug‘ruq majmualarida
chilladagi septik kasalliklar og‘ir epidemiya tusini olardi. «Òug‘ruq isitmasi»
dan î‘lish 25% ga yetar va undan ham oshar edi. «Òug‘ruq isitmasi» epidemiyasi
rî‘y berganda tug‘ruq majmualari birmuncha vaqtga yopib qî‘yilar edi.
Avstriyaning poytaxti Vena shahri akusherlik klinikasida ishlagan vengriyalik
olim I.F.Zemmelveys î‘tgan asrning î‘rtalarida qayd qilganidek, talabalar
patologik anatomiya kafedralarida î‘liklarni yorib anatomiyani î‘rganib, keyin
akusherlik klinikasida amaliyotni î‘tayotgan bir vaqtda, î‘sha klinikada tug‘gan
ayollarning kasallanishi va î‘limi ancha kî‘p bî‘ladi.
I.F.Zemmelveys ifloslangan asboblar va tug‘ruqni boshqarayotgan tibbiy
xodimlarning qî‘lidan «chiriyotgan hayvon organik moddalari» ning tug‘ruq

---

 $
yî‘llariga kirib qolishi oqibatida chilla davri kasalliklari rî‘y beradi, degan
xulosaga keldi. Òug‘ruqni boshqaruvchi vrachlar va akusherlarning qî‘lini xlorli
suv bilan dezinfeksiya qilish usulini joriy etdi (1847). Bu I.F.Zemmelveysning
eng buyuk kashfiyoti edi. Chilladagi kasalliklarning oldini oladigan bu oddiy
usul tug‘gan ayollarning î‘lishini keskin darajada kamaytirdi (1,5%).
I.F.Zemmelveys xlorli suvni ishlatib, akusherlikda antiseptika asoslarini yaratdi.
I.F.Zemmelveys kashfiyotidan 20-yil keyin xirurg Lister aseptika asoslarini,
ya’ni jarohatga î‘raladigan bog‘lov materiali, asboblar, choyshab, salfetka va
shu kabilarni yuqumsizlantirish asoslarini yaratdi.
Chilladagi septik kasalliklarga patogen mikroblarning kî‘p turlari sabab
bî‘ladi. Ammo stafilokokklar bilan streptokokklar septik infeksiyaning eng kî‘p
uchraydigan sababchilari hisoblanadi. Ichak tayoqchasi, gazli gangrena
mikroblari, pnevmokokk va boshqa turli mikroblar chilladagi kasalliklarni
qî‘zg‘aydi. Chilladagi kasalliklarning mikroblari tashqi muhitda tarqalgan, ular
odam organizmida î‘sib, yashayveradi-yu, odatdagi sharoitda kasallantirmaydi.
Kasallik tug‘diruvchi mikroblarga keng yî‘l ochib beradigan jarohat yuzalari
mavjud bî‘lganda septik kasalliklar rî‘y beradi. Bachadonning ichki yuzasi, bachadon
bî‘yni, qin va oraliqning bola tug‘ilayotganda yirtilgan, yorilgan va choklangan joylari
chilladagi infeksiya (kasallik mikroblari) kiradigan yî‘llar hisoblanadi.
Chilladagi infeksiya manbalari kî‘p va turli-tuman. Infeksiya î‘choqlari
ayolning î‘z organizmida bî‘lishi mumkin (endogen infeksiya). Òerining yiringli
kasalliklari, tish chirishi, alveolar pioreya (paradontoz), angina, siydik-tanosil
a’zolarining yallig‘lanish kasalliklari infeksiya î‘choqlariga kiradi. Homilador
ayol ayniqsa saramas, angina, yiringli jarayonlar bî‘lgan bemorlarga yaqin yurgan
taqdirda terisi zararlanmagan holda unda patogen mikroorganizmlar yashab, î‘sib
turishi mumkin. Infeksiya shu î‘choqlardan qon va limfa tomirlari orqali,
shuningdek, yuza bî‘ylab tarqalib, tug‘ruq yî‘llariga kiradi (teridan qinga, qindan
bachadonga î‘tadi).
Chilladagi septik infeksiya mikroblari ayol organizmiga kî‘pincha tevarak-
atrofdagi muhitdan kiradi (ekzogen infeksiya). Kasallik tug‘diruvchi mikroblar
homilador, tug‘uvchi yo tug‘gan ayolning jinsiy a’zolarini qî‘l, asboblar
yordamida tekshirish paytida, bog‘lov materiali va boshqa narsalardan tug‘ruq
yî‘llariga kirishi mumkin. Homiladorlikning oxirgi oylarida jinsiy aloqa qilish
infeksiya kirish xavfini oshiradi.
Òomoq va burundagi mikroorganizmlar (mikroflora), ayniqsa shu bî‘shliqlarda
uchraydigan stafilokokklar va streptokokklarga katta e’tibor berish zarur. Ayol
yî‘talganda, aksa urganda va gaplashganda tomog‘i va burnidan mayda-mayda
sî‘lak tomchilari chiqib, havoga yoyiladi, bular esa tevarak-atrofdagi kishilarga
infeksiya yuqtiradigan manba bî‘lib hisoblanadi. Vrachlar, akusherlar va
sanitarkalar niqob tutmasdan ishlagan taqdirda infeksiya tarqalishining bu usuli
(havo-tomchi infeksiya) tug‘gan ayollarga katta xavf tug‘diradi.

---

 %
Chang infeksiya manbai hisoblanadi, chunki chang zarralarida mikroblar
bî‘lishi mumkin. Chang chî‘kkanda tashqi jinsiy a’zolarga infeksiya yuqadi,
sî‘ngra qinga tarqaladi.
Chilladagi septik kasalliklarga qarshi kurash avvalo profilaktika (oldini olish)
yî‘li bilan olib boriladi. Chilladagi septik kasalliklarning oldini olish
akusherlikning asosiy tamoyili bî‘lib, mamlakatimizda tug‘ruqda yordam berish
ishining eng katta vazifasi hisoblanadi. Òug‘ruqda yordam berish muassasalarida
aseptika bilan antiseptika qoidalariga rioya qilish, shaxsiy va umumiy gigiyena
choralari, homilador va tug‘uvchi ayollarning hammasiga malakali tibbiy yordam
berish, chilladagi kasalliklarning oldini olish negizi hisoblanadi.
Homiladorlik vaqtida infeksiyaning oldini olish choralari. 
Homiladorlik
gigiyenasi qoidalariga rioya qilish chilladagi kasalliklarning oldini oladigan eng
muhim choradir. Homilador ayol organizmidagi infeksiya î‘choqlariga barham
berish (og‘iz bî‘shlig‘ini sog‘lomlashtirish — sanatsiya, yiringli kasalliklar,
angina va boshqa yallig‘lanish jarayonlarini tuzatish, homilador ayolni infeksiyali
bemorlarga yaqinlatmaslik, badanni toza tutish, homiladorlikning sî‘nggi ikki
oyida jinsiy aloqani taqiqlash ayniqsa muhim ahamiyatga egadir. Òo‘g‘ri turmush
kechirish va ratsional ovqatlanish organizmning yuqumli kasalliklarga chidamini
oshirib, chilladagi septik infeksiyaning oldini olishga yordam beradi.
Tug‘ruq vaqtida septik infeksiyaning oldini olish choralari.
Òug‘uvchi
ayollarning hammasi tug‘ruq majmuiga kelgach kî‘zdan kechiriladi. Òana
harorati kî‘tarilganligi, terining yiringli kasalliklari, angina, gripp, sî‘zak va
boshqa kasalliklar aniqlangan taqdirda tug‘uvchi ayollar tug‘ruq majmuiga
kelgan sog‘lom ayollardan ajratib, ikkinchi akusherlik bî‘limiga yotqiziladi.
Sî‘nggi kunlarda yuqumli kasalliklar bilan og‘rigan bemorlarga yaqin yurgan
ayollar va uyida aseptikaga xilof sharoitda tug‘gan ayollar ham ikkinchi
akusherlik bî‘limiga yotqiziladi. Òug‘uvchi ayol tug‘ruq majmuiga kelganda
sanitariya tozalovidan î‘tadi, ayni vaqtda badanining junli qismlari sinchiklab
kî‘zdan kechiriladi, qî‘l-oyoq tirnog‘i olinadi, qovuqni bî‘shatish buyuriladi,
ichni tozalash maqsadida klizma qî‘yiladi, tashqi jinsiy a’zolar va qî‘ltiq juni
olinadi, yuviladi va quritiladi. Shundan keyin ayol dushga tushadi, toza kiyim
kiyib, tug‘ruqdan oldingi palataga jî‘natiladi. Òug‘uvchi ayol maxsus tug‘ruq
blokida tug‘diriladi, bu paytda operatsiya xonalari qanday toza tutilsa, xuddi
shunday toza saqlanadi.
Òug‘uvchi ayolning jinsiy a’zolariga uriladigan hamma narsa steril bî‘lishi
kerak. Kî‘ylak, choyshab, paypoq, ayolning tagiga yoziladigan narsalar, bog‘lov
materiali avtoklavda sterillanadi. Akusherlik asboblari qaynab turgan suvda 10
daqiqa qaynatib sterillanadi. Asboblar zanglab qolmasligi uchun 1 
l
suvga 1 osh
qoshiq hisobidan soda solinadi. Shprislar, rezina kateterlar, ballonlar va qî‘l
yuvadigan chî‘tkalar qaynatib sterillanadi. Kesadigan asboblar bintga î‘ralib,
keyin qaynatiladi yoki spirtda sterillanadi.

---

 &
Òug‘ruqni boshqaruvchi vrachlar va akusherlar qî‘lini yuqumsizlantirish
akusherlikda g‘oyat muhim ahamiyatga egadir. Qî‘l terisida hamisha turli
mikroblar, jumladan patogen mikroblar kî‘p. Mikroblar terini qoplagan yog‘
qavatida, yog‘ bezlarining tashqi bî‘limlarida va ter bezlarining ter chiqarish
yî‘llarida bî‘ladi.
Qî‘lni tozalashning mavjud usullaridan Kochergin-Spasokukoskiy yoki
Fyurbringer usulidan kî‘proq foydalaniladi.
Qî‘lni har qanday usulda tozalashdan oldin tirnoqlar kalta qilib olinadi va
tirnoq ostidagi kir maxsus asbob bilan tozalanadi.
Kochergin-Spasokukoskiy usuli. 
1. Emallangan tog‘ora spirt bilan
tozalanib, kuydirilgach, 0,5% li nashatir spirti eritmasini quyib, unda qî‘lni
tirsakka qadar steril doka salfetka bilan ishqalab 3 daqiqa yuviladi. Òirnoq osti,
bî‘g‘imlardagi teri burmalari, barmoqlar orasi ayniqsa sinchiklab ishqalanadi.
2. Òog‘orachaga yangi tayyorlangan 0,5% li nashatir spirtini quyib, unda
qî‘l uch daqiqa mobaynida salfetka bilan yuviladi.
3. Qî‘l steril doka salfetka bilan quruq qilib artiladi.
4. Qî‘l spirt shimdirilgan steril doka salfetka bilan 5 daqiqa artiladi.
Fyurbringer usuli. 
1. Qî‘l tirsakka qadar iliq suv oqimi ostida 10 daqiqa
davomida sovunlab va chî‘tkalab (ikki chî‘tkada) yuviladi.
2. Qî‘l steril salfetka bilan quritiladi va spirt bilan 3—5 daqiqa artiladi.
3. Yod nastoykasi surtiladi (Fyurbringer qî‘lni spirt bilan artgandan keyin
1:1000 nisbatdagi sulema eritmasi bilan tozalashni taklif etgan; sulema homilador
va tug‘uvchi ayollar qinining yumshagan shilliq pardasidan sî‘rilgani uchun uni
akusherlik amaliyotida ishlatish tavsiya etilmaydi).
Alfeld usuli. 
1. Qî‘l tirsakka qadar 10 daqiqa davomida sovunlab iliq suv
oqimi ostida steril chî‘tka bilan (ikkita chî‘tkada, har biri 5 daqiqadan) yuviladi.
2. Sovun yuvib tashlanib, steril doka salfetka bilan quruq qilib artiladi.
3. Qî‘l spirt shimdirilgan steril doka salfetka bilan 5 daqiqa artiladi.
Qî‘l dezinfeksiya qilingach, steril rezina qî‘lqop kiyish tavsiya etiladi.
Qî‘lni:
a) tug‘uvchi ayollar qinini tekshirishdan oldin;
b) tug‘ruqni qabul qilishdan oldin;
d) akusherlik operatsiyalari (plasentani qî‘lda kî‘chirish, akusherlik
qisqichini solish, oraliqni tikish va hokazo) dan oldin;
e) yangi tug‘ilgan bolani tozalashdan oldin Kochergin-Spasokukoskiy, Alfeld
yoki Fyurbringer usulida tozalash shart. Hozirgi paytda qî‘l iliq suv ostida sovun
va steril chî‘tka bilan sinchiklab tirnoq ostilarini 1 daqiqa davomida yuviladi.
Keyin qî‘lni xlorli suvga chayib tashlanadi va quruq steril salfetka bilan artiladi.
Undan keyin O‘zbekiston Respublikasi Farmkomiteti ruxsat etgan
dezinfeksiyalovchi modda bilan ishlov beriladi. Bu modda S-4-vodorod peroksid
va chumoli kislotasi aralashmasidan 2,4% li qilib tayyorlangan eritma yoki

---

 '
xlorgeksidin biglukonat, degmin, degmisid, yodopirin va boshqalardir. Kî‘pincha
S-4-pervomurning 2,4% li eritmasi solingan emallangan idishda qî‘l 1 daqiqa
davomida tî‘liq botirib turiladi, keyin steril salfetka bilan quritilib, spirt bilan
artiladi.
Òug‘ruqqa yordam berish muassasalarida ishlayotgan vrachlar va akusherlar
tug‘ruq bî‘lmasida ish boshlashdan oldin, tug‘uvchi va tug‘gan ayollarni tashqi
tekshirishdan oldin, yangi tug‘ilgan chaqaloqlarni kî‘zdan kechirish va
yî‘rgaklashdan oldin va shu kabi hollarda qî‘llarini iliq suvda sovunlab yuvishlari
shart. Qî‘lni ifloslanish, yorilish, chaqalanish va boshqa shikastlardan ehtiyot qilish
zarur, bunday shikastlar bî‘lsa, qî‘lni sinchiklab dezinfeksiya qilish mumkin emas.
Òug‘ruq vaqtida tashqi jinsiy a’zolar har 5–6 soatda tozalab turiladi.
Òug‘uvchi ayolning dumg‘azasi ostiga qaynatib yuqumsizlantirilgan tuvak
qî‘yiladi, tashqi jinsiy a’zolari kornsangga qisilgan steril paxtada
dezinfeksiyalovchi kuchsiz eritma (1% li lizoform eritmasi, 1:6000—1:8000
nisbatdagi kaliy permanganat eritmasi) bilan yuviladi. Ayni vaqtda quyidagi
tartibga amal qilinadi: avvalo qov sohasi, sonning ichki yuzasi, tashqi jinsiy
a’zolar, nihoyat, oraliq va orqa chiqaruv teshigi sohasi yuviladi. Òashqi jinsiy
a’zolar va yon-veridagi sohalar kornsangga qisilgan steril paxta bilan yuqorida
aytilgan tartibda quritiladi.
Òug‘ruqni qabul qilishdan oldin tashqi jinsiy a’zolar va yon-veridagi sohalar
qaynagan iliq suv bilan yuqorida aytilgan tartibda yuviladi, kornsangga qisilgan
steril paxta bilan quritiladi, spirt bilan artiladi va 5% li yod nastoykasi suriladi.
Òug‘uvchi ayolga steril kî‘ylak, oyog‘iga mato paypoq kiygiziladi, ostiga steril
choyshab yoziladi.
Òug‘ruq majmualari tibbiyot xodimlarining shaxsiy gigiyenasi. 
Vrachlar
va akusherlar ayollarning chilladagi kasalliklariga sabab bî‘ladigan patogen
mikroblardan xoli bî‘lishlari kerak. Gripp, angina, terining yiringli va boshqa
kasalliklari bî‘lgan bemorlarga, yiringli jarohatlarga va boshqa infeksiya
manbalariga yaqin yurgan vrachlar, akusherlar va sanitarkalar tug‘uvchi ayollarga
yaqinlashtirilmaydi. Qî‘li chaqalangan, yorilgan, ekzema, madda va boshqa
kasalliklari bî‘lgan xodimlar tug‘ruq majmuasida ishlashga qî‘yilmaydi.
Òug‘uvchi ayollarga va yangi tug‘ilgan chaqaloqlarga qarab turadigan tibbiy
xodimlar organizmida infeksiya bor-yî‘qligini aniqlash maqsadida muntazam
ravishda tibbiy kî‘rikdan î‘tkaziladi, qî‘l, tomoq va burun bî‘shlig‘idagi
mikroflora vaqt-vaqti bilan tekshirib turiladi. Patogen mikroblar topilgan kishilar
tug‘ruq majmualarida ishlashga qî‘yilmaydi.
Òibbiyot xodimlari tug‘ruq majmuida ish boshlashdan oldin dushga tushib,
kiyimlarini almashtiradilar, oson yuviladigan mato (chit, satin) dan tikilgan kiyim
kiyadilar, sî‘ngra toza xalat kiyib, durracha î‘raydilar. Kiyim va xalatning
yenglari tirsak yuqorisigacha shimariladi, bu esa qî‘lni tez-tez yuvib turish va
to‘g‘ri dezinfeksiya qilish uchun qulaylik yaratadi.

---

!
Xalat qaynatib yuviladi, keyin dazmollanadi; xalat kiyimni yaxshilab berkitib
turishi kerak. Akusher tug‘ruqni qabul qilishdan oldin xalatning ustidan toza
kleyonka fartuk tutadi.
Durracha sochni batamom berkitib turishi kerak. Yangi tug‘ilgan chaqaloqlar
palatasida ishlaganda og‘iz-burunni berkitib turadigan niqob tutish shart. Niqobni
to‘g‘ri tutish infeksiyaning havo-tomchi yî‘li orqali î‘tish xavfini bartaraf qiladi.
Og‘iz va burun bî‘shlig‘idan chiqadigan mikroblar niqobda ushlanib qoladi.
Niqob zich oq matodan yoki 3—4 qavat dokadan tikiladi. Niqobga mikroblar
ancha tez kirib oladi. Shuning uchun niqob ish kuni mobaynida ikki marta
almashtiriladi. Ifloslangan (kir) niqoblar maxsus idishga yig‘iladi, yuviladi,
qaynatib yoki avtoklavga solinib dezinfeksiyalanadi.
Òug‘ruq majmuining sanitariya tartibi. 
Òug‘ruq majmui binosi namunali
darajada toza tutilishi lozim. Bino yiliga kamida bir marta ta’mirlanadi. Barcha
palatalar, koridorlar, sanitariya uzellari va boshqa yordamchi binolar kuniga
kamida ikki marta hî‘llab tozalanadi va shamollatiladi. Òug‘ruq bî‘limi va yangi
tug‘ilgan chaqaloqlar yotadigan palatalar havosi muntazam ravishda bakteriologik
tekshirishdan î‘tkazib turiladi. Òug‘ruq bî‘lmasi, tug‘ruqdan oldingi palata,
tug‘gan ayollar va yangi tug‘ilgan chaqaloqlar yotadigan palatalar har 7—10
kunda sinchiklab sanitariya qayta ishlovidan î‘tkaziladi. Palatalar navbat bilan
bî‘shatiladi, bir kecha-kunduz shamollatiladi, sî‘ngra devorlari, pollari,
derazalari, tumbochka va karavotlar sovunlab yuviladi, xlorli eritma bilan artiladi.
Karavotlarga toza matras, choyshab va adyollar yoziladi; devorlar va jami
mebelga kvars-simob lampasidan nur tushiriladi, bu esa tug‘uvchi ayollar va
yangi tug‘ilgan chaqaloqlarga ishlatilgan narsalarni yuqumsizlantirishga yordam
beradi.
Òug‘ruq karavotiga oq kleyonka va toza choyshab yozib qî‘yiladi. Har bir
ayol tug‘gandan keyin kleyonka yuviladi, dezinfeksiyalovchi eritma bilan artiladi.
Òug‘gan ayollar yotadigan palatalarda quyidagicha sanitariya ishlovi î‘tkaziladi.
Òug‘gan ayol uyiga jî‘natilgach, karavot yuviladi, matras, yostiq va adyol 12—
24 soat shamollatiladi, mumkin qadar oftobga yoyiladi. Chilla davri (tug‘ruqdan
keyingi davr) isitma bilan î‘tgan bî‘lsa, matras, yostiq va adyol dezinfeksiya
qilinadi. Matras ustidan yozilgan kleyonka iliq suvda sovunlab yuviladi, sî‘ngra
lizoform yoki xloramin eritmasi bilan dezinfeksiyalanadi.
Foydalanilgan choyshab, kî‘ylak, kir sochiq va salfetkalar maxsus
yashiklarga yig‘iladi (bu yashiklar maxsus «kir kiyim» xonasida turadi) va
mumkin qadar tezroq kirxonaga topshiriladi. Òug‘ruq majmuining kiyim-kechagi
boshqa davolash muassasalarining kiyim-kechagidan alohida yuviladi, bu esa
infeksiyaning oldini olish uchun juda muhim. Kiyim-kechak qaynatilib, keyin
dazmollanadi. Òoza kiyim-kechak maxsus shkaflarda, steril kiyim-kechak maxsus
qutilarda (barabanlarda) saqlanadi. Òug‘gan ayollarning kiyim-kechagi,
choyshablari tez-tez almashtiriladi; tagiga yoziladigan tagliklar va tagliklar

---

!
ostidan solinadigan kleyonkalar kuniga 2–3 mahal almashtiriladi va yuviladi.
Kleyonkalar iliq suvda chî‘tka bilan sovunlab yuviladi, chayiladi,
dezinfeksiyalovchi eritma (xloramin, lizoform) bilan yuviladi, quritiladi va
ishlatguncha steril qopda saqlanadi.
Òuvaklarni sterillash chilladagi kasalliklarning oldini olish uchun muhim
ahamiyatga egadir. Òug‘uvchi va tug‘gan har bir ayolga sterillangan alohida tuvak
tutiladi. Òuvakni tutishdan oldin yuviladi, maxsus bakda 10—15 daqiqa
qaynatiladi, toza bachokda yoki steril qopda saqlanadi. Òutilgan tuvaklar
bî‘shatilib, oqib turgan suvda yuvilgach, dezinfeksiyalovchi eritma (xloramin,
lizoform) bilan chayiladi va karavot tagidagi tirgakka qî‘yiladi. Òug‘gan ayollar
tagini tozalaganda jinsiy yî‘llarga infeksiya kiritmaslik qoidalariga rioya qilinadi.
Òug‘gan ayollar og‘rigan taqdirda ularni î‘z vaqtida ajratib qî‘yish chilladagi
kasalliklarning oldini olishda muhim rol î‘ynaydi. Yiring chiqayotgan, harorati
kî‘tarilgan, infeksiya (furunkulyoz, gripp va hokazo) ning boshqa belgilari
bî‘lgan ayollar alohida maxsus palata – izolyatorga kî‘chiriladi.
Òug‘uvchi va tug‘gan ayollarning qarindosh-urug‘lari tug‘ruq majmualariga
kiritilmaydi, bu esa tashqaridan infeksiya kirishiga yî‘l qî‘ymaslik uchun juda
muhim.
Yuqorida kî‘rsatilgan tadbirlardan tashqari, chilla davrining to‘g‘ri î‘tishi
va yangi tug‘ilgan chaqaloqning sog‘lig‘i uchun aseptika va antiseptika qoidalarini
tug‘gan ayollarga tushuntiriladi.
Òug‘ruq majmualarida shifoxona ichi infeksiyalarini oldini olish chora-
tadbirlarini tashkil qilish Sog‘liqni saqlash vazirligining 2003-yil 13-noyabrdagi
500-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan yî‘riqnoma asosida tashkil etiladi.
Nazorat uchun savollar
1. Aseptika va antiseptika deganda nimani tushunasiz?
2. Aseptika va antiseptika sohasiga I.F.Zemmelveys, I.P. Pirogovlarning qî‘shgan
hissalari.
3. O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni Saqlash vazirligi 2003-yil 13-noyabrdagi 500-
sonli buyrug‘ining mohiyati.
4. 1-iyul 2004-yilgi 307-sonli buyrug‘ining mohiyati.
5. Òibbiy xodimlarning individual himoya vositalari.
6. Mikroorganizmlar tarqalishining qanday oldi olinadi?

---

! 
II QISM.
FIZIOLOGIK AKUSHERLIK
IV BOB.
AYOL JINSIY A’ZOLARINING
ANAÒOMIYASI VA FIZIOLOGIYASI
Ayol jinsiy a’zolari tashqi va ichki jinsiy a’zolarga ajratiladi. Òashqi jinsiy
a’zolar asosan jinsiy his a’zolari hisoblanadi; ichki jinsiy a’zolar homilani
yetiltirish va bola tug‘ish funksiyasini o‘taydi.
ÒASHQI JINSIY A’ZOLAR
(GENITALIA EXTERNA)
Òashqi jinsiy a’zolarga qov, katta va kichik (uyatli) jinsiy lablar, klitor, qin
dahlizi, uning katta bezlari — Bartolin bezlari kiradi (1-rasm). Òashqi va ichki
jinsiy a’zolar o‘rtasidagi chegara qizlik pardasi (hymen) hisoblanadi.
1 
“Oldingi”, “orqadagi”, “yuqoridagi”, “pastdagi” tårminlari tikka turgan ayolga nisbatan qo‘llaniladi.
Ayol boshqa vaziyatda bo‘lsa ham, xuddi shu tikka turganday faraz qilinib, shu ifodalardan foydalaniladi.
1-rasm.
Ayolning tashqi jinsiy
a’zolari:
1–qov; 2–klitor; 3–siydik
chiqarish kanali (uråtra)ning
tashqi tåshigi; 4–qizlik pardasi; 5–
qin kirish qismi; 6–kichik jinsiy
lab; 7–katta jinsiy lab; 8–orqa
bitishma; 9–oraliq; 10–orqa
chiqaruv tåshigi.
7
6
5
1
2
3
4
9
Qov 
(mons pubis) simfizning oldingi
1
va
yuqori tomonida joylashgan, teri ostidagi yog‘
qatlami qalin bo‘ladigan uchburchak tepacha
(qov do‘mbog‘i) dan iborat.
Qovning yuqori chegarasi terining
ko‘ndalang egatchasidan iborat bo‘lib, qov usti
burmasi deb ataladi; qovdan o‘ng va chap
tomonda qov burmalari bor, qov orqa tomondan
katta jinsiy lablarga qo‘shilib ketadi. Qovni jun
bosgan. Voyaga yetgan ayolda qovdagi junning
yuqori chegarasi gorizontal chiziq shaklida
bo‘ladi. Bunga qarama-qarshi o‘laroq
erkaklarda qov junining yuqori chegarasi
yuqoriga tomon o‘tkirlanib, qorinning oq
chizig‘i bo‘ylab ba’zan kindikkacha boradi.
Bolalik davrida qov junsiz bo‘ladi, keksalik
davrida esa qovdagi jun siyraklashib qoladi.
Qov junining o‘sishi tuxumdonlarning va
qisman buyrak usti bezlari po‘stlog‘ining
faoliyatiga bog‘liq. Ba’zi ayollarda qov juni
erkaklardagiga o‘xshash joylashgan yoki
8
10

---

!!
yetarlicha qalin bo‘lmaydi, bu esa jinsiy a’zolarning yaxshi yetilmaganligidan
va tuxumdonlar funksiyasining yetarli emasligidan dalolat beradi.
Katta jinsiy lablar 
(labia pudendae majora) — uzunasiga ketgan, jinsiy
yoriqni ikkala tomondan chegaralab turadigan ikkita teri burmasidan iborat. Òeri
ostida qalin yog‘ qatlami bor, undan qon tomirlar, nervlar va fibroz tolalar o‘tadi.
Katta jinsiy lablar oldingi tomonda qov terisiga o‘tadi, orqa tomonda esa sekin-
asta torayib pastga tushadi va o‘rta chiziqda bir-biriga qo‘shilib, 
orqadagi
bitishma 
(commissura labiorum posterior) ni hosil qiladi. Katta jinsiy lablar sirtini
jun bosgan, ter va yog‘ bezlari bor. Katta jinsiy lablarning ichki yuzasi shilliq
pardaga o‘xshaydigan nozik pushti teri bilan qoplangan. Katta jinsiy lablar orasi
jinsiy yoriq 
(rima pudendi) deb ataladi.
Katta jinsiy lablar bag‘rida 
qin dahlizining katta bezlari 
– 
Bartolin bezlari
(glandulae Bartholinii) joylashgan. Ular yumaloq, loviyadek keladigan alveolar-
naysimon bezlardir. Bezlarning alveolalari epiteliy bilan qoplangan, bu epiteliy
sekret ishlab chiqaradi. Sekret bez yo‘li orqali tashqariga chiqadi, bu yo‘lning
uzunligi 1,5–2 sm. Bezlar katta jinsiy lablarning orqa bo‘limlari bag‘rida yotadi,
ularning chiqarish yo‘llari kichik jinsiy lablar bilan qizlik pardasi (yoki uning
qoldiqlari) dan hosil bo‘lgan egatga ochiladi. Bartolin bezlarini katta jinsiy lablar
asosida, orqadagi bitishma yaqinida paypaslab topish mumkin. Bartolin
bezlarining sekreti oqimtir, ishqoriy reaksiyali, o‘ziga xos hidli bo‘lib, odatda
jinsiy qo‘zg‘alish paytida tashqariga chiqadi. Bartolin bezlarining sekreti qin
dahlizi va qin og‘zini namlaydi, urug‘ suyuqlig‘ini suyultiradi, bu esa
spermatozoidlar harakatiga yordam beradi.
Orqadagi bitishma bilan orqa chiqaruv teshigi (anus) o‘rtasidagi joy 
oraliq
(perineum) deb ataladi
1
. Oraliq muskul-fassiyadan tuzilgan plastinka bo‘lib,
tashqaridan teri bilan qoplangan; terida orqadagi bitishmadan orqa chiqaruv
teshigigacha davom etadigan chiziq ko‘rinadi, u oraliq choki (raphe perinei) deb
ataladi. Òashqaridan qaraganda oraliq balandligi (orqadagi bitishmadan orqa
chiqaruv teshigigacha bo‘lgan masofa) 3—4 sm. Oraliq yuqoriga (ichkariga)
tomon torayib boradi, chunki qin va to‘g‘ri ichak bir-biriga yaqinlashib keladi.
Shu tariqa, oraliqning muskul-fassiya qatlami yuqoriga tomon torayib boruvchi
ponaga o‘xshaydi.
Kichik jinsiy lablar
(labia pudendae minora) — uzunasiga ketgan teri
burmalarining ikkinchi jufti bo‘lib, katta jinsiy lablardan ichkarida, ularning asosi
bo‘ylab yotadi. Odatda katta jinsiy lablar kerilgandagina kichik jinsiy lablar
ko‘rinadi, lekin bular ba’zan baland bo‘lib, tashqariga turtib chiqib turadi. Kichik
jinsiy lablar oldingi tomonda ikkiga bo‘linib, ikki juft oyoqcha hosil qiladi.
Oyoqchalarning oldingi jufti o‘rta chiziqda, klitor ustida bir-biri bilan qo‘shilib,
kichkina burma hosil qiladi, bu burma klitorning chekka kertmagi (preputium
1 
Aniqrog‘i, bu oldingi oraliq yoki akushårlar oralig‘idir. Orqa chiqaruv tåshigi bilan dum suyagi
o‘rtasidagi joy orqadagi oraliq dåb ataladi.
3 – 07-769

---

!"
clitoridis) deb ataladi. Oyoqchalarning ikkinchi jufti klitor ostida birlashib, uning
yuganchasi (frenulum clitoridis) ni hosil qiladi.
Kichik jinsiy lablar orqa tomondan pastga tushib, katta jinsiy lablarning
taxminan o‘rtadagi uchdan bir qismi ro‘parasida shu katta lablarga qo‘shilib
ketadi. Kichik jinsiy lablarda qon tomirlar va nerv oxirlari ko‘p, shunga asoslanib
kichik jinsiy lablarni jinsiy hissiy a’zosi deb hisoblashadi.
Klitor 
(clitoris) – kichkina konussimon tuzilma (erkaklar jinsiy a’zosi (penis)
ga analog a’zo) bo‘lib, qo‘shilib ketgan ikkita (g‘orsimon) tanadan iborat.
G‘orsimon tanalarda tutash bo‘shliqlar bor, tomirlardan keladigan qon shu
bo‘shliqlarda aylanib yuradi. Klitor jinsiy yoriqning oldingi burchagida, kichik
jinsiy lablarning qo‘shilib ketgan oyoqchalari orasida kichkina do‘mboqchaga
o‘xshab turtib chiqib turadi. Klitorning boshchasi, tanasi g‘orsimon tanalar va
oyoqchalardan tuzilgan bo‘lib, qov va quymich suyaklarining suyak usti pardasiga
borib yopishadi. Klitor qon tomirlari va nervlarga boy: terisida nerv oxirlari juda
ko‘p. Klitor funksiyasi jihatdan jinsiy hissiy a’zodir. Jinsiy qo‘zg‘alish paytida
arterial qonning tez kelishi va venoz qonning sekinroq oqib ketishi natijasida
klitor kattalashadi va zichlashadi (ereksiya).
Qin dahlizi 
(vestibulum vaginae) – oldingi tomondan klitor, orqa tomondan
katta jinsiy lablarning orqadagi bitishmasi, ikki yon tomondan kichik jinsiy
lablarning ichki yuzasi bilan chegaralangan. Qin dahlizining yuqoridagi, qin
tomondagi chegarasi qizlik pardasi (yoki uning qoldiqlari) dan iborat. Qin
dahliziga uretra (siydik chiqarish kanali) ning tashqi teshigi, Bartolin bezlarining
chiqarish yo‘llari ochiladi. Qin dahlizida shingilga o‘xshash mayda bezlar va
ko‘p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan chuqurchalar (kriptalar yoki lakunalar)
ko‘p.
Siydik chiqarish kanali 
(urethra). Siydik chiqarish kanalining tashqi teshigi
klitordan 2–3 sm orqada bo‘lib, yumaloq, ba’zan yoriq, yulduz yoki yarim oy
shaklidadir. Uretraning bo‘yi ayollarda 3–4 sm, eni o‘zgaruvchan, kanali oson
cho‘ziladi (diametri 1 sm gacha boradi va undan ham oshadi). Uretra kanali
deyarli to‘ppa-to‘g‘ri yo‘l oladi, biroz yuqoriga egilgan bo‘ladi. Uretra boshidan
oxirigacha qinning oldingi devoriga qo‘shilgan. Qin devorining shu qismi milkka
o‘xshab biroz do‘ppayib turadi.
Uretraning ichki yuzasi shilliq parda bilan qoplangan, bu parda uzunasiga
burma-burma bo‘lib yotadi. Uretraning shilliq pardasi silindrik epiteliy bilan
qoplangan, faqat pastki bo‘limi bundan mustasno bo‘lib, ko‘p qavatli yassi epiteliy
bilan qoplangan. Shilliq pardada chuqurchalar (kriptalar) va bezlar bor. Muskul
qavati bo‘ylama va aylanma (sirkular) silliq muskul tolalardan tuzilgan.
Aylanayotgan (sirkular) muskul tolalari uretraning ichkari tomondagi uchida,
qovuq yaqinida ichki sfinkter (qisuvchi muskul) ni hosil qiladi. Siydik chiqarish
paytida ana shu sfinkter bo‘shashadi. Uretraning tashqi teshigi atrofida tashqi
sfinkter bor. Bu sfinkter siydik-tanosil diafragmasi (qov ravog‘ini to‘ldiradigan

---

!#
muskul-fassiya plastinkasi) ning tarkibiga kiruvchi ko‘ndalang-targ‘il muskul
tolalaridan tarkib topadi.
Uretraning tashqi teshigidan yon tomonda nayga o‘xshash tarmoqlanuvchi
tuzilmalar–parauretral yo‘llar (Skin bo‘shlig‘i) bor, bu yo‘llarning bo‘yi 1–2 sm.
Ularning tashqi teshiklari uretraning shilliq pardasiga tashqi teshigi yaqinidan
ochiladi. Parauretral yo‘llarning sekreti uretraning tashqi teshigini namlab turadi.
Qizlik pardasi 
(hymen) –
qo‘shuvchi to‘qimadan tuzilgan
bo‘lib, iffatli qizlarda qin kirish
qismini to‘sib turadi. Qizlik pardasi
tashqaridan va qin tomondan ko‘p
qavatli yassi epiteliy bilan
qoplangan, qo‘shuvchi to‘qimadan
tuzilgan negizida muskul
elementlari, plastik tolalar, qon
tomirlari, nervlar bor. Qizlik
pardasining teshigi bo‘ladi, bu
teshikning shakli va joylashuvi har
xil. Shunga yarasha qizlik pardasi
halqasimon, yarim oy, kungurador
va naysimon shaklda bo‘ladi.
Ba’zan qizlik pardasining ikkita yoki bir nechta mayda teshigi kuzatiladi, goho
yaxlit (teshiksiz) bo‘ladi. Qizlik pardasi tug‘ma teshiksiz bo‘lishi yoki bolalik
davrida vulva yallig‘lanishi natijasida teshigi berkilib qolishi mumkin.
Birinchi jinsiy aloqada qizlik pardasi yirtiladi, ayni vaqtda yorilgan tomirlardan
qon oqadi. Qizlik pardasidan gimenal so‘rg‘ichlar (carunculae hymenales) qoladi
(2-rasm). Òug‘ruqdan keyin qizlik pardasining bir-biridan yakkalangan ayrim
parchalari saqlanib turadi, bular mirtasimon so‘rg‘ichlar (carunculae myrti-formes)
deb ataladi. Qizlik pardasining shakli va jinsiy hayot hamda tug‘ruq munosabati
bilan o‘zgarishi, sud tibbiyoti amaliyotida katta ahamiyatga egadir.
Qizlik pardasi ba’zan shu qadar cho‘ziluvchan bo‘ladiki, jinsiy aloqada
yirtilmaydi; juda ham cho‘ziluvchan qizlik pardasi goho tug‘ruq paytida ham
saqlanib qoladi.
ICHKI JINSIY A’ZOLAR
(GENITALIA ENTERNA)
Ichki jinsiy a’zolarga qin, bachadon, bachadon naylari (tuxum yo‘llari) va
tuxumdonlar kiradi (3 – 4-rasmlar).
Qin 
(vagina s. colpos) — kichik chanoqning o‘rtasida yotgan naysimon,
muskulli elastik a’zodir. Qin oldindan va pastdan orqaga ham yuqoriga qarab
1
2
2-rasm.
Jinsiy hayot va tug‘ruq munosabati
bilan qizlik pardasining o‘zgarishi.
1–gimånal so‘rg‘ichlar; 2–mirtasimon so‘r-
g‘ichlar.

---

!$
boradi, qizlik pardasidan boshlanib, bachadon bo‘yniga yopishadigan joyda
tugaydi. Qinning bo‘yi va eni ancha o‘zgaruvchan bo‘ladi. Qinning oldingi devori
o‘rta hisobda 7–8 sm, orqa devori esa 1,5–2 sm dan uzunroq. Qin
cho‘ziluvchanligiga yarasha eni o‘zgaradi, u o‘rta hisobda 2–3 sm bo‘ladi, shu
bilan birga qinning pastki bo‘limi torroq, yuqori bo‘limi kengroq. Qinning oldingi
va orqa devorlari odatda bir-biriga tegib turadi, qin bo‘shlig‘ining ko‘ndalang
kesimi shaklan N harfiga o‘xshaydi. Qin bo‘shlig‘iga yuqoridan bachadon
bo‘ynining qindagi qismi (portio vaginalis) turtib chiqib turadi. Qin devorlari
bachadon bo‘ynining qindagi qismi atrofida gumbazsimon chuqurchalar hosil
qiladi, ular 
qin gumbazlari
deb ataladi. Qin gumbazlari to‘rtta: oldingi (bachadon
bo‘ynidan oldingi tomonda), orqadagi (bachadon bo‘ynidan orqa tomonda), o‘ng
va chap gumbazlar. Orqadagi gumbaz oldingi gumbazdan chuqurroq, jinsiy
aloqada shahvat (sperma) orqadagi gumbazda to‘planadi, urug‘li suyuqliq
(sperma) shu gumbazdan bachadon bo‘ynining tashqi teshigiga, so‘ngra bachadon
bo‘shlig‘iga kiradi. Qin oldingi devorining yuqori bo‘limi qovuq asosiga, pastki
bo‘limi siydik chiqarish kanali (uretra) ga taqalib turadi; qinning yuqori qismiga
oldingi tomondan siydik yo‘llari (ureterlar) ham yaqinlashib keladi (qovuqqa
ochilish joyida).
3-rasm. 
Ayolning ichki jinsiy a’zolari (frontal sathdan kesilgan).
1–qin; 2–bachadon bo‘ynining qindagi qismi; 3–bachadon bo‘ynining kanali; 4–bachadon
bo‘g‘zi; 5–bachadon bo‘shlig‘i; 6–bachadon tubi; 7–bachadon devori; 8–bachadon nayi (tuxum
yo‘li); 9–tuxumdon; 10–bachadon nayining interstitsial qismi; 11–bachadon nayining istmik
(bo‘g‘iz) qismi; 12–bachadon nayining ampular qismi; 13–bachadon nayining shokilalari
(fimbriyalari); 14–dumg‘aza-bachadon boylami; 15–tuxumdonning o‘z boylami; 16–voronka-
chanoq boylami; 17–bachadonning serbar boylami; 18–yumaloq boylami; 19–tuxumdon
(kesilgan), follikulla va sariq tana bilan birga ko‘rsatilgan; 20–parovarium.
1
2
14
17
9
16
15
18
8
6
10
7
4
5
11
12
13
20
19
3
Qinning orqadagi devori to‘g‘ri ichakka taqalib turadi, ular o‘rtasidagi
kamgakning pastki qismida oraliq to‘qimalari joylashadi. Ikki yon tomondan
muskul tutamlari va kletchatka qinni chanoqdan ajratib turadi. Qin devori uch

---

!%
qavat: shilliq parda, muskul qavati va o‘rab turuvchi kletchatka. Qin atrofidagi
kletchatkadan qon va limfa tomirlari hamda nervlar o‘tadi.
Qin devori uch qatlamdan iborat: shilliq qavat, muskul qavat va qinni o‘rab
turuvchi qo‘shuvchi to‘qimali pardali kletchatka (adventitsiya). O‘rab turuvchi
kletchatka ostida qinning 
muskul qavati
bor, u ikki qatlamdan: bo‘ylama
(uzunasiga) ketgan tashqi qatlam va aylanayotgan (sirkular) ichki qatlamdan
iborat. Ichki qatlamdagi muskullar tashqi qatlamga qaraganda ko‘proq
rivojlangan, elastik tolalari ham ko‘p. Muskul qatlamiga 
qinning och pushti
rangdagi shilliq pardasi 
taqalib turadi. Shilliq pardaning oldingi va orqa
devorlarida uzunasiga ketgan ikkita milk (valik) bor, bular bir talay ko‘ndalang
burmalar (columnae rugarum) dan iborat; qin devorlarining juda ham
cho‘ziluvchanligi ana shu burmalarga bog‘liq. Bu tug‘ruq vaqtida katta rol
o‘ynaydi. Òug‘ruq, ayniqsa, takror tug‘ishdan keyin bu burmalar sekin-asta
yozilib, tekislanib ketadi; ko‘p tug‘gan ayollarda qin shilliq
pardasi silliq
bo‘ladi
.
Qizlik pardasining burmalari
qizlarda ayniqsa yaxshi seziladi, hatto tug‘magan
ayollarda ham qarilik davrida jinsiy a’zolarning sekin-asta atrofiyalanishi
munosabati bilan burmalar tekislanib ketadi. Qin shilliq pardasi ko‘p qavatli
yassi epiteliy bilan qoplangan, bu epiteliyda glikogen to‘planadi. Glikogen hosil
bo‘lishi tuxumdonning follikular gormoniga bog‘liq.
Qin shilliq pardasida bezlar yo‘q. Qin sekretining suyuq qismi qon va limfa
tomirlaridan suyuqliq sizib chiqish yo‘li bilan hosil bo‘ladi; unga qin epiteliysining
ko‘chib tushuvchi hujayralari, mikroorganizmlar va leykositlar aralashadi. Qin
sekreti oqimtir, o‘ziga xos hidli, ozgina bo‘lsa ham qin shilliq pardasining
namlanishiga yordam beradi. Sog‘lom ayol qin chiqindilarini sezmaydi. Balog‘atga
yetish davrida qin sekreti sut kislota borligidan kislotali reaksiyada bo‘ladi. Qin
epiteliysining hujayralaridagi glikogen qin basillalari (Bacillus vaginalis) ning hayot
faoliyati natijasida hosil bo‘ladigan moddalar ta’sirida parchalanib, sut kislota hosil
qiladi. Qin basillalari (Doderleyn tayoqchalari) sog‘lom ayollar qinida doim
yashaydigan mikroorganizmlar (normal flora) hisoblanadi.
Qinda hosil bo‘ladigan sut kislotasi qin basillalariga va shilliq pardasiga
salbiy ta’sir etmaydi, ayni vaqtda sut kislota tashqi muhitdan qinga kiradigan
patogen mikroorganizmlarni o‘ldiradi. Shunday qilib, voyaga yetgan sog‘lom
ayolda «qinning o‘z-o‘zidan tozalanish» jarayoni sodir bo‘lib turadi.
Qarilik davrida, shuningdek og‘ir umumiy va ginekologik kasalliklarda
tuxumdonlar faoliyati susayadi, shilliq pardadagi glikogen kamayadi. Sut kislota
kam ishlab chiqiladi, shuning natijasida qin sekreti ishqoriy reaksiyali bo‘lib
qolishi mumkin. Bunday sharoitda patogen bakteriyalar tashqaridan qinga kirib,
rivojlana boshlaydi va normal mikroflora (qin basillalari) ni surib chiqaradi.
Mikroflora xarakteriga qarab qin tozaligi to‘rt darajaga bo‘linadi (5-rasm).
Òozalikning birinchi darajasi.
Qin sekretida faqat qin basillalari va epiteliy
hujayralari bor. Reaksiyasi kislotali.

---

!&
4-rasm. 
Ayol
chanog‘idagi a’zolar
(sagittal sathdan
kesilgan).
1–katta jinsiy lab; 2–kichik
jinsiy lab; 3–qin og‘zi; 4–
qin; 5–qinning orqa
gumbazi; 6–qinning oldingi
gumbazi; 7–bachadon
bo‘yni; 8–bachadon tanasi;
9–qovuq; 10–simfiz; 11–
to‘g‘ri ichak; 12–dumg‘aza;
13–qovuq bilan bachadon
o‘rtasidagi kamgak; 14–
to‘g‘ri ichak bilan bachadon
o‘rtasidagi kamgak (Duglas
bo‘shlig‘i).
11
5
14
12
4 3 2
1
6
10
7
13
9
8
Òozalikning ikkinchi darajasi.
Qin basillalari kamroq yakkam-dukkam
leykositlar va comma variabile tipidagi bakteriyalar (bukilgan anaerob
tayoqchalar), ko‘pgina epiteliy hujayralari topiladi. Reaksiyasi kislotali.
Òozalikning birinchi va ikkinchi darajalari normal hisoblanadi.
Òozalikning uchinchi darajasi.
Qin basillalari kam, bakteriyalarning boshqa
turlari (ayniqsa kokklar) ko‘proq, bir talay leykositlar topiladi. Reaksiyasi sal-
pal ishqoriy.
Òozalikning to‘rtinchi darajasi. 
Qin basillalari yo‘q, patogen mikroblar
(kokklar, comma variabile, trixomonadalar, zamburug‘lar va hokazo) bilan
leykositlar juda ko‘p. Reaksiyasi ishqoriy.
Òozalikning uchinchi va to‘rtinchi darajalari odatda patologik jarayonlarda
uchraydi, ya’ni uchinchi darajasi qin va bachadonning surunkali yallig‘lanish,
to‘rtinchi darajasi o‘tkir yallig‘lanish kasalliklariga xos alomatlardir.
Bachadon 
(uterus s. gysterus) — silliq muskulli kovak a’zo bo‘lib, shaklan
oldindan orqaga qarab sal-pal yassilangan nokka o‘xshaydi.
Bachadon quyidagi bo‘limlardan iborat: tanasi (corpus), bo‘g‘zi (isthmus)
va bo‘yni (cervix, collum) (3-rasmga qaralsin).
Bachadonning yuqori qismi 
tanasi
deb ataladi. Bachadon tanasining gumbaz
shaklida ko‘tariladigan, bachadon naylarining yopishish chizig‘idan
yuqoriroqdagi qismi bachadon 
tubi
(fundus) deb ataladi. Bachadon 
bo‘g‘zi 
tanasi
bilan bo‘yni orasidagi qariyb 1 sm uzunlikdagi qismidir. Bo‘g‘iz ichi kanal bo‘lib,
yuqorida bachadon bo‘shlig‘iga, pastda bachadon bo‘ynining kanaliga qo‘shilib
ketadi. Bachadon bo‘g‘zi shilliq pardasining tuzilishi jihatidan bachadon tanasiga,
devorining tuzilishi jihatidan bachadon bo‘yniga o‘xshaydi. Homiladorlik va
tug‘ruq vaqtida bachadon bo‘g‘zi tanasining pastki bo‘limi bilan birgalikda
bachadonning pastki segmentini hosil qiladi. Bachadonning oldingi devoriga

---

!'
5-rasm.
Qin suyuqligining tozalik darajasi.
Òozalikning I darajasi:
1–epiteliy hujayralari; 2–qin tayoqchalari.
Òozalikning II darajasi
:
1–epiteliy hujayralari ; 2–qin tayoqchalari; 3– yakkam-dukkam leykositlar; 4–comma variabile.
Òozalikning III darajasi: 
2–qin tayoqchalari kamroq; 3–leykositlar; 4–comma variabile; 5–
kokklar. 
Òozalikning IV darajasi:
qin tayoqchalari yo‘qolgan; 3–leykositlar ko‘p; 5–kokklar;
6–trichomonas vaginalis.
5
3
6
II
I
III
IV
3
5
2
1
4
1
2
3
1
2
4
qorin pardasi mahkam yopishadigan joy — pastki segmentning yuqori chegarasi,
bachadon bo‘yni kanalining ichki teshigi sathi bachadonning pastki chegarasi
hisoblanadi.
Bachadon 
bo‘yni 
bachadonning qinga suqilgan pastki qisqa va toraygan
qismi.
Bachadon bo‘ynining quyidagi qismlari bor: a) qin qismi (portio vaginalis)
qin bo‘shlig‘iga turtib chiqib turadi va b) qin ustidagi qismi (portio
supravaginalis), qin devorlarining bachadon bo‘yniga yopishadigan joyidan
yuqoriroqda bo‘ladi (6-
a
rasm). Bachadon bo‘yni silindrik shaklda yoki tashqi
teshikka tomon sal-pal torayib boradi (silindrik-konussimon shakli). Qiz bolalarda

---

"
va voyaga yetgan ayollarning jinsiy a’zolari yetilmaganda bachadon bo‘yni konus
shaklida bo‘ladi.
Bachadon bo‘ynining ichida shilliq parda bilan qoplangan tor kanal bor.
Bachadon bo‘ynining kanali duk shaklida: yuqori va pastki uchi o‘rtasiga nisbatan
biroz tor (6-
b 
rasm). Bachadon bo‘yni kanalining yuqori uchi — ichki teshigi
bachadon bo‘g‘zining kanaliga o‘tadi; 
tashqi teshigi
bachadon bo‘ynining qindagi
qismi markaziga ochiladi. Òug‘magan ayollarda bachadon bo‘yni kanalining
tashqi teshigi yumaloq yoki oval shaklda (7-
a 
rasm), tug‘gan xotinlarda
ko‘ndalang yoriq shaklida (7-
b 
rasm). Tug‘ruq vaqtida tashqi teshik yonlarining
chaqalanishi natijasida shakli o‘zgaradi.
Bachadonning bo‘yi tug‘magan ayollarda 7–8 sm, tug‘gan ayollarda 9 sm,
bachadon tanasi uzunligining 
2
/
3
qismi tanasiga va 
1
/
3
qismi bo‘yniga to‘g‘ri keladi.
Bachadonning tubi sohasidagi eni 4–5,5 sm, devorlarining qalinligi 1–2 sm.
Bo‘yida bo‘lmagan sog‘lom ayol bachadonining vazni 50 g dan 100 g gacha
boradi.
Bachadon bo‘shlig‘i uchburchak shaklida, bu uchburchakning uchi bachadon
bo‘ynining kanaliga, asosi bachadon tubiga qaragan; pastki burchagi bachadon
bo‘yni kanalining ichki teshigiga, yuqoridagi ikkita burchagi bachadon
naylarining bachadon tomondagi uchlariga mos keladi (6-
b 
rasmga qaralsin).
Bachadon devorlari uch qavat: shilliq parda, muskul qavati, seroz qavati (qorin
pardasi) dan iborat.
Bachadonning shilliq pardasi
(endometrium) bir qavatli silindrik tukli
epiteliy bilan qoplangan. Bu tuklar tebranganda suyuqlik bachadon bo‘yni
kanalining tashqi teshigiga qarab yo‘l oladi. Qoplovchi epiteliy ostida shilliq
pardaning qo‘shuvchi to‘qimadan tuzilgan negizi (bazal qatlam) joylashadi, unda
qon va limfa tomirlari, nervlar va bir qancha bezlar bor.
Bachadon tanasining bezlari silindrik epiteliy bilan qoplangan, bu epiteliy
suvday suyuq sekret chiqarib, bachadon shilliq pardasini namlab turadi.
Bezlarning shakli naysimon, uchlari ba’zan ayriga o‘xshash ikkiga ajralgan.
6-rasm. 
a
–
bachadon
bo‘ynining qismlari:
1–qindagi qismi; 2–qin
ustidagi qismi.
b
–
bachadon naylari
orqali uzunasiga
kesilgani:
1–bachadon bo‘shlig‘i;
2–bachadon bo‘ynining
kanali.
1
2
1
2
a
b

---

"
Bachadon bo‘ynining bezlari silindrik
epiteliy bilan qoplangan, bug‘u shoxlariga
o‘xshash qayta-qayta tarmoqlangan.
Bachadon bo‘yni bezlarining sekreti suyuq
tiniq shilimshiqdan iborat, bu shilimshiq
bachadon bo‘ynining kanali (servikal
kanal) ni tiqin (probka) kabi yopib turadi.
Bachadon tanasi shilliq pardasi silliq,
servikal kanalda esa palma bargiga
o‘xshash burmalar (plicae palmatae) hosil
qiladi. Bachadon tanasining shilliq pardasi
bir-biridan biroz chegaralangan ikki
qavatga bo‘linadi. Bachadon bo‘shlig‘iga
qaragan yuza qavati hayz ko‘rish sikli
munosabati bilan ritmik o‘zgarishlarga
uchraydi. Bu qavat funksional qavat deb ataladi. Shilliq pardaning muskulli
qavatga taqalib turgan qavati siklik o‘zgarishlarga uchramaydi va 
bazal qavat
deb ataladi.
Muskul qavati 
(myometrium) — bachadonning eng qalin qavatidir. U silliq
muskul tolalarining qalin tutamlar chigalidan iborat bo‘lib, bu tolalar orasida
qo‘shuvchi to‘qima qatlamlari bor. Muskul qavati qon tomirlar bilan mo‘l-ko‘l
ta’minlangan. Bu qavat uchta muskul qatlamiga bo‘linadi: 1) tashqi (qorin parda
ostidagi) qatlami uzunasiga ketgan; 2) o‘rta qatlami gir aylana va qiyshiq yotgan
tolalardan iborat; 3) ichki (shilliq parda ostidagi) qatlami uzunasiga ketgan.
Bachadon tanasida gir aylana yotgan muskul qatlami, bachadon bo‘ynida esa
uzunasiga yotgan muskul qatlami ko‘proq rivojlangan. Bachadon muskullarining
tashqi qatlami bachadon naylari bilan boylamlaridagi muskul elementlariga ulanib
ketgan. Bachadon bo‘ynida va bo‘g‘zida muskullar qatlami bachadon
tanasidagiga nisbatan yuqoriroq, qo‘shuvchi to‘qima esa ko‘proq. Bachadon
bo‘ynida elastik tolalar ko‘p.
Bachadonning seroz 
(qorin parda) 
qavati 
(perimetrium) — bachadonning
tashqi qavatidir. Qorin pardasi qorin oldingi devorining ichki yuzasidan qovuqqa,
so‘ngra bachadon va naylarining oldingi yuzasiga o‘tadi. Qovuq bilan bachadon
o‘rtasida qorin pardasi bilan qoplangan chuqurcha vujudga keladi, u qovuq bilan
bachadon o‘rtasidagi kamgak (excavatio vesico-uterina) deb ataladi.
Bachadonning oldingi yuzasi qorin pardasi bilan to‘liq qoplanmay, faqat
bo‘g‘zidan yuqoriroqdagi qismi qoplangan (bachadon bo‘yni bilan qovuq
o‘rtasidagi joyning pastida zichlashmagan kletchatka bor). Qorin pardasi
bachadon tubidan uning orqadagi yuzasi bo‘ylab pastga tushar ekan, bachadon
bo‘ynining qin ustidagi qismini va qinning orqadagi gumbazini qoplaydi, so‘ngra
to‘g‘ri ichakning oldingi yuzasiga o‘tadi. Bachadonning orqadagi yuzasi bilan
a
b
7-rasm. 
Bachadon bo‘yni
kanalining tashqi teshigi:
a–tug‘magan ayolda; b–tug‘gan
ayolda.

---

" 
to‘g‘ri ichak orasida chuqur kamgak vujudga keladi, u to‘g‘ri ichak bilan bachadon
o‘rtasidagi kamgak (excavatio rectouterina) 
Duglas bo‘shlig‘i 
deb ataladi.
Bachadon kichik chanoq markazida simfiz bilan dumg‘azadan, chanoqning
o‘ng va chap devorlaridan birday masofada turadi. Bachadon tanasi chanoq
bo‘shlig‘ining keng qismida turadi, bachadon bo‘ynining qindagi qismi va tashqi
teshigi esa quymich suyaklarining ro‘parasida bo‘ladi. Bachadon oldinga
engashgan (anteversio uteri), tubi simfizga, bo‘yni orqara qaragan, bachadon
bo‘yni kanalining tashqi teshigi qinning orqadagi gumbazi devoriga taqalib turadi.
Bachadon tanasi bilan bo‘yni o‘rtasida oldinga ochilgan o‘tmas burchak bor
(anteflexio uteri). Bachadon fiziologik harakatchan bo‘ladi. Qovuq to‘lganda
bachadon orqaga suriladi, to‘g‘ri ichak to‘lib ketganda bachadon oldinga suriladi,
homilali bachadon yuqoriga ko‘tariladi. Òug‘ruq o‘tgandan keyin asta-sekin
bachadon yana avvalgi holiga qaytib, kichik chanoq markazida o‘z o‘rnini oladi.
Bachadon hayz ko‘rish, homilani bag‘riga olib rivojlantirish va yetilgan
homilani tug‘ruq yo‘llari orqali haydab chiqarish (tug‘ruq) funksiyalarini bajaradi.
Yetuklik davrining boshidan oxirigacha katta yoshli ayol bachadonining shilliq
pardasida to‘g‘ri tartib bilan takrorlanuvchi murakkab o‘zgarishlar ro‘y berib,
homiladorlik uchun qulay sharoit tug‘diradi. Homiladorlik davrida bachadon
homilani saqlab turadi: urug‘langan tuxum hujayra bachadonga payvandlanib,
homila taraqqiy etadi. Homila yetilib, ona qornidan tashqarida yashashga layoqatli
bo‘lgach, bachadon homilani tashqariga haydaydi, bolaning tug‘ilishiga yordam
beradi.
Bachadon naylari 
(tubae uterinae, salpinges) ni tuxum yo‘llari deb ham
atashadi.
Bachadon naylari bachadonning yuqoridagi burchaklaridan (tubidan)
boshlanib, serbar boylamning yuqori chekkasi bo‘ylab chanoqning yon
devorlariga boradi-da, voronka (ampulla tubae) shaklida tugaydi. Bachadon
naylarining bo‘yi 10–12 sm,
eni har xil–bachadon burchagi yaqinida torroq, erkin
uchiga tomon kengroq bo‘ladi. Bachadon naylarining bo‘shlig‘i bachadon
bo‘shlig‘iga tutash; bachadon nayining shu joydagi interstisial qismidagi teshigi
diametri 0,5–1 mm bo‘lib, istmik qismida bachadon naylarining bo‘shlig‘i
kengroq, voronkalar sohasida esa naylarning diametri 6–8 mm ga yetadi. Nay
voronkasi qorin bo‘shlig‘iga ochiladi. Voronkaning erkin chekkasi shokila
(fimbriya) lar deyiladi. Bu shokilalar tuxumdondan chiqqan tuxum hujayraning
bachadon nayi bo‘shlig‘iga kirishiga yordam beradi.
Bachadon nayi quyidagi qismlarga bo‘linadi: 1) interstitsial qismi (pars intersitialis)
— bachadon devorining bag‘ridan o‘tadigan qismi; 2) bo‘g‘iz yoki istmus qismi (pars
isthmica) — bachadon nayining o‘rtadagi bo‘limi; 3) ampulyar qismi (pars ampullaris)
— bachadon nayining kengaygan va voronka shaklida tugaydigan qismi.
Bachadon naylarining devorlari uch qavat: shilliq parda, muskul qavati va
seroz qavat (qorin pardasi) lardan iborat.

---

"!
Shilliq parda bachadon nayining ichki yuzasida uzunasiga ketgan burmalarni
hosil qiladi. Bachadon nayining ampulyar qismiga borgan sayin bu burmalar
ko‘payadi va kattalashadi. Shilliq parda bir qavat silindrik tukli epiteliy bilan
qoplangan. Bu epiteliy tuklari bachadon tomonga tebranib turadi, bachadon
naylariga tushgan tuxum hujayrani bachadon bo‘shlig‘iga borib tushishini
ta’minlaydi.
Muskul qavati uch qatlamli silliq muskullardan iborat. Òashqi qatlam
uzunasiga ketgan, o‘rta qatlam — gir aylana yotgan, ichki (shilliq parda ostidagi)
qatlam ham uzunasiga ketgan.
Bachadon nayining seroz pardasi serbar boylamning eng yuqori bo‘limidir;
qorin pardasi bachadon nayini yuqoridan va ikki yonidan qoplaydi, bu pardaning
pastki bo‘limiga kletchatka taqalib turadi, tomirlar va nervlar shu kletchatka orqali
bachadon nayiga o‘tadi.
Ilk bolalik davrida bachadon naylari tor va qing‘ir-qiyshiq bo‘lib, qiz bola
o‘sgan sayin yozila boradi va bo‘shlig‘i kengayadi. Bachadon naylarining torligi
va qing‘ir-qiyshiqligi ba’zan balog‘atga yetish davrigacha qolishi mumkin (infantil
naylar). Bachadon naylarining bunday tuzilishi urug‘langan tuxum hujayraning
bachadonga siljib borishiga imkon bermay, tuxum hujayraning nayga yopishib
qolishiga (bachadondan tashqaridagi homiladorlikka) sabab bo‘lishi mumkin.
Òuxum hujayra odatda bachadon nayining ampulyar qismida urug‘lanadi
(spermatozoid bilan qo‘shiladi). Òuxum hujayra asosan bachadon nayi devoridagi
muskullarning qisqarishi hisobiga uning ampulyar uchidan bachadon sari siljib
boradi. Uzunasiga yotgan muskullar qisqarganda bachadon nayi kalta tortadi,
gir aylana yotgan muskullar qisqarganda esa bachadon nayining bo‘shlig‘i
torayadi. Uzunasiga ketgan va gir aylana yotgan muskullarning ketma-ket
qisqarishi tufayli bachadon naylarining peristaltik harakatlari vujudga keladi,
buning natijasida tuxum hujayra bachadon tomonga harakatlanib boradi.
Bachadon nayi epiteliysidagi tuklarning tebranishi (hilpillashi) tuxum hujayraning
harakatlanishiga yordam beradi. Shilliq pardaning uzunasiga yotgan burmalari
ham tuxum hujayraning harakatiga yordam beradi, tuxum hujayra shu burmalar
ustidan xuddi relsda sirg‘angandek bachadon tomonga harakatlanadi.
Bachadon naylarining qisqaruvchanligi hayz ko‘rish siklining fazasiga
bog‘liq. Òuxumdonda follikula yetiladigan davrda bachadon naylarining
qo‘zg‘aluvchanligi va tonusi oshadi; sariq tananing rivojlanish davrida esa
bachadon naylarining qo‘zg‘aluvchanligi va tonusi pasayadi, ularning
peristaltikasi ritmik (bir tekis) ravishda bo‘ladi, bu ham tuxum hujayraning
harakatiga yordam beradi.
Òuxumdonlar 
(ovaria) — ayollar jinsiy tizimining asosiy a’zosidir.
Òuxumdonlar bodom shaklida bo‘lib, bo‘yi 3,5—4 sm, eni 2—2,5 sm, qalinligi
1—1,5 sm, vazni 6—8 g bir juft jinsiy bezlardir. Qarilik davrida tuxumdonlar
zichlashadi, kichrayadi, ularda qo‘shimcha to‘qimalar taraqqiy etadi.

---

""
8-rasm. 
Òuxumdonning kesilgan holatdagi ko‘rinishi (sxema):
1–embrional epiteliy; 2–po‘stloq qavati; 3–rivojlanishning turli bosqichlaridagi follikulalar;
4–sariq tana; 5–sariq tana qoldig‘i; 6–mag‘iz (miya) qavati.
2
5
1
4
1
6
1
3
3
3
Òuxumdonning bir chekkasi serbar boylamning orqadagi varag‘iga suqilgan;
qolgan hamma yuzasi qorin pardasi bilan qoplanmagan bo‘lib, kichik chanoqning
qorin bo‘shlig‘iga bemalol chiqib turadi. Òuxumdonni bachadonning serbar
boylami, tuxumdonning o‘z boylami, voronka-chanoq boylamlari erkin osilgan
holatda ushlab turadi. Òuxumdonga qon tomirlar va nervlar, uning serbar
boylamning orqa varag‘iga tutashgan joyidan o‘tadi (tuxumdon darvozasi – hilus
ovarii).
Òuxumdon quyidagicha tuzilgan: 
a)
tuxumdonning bo‘sh yuzasini qoplaydigan
epiteliy – oqsil pardasi; 
b)
po‘stloq qavati; 
d)
mag‘iz qavati (8-rasm).
Òuxumdon epiteliysi («embrional epiteliy») homilaning ona qornida
rivojlanish va go‘daklik davrida birlamchi follikulalarning hosil bo‘lishida
qatnashadi, keyinchalik faoliyat ko‘rsatmaydi.
Oqsil pardasi epiteliy ostida joylashadi, qo‘shuvchi to‘qimadan tarkib topadi,
bu to‘qimaning tolalari tuxumdon yuzasiga parallel holda yotadi.
Òuxumdonning po‘stloq qavati oqsil pardasiga taqalib turadi. Po‘stloq
qavatining qo‘shuvchi to‘qimadan tuzilgan negizida ko‘pgina birlamchi
follikulalar, shuningdek, taraqqiyotning turli bosqichlaridagi follikullalar, sariq
tanalar va uning qoldiqlari bor.
Òuxumdonning mag‘iz qavati qo‘shuvchi to‘qima stromasidan iborat, undan
bir talay tomirlar va nervlar o‘tadi.
Òuxumdonlar eng muhim funksiyalarni o‘taydi. Yetuklik davrining
boshidan oxirigacha tuxumdonlarda tuxum hujayralar yetiladi, bu — ritmik

---

"#
ravishda takrorlanadigan jarayondir. Òuxumdondan ishlanib chiqadigan
gormonlar (jinsiy gormonlar) ayolning butun organizmiga va jinsiy a’zolariga
ta’sir etadi. Òuxumdon gormonlari ayol organizmiga xos belgilarning taraqqiy
etishiga imkon beradi. Ayniqsa gavda tuzilishi, modda almashinuvi
xususiyatlari, sut bezlarining va jinsiy a’zolarning taraqqiy etishi, soch (jun)
ning o‘sishi va hokazolar shular jumlasidandir. Balog‘atga yetish davrida
jinsiy a’zolar (bachadon naylari, bachadon, qin, tashqi jinsiy a’zolar)
tuxumdon gormonlarining ta’sirida rivojlanadi. Qiz bola balog‘atga yetgach
bu gormonlar ayol organizmini homiladorlikka tayyorlaydigan siklik
jarayonlarda qatnashadi.
Òuxumdon gormonlari follikulalar va sariq tanachalarda ishlab chiqariladi.
Follikulalar follikular yoki estrogen gormonlarni, sariq tana esa progesteronni
ishlab chiqaradi.
Estrogen gormonlar ta’sirida ayol organizmida murakkab jarayonlar sodir
bo‘ladi. Bachadon mushak tolalarining giperplaziyasi, bachadon shilliq qavati
funksional qatlamining proleferatsiyasi (o‘sishi), qin shilliq qavati epiteliysining
ko‘payishi, sut bezlarining proleferatsiyasi va boshqalar.
Estrogen gormonlar bachadon muskullarini yaxshi qisqarishini ta’minlaydi,
uning bachadonni qisqartiruvchi preparatlar – pitiutringa sezgirligini oshiradi.
Sariq tana gormoni progesteron ayollarda homiladorlik paydo bo‘lishi va
uning rivojlanishiga ta’sir etadi. Progesteron ta’sirida bachadon shilliq qavati
funksional qatlamidagi bezlar ishga tushib sekretlar bilan to‘lishadi va agarda
homiladorlik sodir bo‘lsa urug‘langan tuxum hujayraning bachadonga
payvandlanishiga (implantatsiya) sharoit yaratadi, homiladorlik bo‘lmasa
funksional qatlamning ko‘chib tushishi (deskvamatsiya) ya’ni hayz ko‘rishga
sabab bo‘ladi.
Progesteron bachadon muskullari qo‘zg‘aluvchanligini pasaytiradi,
bachadonni qisqartiruvchi dorilarga sezuvchanligini kamaytiradi.
BACHADON VA ÒUXUMDONLARNING BOYLAM APPARAÒI
Bachadon, uning naylari va tuxumdonlar asosan boylam apparati va chanoq
tubining muskullari yordami bilan normal o‘rnida turadi. Bachadonni, uning
naylari va tuxumdonlarni osib turuvchi apparat (boylamlar), mustahkamlovchi
apparat (bachadonni ushlab turuvchi boylamlar), tayanch yoki suyab turuvchi
apparat (chanoq tubi) normal o‘rnidan siljitmay saqlab turadi.
Ichki jinsiy a’zolarning 
osib turuvchi apparatiga 
quyidagi boylamlar kiradi:
1.
Yumaloq boylamlar 
(lig. rotundum s. teres uteri) — silliq muskullardan
va qo‘shuvchi to‘qimadan tuzilgan bo‘lib, 10–12 sm uzunlikdagi kanopga
o‘xshaydi. Yumaloq boylamlar bachadon burchaklaridan (bachadon naylari
chiqqan joyning biroz oldinrog‘i va pastrog‘idan) boshlanib, serbar boylamning

---

"$
oldingi varag‘i ostidan chov kanallarining ichki teshiklariga boradi. Chov
kanallaridan o‘tgach yelpig‘ichga o‘xshash yoyilib, qov va katta jinsiy lablar
kletchatkasiga yopishadi. Yumaloq boylamlar bachadon tubini oldinga tortib
(oldinga engashtirib) turadi; homiladorlik davrida yumaloq boylamlar yo‘g‘on
tortadi va uzayadi.
2. Serbar boylamlar 
(lig. latum) — qorin pardasining qo‘shaloq varaqlari
bo‘lib, bachadonning yon bo‘limlaridan chanoqning yon devorlariga boradi.
Serbar boylamlarning yuqori bo‘limlaridan naylar o‘tadi, ularning orqa
varaqlariga tuxumdonlar kirib turadi. Serbar boylamlarning varaqlari orasida
kletchatka, tomirlar va nervlar bor
.
3. Dumg‘aza-bachadon boylamlari 
(lig. sacro-uterinum) bachadonning
orqa yuzasidan bachadon tanasi bilan bo‘yni oralig‘ida boshlanib, orqaga ketadi
va to‘g‘ri ichakni ikki tomondan o‘rab, dumg‘azaning oldingi yuzasiga yopishadi.
Bu boylamlar bachadon bo‘ynini orqaga tortib turadi. Òug‘ruq vaqtida yumaloq
boylamlar va dumg‘aza-bachadon boylamlari bachadonning o‘z o‘rnida turishiga
yordam beradi.
4. Òuxumdonlarning o‘z boylamlari
(lig. ovarii proprium) bachadon
tubidan (bachadon naylari chiqadigan joyning orqarog‘i va pastrog‘idan)
boshlanib, tuxumdonlarga borib (9-rasm) ulanadi
.
Bachadonning 
mustahkam-
lovchi apparati
qo‘shuvchi to‘qima-
dan tuzilgan, silliq muskul tolalari
aralashgan tortmalardan iborat; bular
bachadonning pastki bo‘limidan: a)
oldingi tomonga, qovuqqa va so‘ngra
simfizga; b) chanoqning yon devorla-
riga boradigan asosiy boylamlar (lig.
cardinale); d) orqaga borib, dum-
g‘aza-bachadon boylamlarining
qo‘shuvchi to‘qimadan tuzilgan
negizini tashkil etadi.
Òayanch
yoki 
suyab turuvchi
apparat
chanoq tubining muskullari
va fassiyalaridan tarkib topgan.
Ichki jinsiy a’zolarning o‘z
o‘rnida turishida chanoq tubining
ahamiyati juda katta. Qorin
ichidagi bosim ortganda (ayol kuchanganda, yuk ko‘targanda, yo‘talganda
va hokazo) bachadon bo‘yni chanoq tubiga tirgakka suyangandek tayanadi;
chanoq tubining muskullari jinsiy a’zolar va ichki a’zolarning pastga
tushishiga yo‘l bermaydi.
9-rasm.
Jinsiy a’zolarning boylam apparati:
1–bachadon; 2–bachadon nayi; 3–tuxumdon; 4–
tuxumdonning o‘z boylami; 5–voronka-chanoq
boylami; 6–bachadonning yumaloq boylami; 7–
to‘g‘ri ichak.
1
2
6
4
7
3
5

---

"%
KICHIK CHANOQ KLEÒCHAÒKASI
Kichik chanoq a’zolarining seroz pardasi ostida chanoq kletchatkasi bor, bu
kletchatka ichki jinsiy a’zolarning turli bo‘limlariga taqalib turadi. Kletchatka
kichik chanoq a’zolarining seroz parda bilan qoplanmagan va chanoq fassiyasidan
yuqorida yotgan qismi o‘rtasidagi hamma bo‘sh kamgaklarni to‘ldiradi.
Chanoqning zichlashmagan kletchatkasida tolali zich qo‘shuvchi to‘qima ko‘proq
bo‘lgan sohalar ajratiladi. Chanoq kletchatkasining zichlashgan shu qismlari,
jumladan, ichki jinsiy a’zolarning mustahkamlovchi apparatini tashkil etadi.
Bachadon atrofidagi
(parametral) kletchatka (parametrium) bachadonning
yon bo‘limlaridan chanoqning yon devorlarigacha serbar boylamlarning varaqlari
o‘rtasidagi kamgakni to‘ldiradi.
Qovuq atrofidagi
(paravezikal) kletchatka qovuq atrofidagi bo‘sh joylarni
to‘ldiradi; qovuqning oldingi va orqa tomonida ko‘proq bo‘ladi.
Qin atrofidagi
(paravaginal) kletchatka qinni o‘rab turadi, asosan qinning
yon devorlaridan chanoq devorlarigacha davom etuvchi kamgakda joylashadi.
Òo‘g‘ri ichak atrofidagi
(pararektal) kletchatka to‘g‘ri ichak atrofida
joylashadi.
Chanoq kletchatkasining yuqorida ko‘rsatilgan hamma bo‘limlari bir-biridan
ajralgan holda emas, balki qo‘shuvchi to‘qima tarkibidagi ko‘pgina elementlar
yordamida bir-biri bilan bog‘langan.
Chanoq kletchatkasining ahamiyati katta. Zichlashmagan kletchatka ichki
jinsiy a’zolar, qovuq va to‘g‘ri ichakning fiziologik harakatchanligiga va to‘g‘ri
ishlashiga, hajmini o‘zgartirishiga yordam beradi (qovuq va to‘g‘ri ichakning
to‘lishi va bo‘shalishi, homiladorlik va tug‘ruq munosabati bilan bachadon
kattaligining o‘zgarishi va hokazo). Chanoq kletchatkasining zich bo‘limlari
chanoq a’zolarini harakatchan–osilgan holatda mustahkamlab turadi, bachadonni
va jinsiy apparatning boshqa bo‘limlarini ushlab turishda qatnashadi. Chanoq
kletchatkasi siydik yo‘llari, qon va limfa tomirlari, limfa tugunlari, nerv tugunlari
va chigallari uchun o‘rindiq hosil qiladi.
JINSIY A’ZOLARNING QON ÒOMIRLAR ÒIZIMI
Òashqi jinsiy a’zolar asosan uyatli arteriyasidan qon bilan ta’minlanadi.
Uyatli arteriya
(a.pudenda) ichki yonbosh arteriyadan boshlanib, pastga
tushadi-da, chanoq bo‘shlig‘idan chiqib, tashqi jinsiy a’zolarga, oraliqqa, qinga
va to‘g‘ri ichakka tarmoqlar beradi.
A. spermatica externa yumaloq boylam bilan birga chov kanalidan chiqib,
katta jinsiy lablar va qovni qon bilan ta’minlashda qatnashadi.
Ichki jinsiy a’zolar asosan bachadon va tuxumdon arteriyalaridan qon oladi
(10-rasm).

---

"&
Bachadon arteriyasi 
(a. uterina)
bir juft tomir bo‘lib, qorin pasti arte-
riyasidan boshlanadi, serbar boylamlar
asosida yotgan parametral kletchatka
orqali bachadonga boradi, yo‘l-yo‘la-
kay siydik yo‘li (ureter) bilan kesi-
shadi, bachadonga yon yuzasiga ichki
bo‘g‘iz ro‘parasida yaqinlashadi. Bu
joyda bachadon arteriyasidan ancha-
gina yirik tarmoq chiqadi. Bachadon
bo‘ynini va qinning yuqori bo‘limini
qon bilan ta’minlaydigan bu tarmoq
bo‘yin-qin tarmog‘i (ramus cervico-
vaginalis) deb ataladi.
Bachadon arteriyasining asosiy
stvoli (ramus ascendens) bachadonning
yon bo‘limlari bo‘ylab burala-burala
yuqoriga ko‘tariladi,
yo‘l-yo‘lakay bachadon devorlariga ko‘pgina shoxchalar
beradi va bachadon tubiga yetib, bachadon nayiga boruvchi shoxchani chiqaradi.
Bachadon arteriyasining oxirgi tarmoqlari so‘ngra serbar boylamning yuqori
bo‘limidan o‘tuvchi tuxumdon arteriyasi shoxchalariga qo‘shiladi.
Bachadon arteriyasining asosiy ko‘tariluvchi stvolidan boshlangan 
arterial
tarmoqlar 
ingichka qon tomirlarining qalin to‘rini hosil qiladi, bular esa
bachadonning muskul qavatini, shilliq va seroz pardalarni qon bilan ta’minlaydi.
Òuxumdon arteriyasi 
(a. ovarica) bir juft tomir bo‘lib, qorin aortasidan (buyrak
arteriyasi chiqqan joyning birmuncha pastrog‘idan) boshlanadi, siydik yo‘li (ureter)
bilan birgalikda pastga tushadi, voronka-chanoq boylami orqali serbar boylamning
yuqori bo‘limiga o‘tadi-da, tuxumdonga va bachadon nayiga tarmoqlar beradi;
tuxumdon arteriyasining oxirgi tarmog‘i bachadon arteriyasining oxirgi qismlari bilan
anastomoz hosil qiladi. Qinning qon bilan ta’minlanishida, bachadon va uyatli
arteriyadan tashqari, qovuq va gemorroidal arteriyalarning tarmoqlari ham qatnashadi.
Jinsiy a’zolarning arteriyalariga shu nomli venalar yo‘ldosh bo‘ladi, har bir
arteriya yonida odatda ikki vena yotadi. Ichki jinsiy a’zolarning venalari chigallar
hosil qiladi (bachadon-tuxumdon, qovuq chigallari va hokazo).
JINSIY A’ZOLARNING NERV ÒIZIMI
Jinsiy a’zolar innervatsiyasida simpatik va parasimpatik nerv tizimi,
shuningdek, orqa miya nervlari ishtirok etadi (11-rasm).
Simpatik nerv tizimining jinsiy a’zolarni innervatsiyalaydigan tolalari aorta
chigali bilan quyoshsimon chigaldan boshlanib, pastga yo‘naladi va V bel
10-rasm. 
Jinsiy a’zolarning qon bilan
ta’minlanishi:
1–bachadon; 2–bachadon nayi; 3–tuxumdon;
4–tuxumdon arteriyasi; 5–qorin
pasti arteriyasi;
6–bachadon arteriyasi.
1
2
3
4
6
5

---

"'
11-rasm. 
Ichki jinsiy a’zolar innervatsiyasi:
1–aortadagi chigal; 2–qorin pastining yuqori chigali;
3–qorin pastining pastki chigali; 4–bachadon-qin
chigali; 5–bachadon; 6–qovuq (siydik pufagi); 7–
dumg‘aza (I–IV) nervlari; 8–to‘g‘ri ichak.
1
2
2
5
4
7
6
8
umurtqasining ro‘parasida qorin
pastining yuqori chigalini hosil
qiladi. Shu chigaldan nerv tolalari
pastga va ikki yon tomonga borib,
qorin pastining o‘ng va chap
tomondagi pastki chigallarini hosil
qiladi.
Bu chigallardan nerv tolalari
bachadon bilan qin o‘rtasidagi
chigal yoki chanoq chigali
(plexus utero-vaginalis, s.
pelvicus) degan qalin chigalga
boradi. Bachadon bilan qin
o‘rtasidagi chigal bachadon
atrofidagi (parametral) klet-
chatkada, bachadonning yonida
va orqasida, bachadon bo‘yni
kanalining ichki bo‘g‘zi
ro‘parasida joylashgan. Bu
chigalga parasimpatik nervlardan
chanoq nervi (n. pelvicus) ning
tarmoqlari keladi. Bachadon bilan qin o‘rtasidagi chigaldan simpatik va
parasimpatik tolalar chiqib, qin, bachadon, bachadon naylarining ichki
bo‘limlarini, qovuqni innervatsiyalaydi. Bachadon tanasi asosan simpatik tolalar
bilan, bachadon bo‘yni va qin esa asosan parasimpatik tolalar bilan
innervatsiyalanadi.
Òuxumdon chigalidan chiquvchi simpatik va parasimpatik nervlar
tuxumdonni innervatsiyalaydi. Òuxumdon chigali (plexus ovaricus)ga aorta
chigali bilan buyrak chigalidan nerv tolalari keladi. Òashqi jinsiy a’zolar
va chanoq tubi asosan uyatli nervi (n. pudendus) bilan innervatsiyalanadi.
Shunday qilib, ichki jinsiy a’zolarning nervlari aorta chigali, quyoshsimon
chigal, buyrak chigali va boshqa chigallar orqali ichki a’zolarning nervlari
bilan bog‘langan. Bachadon naylarining devorlarida va tuxumdonning
mag‘iz qavatida qalin nerv chigallari vujudga keladi. Bu chigallardan
chiquvchi juda ingichka nerv shoxchalari muskul tolalariga, qoplovchi
epiteliyga va boshqa hamma hujayra elementlariga boradi. Bachadon shilliq
pardasida oxirgi nerv shoxchalari bezlarga ham boradi, tuxumdonda esa
follikulalarga va sariq tanalarga ham oxirgi nerv shoxchalari kiradi. Eng
ingichka oxirgi nerv tolalari tugmacha, kolbacha va shunga o‘xshash shaklda
tugaydi. Ana shu nerv oxirlari kimyoviy, mexanik, termik va boshqa
ta’sirotlarni sezadi.
4 – 07-769
3

---

#
Ichki jinsiy a’zolarning nerv oxirlari ichki a’zolardan keluvchi ta’sirotlarni
sezadigan inter-retseptorlarga kiradi
1
. Sezuvchi nerv oxirlariga sezilgan ta’sirotlar
nerv tolalari orqali nerv tizimining yuqoriroqdagi bo‘limlariga o‘tadi, ichki jinsiy
a’zolar faoliyatini idora etuvchi markazlar nerv tizimining shu bo‘limlarida
joylashgan. Bu markazlardan keluvchi impulslar harakatlantiruvchi va sekretor
nerv tolalari orqali jinsiy a’zolarga o‘tadi va ularni ishga soladi (muskullarning
qisqarishi, bezlarning sekret chiqarishi, gormonlar ishlanishi va hokazo). Jinsiy
a’zolar faoliyatini idora etuvchi nerv markazlari markaziy nerv tizimining turli
bo‘limlarida: orqa miyada va bosh miyaning po‘stloq osti sohasida, shuningdek,
bosh miya po‘stlog‘ida joylashgan.
Ayol jinsiy a’zolarining funksiyasi ruhiyatga bog‘liq ekanligini I.P.
Lazarevich, N.F. Òolochinov, I.M. Sechenovlar qayd qilishgan edi. Kuchli ruhiy
hayajon natijasida vaqtincha hayz ko‘rmay qolish, bola tushishi, bolaning barvaqt
tug‘ilishi va tug‘ruq faoliyatining buzilishi kabi hodisalar ro‘y berishi mumkinligi
klinik kuzatishlardan ma’lum. Òug‘uvchi ayolning ruhiyatiga foydali ta’sir
ko‘rsatish tufayli tug‘ruqning to‘g‘ri o‘tishi, og‘riqning kamayishi aniqlangan.
Shunga asoslanib ayollarni tug‘ruqqa psixoprofilaktik tayyorlash ishlari olib
boriladi.
JINSIY A’ZOLARNING LIMFA ÒIZIMI
Jinsiy a’zolarning limfa tizimi buralib ketgan limfa tomirlarining qalin
shoxobchalaridan va bir talay limfa tugunlaridan iborat. Limfa yo‘llari va tugunlari
asosan qon tomirlari bo‘ylab yotadi (12-rasm). Òashqi jinsiy a’zolardan va qinning
pastdagi uchdan bir qismidan boshlanuvchi limfa tomirlari chovdagi limfa
tugunlariga boradi. Qinning o‘rtadagi va yuqoridagi uchdan bir qismidan,
bachadon bo‘ynidan boshlanuvchi limfa yo‘llari qorin pasti va yonbosh qon
tomirlari bo‘ylab yotgan limfa tugunlariga boradi.
Bachadon tanasi, naylari va tuxumdonlardan yig‘ilgan limfa tuxumdon
arteriyasi bo‘ylab yotgan tomirlarga boradi-da, aortadagi va pastki kovak venadagi
limfa tugunlariga quyiladi. Jinsiy a’zolardagi limfa yo‘llari limfa anastomozlari
orqali o‘zaro bog‘langan.
SUÒ BEZLARI
Sut bezlari (mammae) shingilga o‘xshash tuzilgan (13-
a
, rasm)
. 
Sut bezining
parenximasi bir talay pufakchalardan (alveolalardan) tarkib topgan. Bu
pufakchalar sut chiqarish yo‘li (ductus lactiferus) ning atrofida joylashadi va
shu yo‘lning kanaliga tutashadi. Bez to‘qimasining bunday o‘choqlari birga
1 
Tashqi dunyodan kåluvchi ta’sirotlarni såzadigan nårv oxirlari 
ekståroråtsåptorlar
dåb ataladi.
Bularga såzgi a’zolari (ko‘z, quloq, burun shilliq pardasi) bilan tårining nårv oxirlari kiradi.

---

#
qo‘shilib, yirik pallachalarni hosil qiladi. Bez epiteliysi sekret chiqarish vazifasini
o‘taydi.
Bez pallalari o‘rtasidagi tolali qo‘shuvchi to‘qimada elastik tolalar va yog‘ bor.
Sut bezidagi pallalar soni 15—20 taga yetadi, har bir pallaning sut chiqarish
yo‘li bo‘lib, alveolalar bilan bog‘langan hamma mayda yo‘llarning sekreti sut
chiqarish yo‘liga quyiladi. Har bir pallaning sut chiqarish yo‘li ko‘krak uchiga
alohida-alohida (boshqa yo‘llarga qo‘shilmasdan) ochiladi; ko‘krak uchida palla
yo‘llarining soniga yarasha 15—20 ta teshik bor, bular sut teshiklari deb ataladi.
Har bir sut yo‘li ko‘krak uchiga chiqishdan oldin kengayadi (sut xaltachasi).
Bezning qabariq yuzasida ko‘krak uchi (papilla mammae) bor (13-
b
, rasm), u
burishgan, pigmentlangan nozik teri bilan qoplangan. Ko‘krak uchi silindr yoki
konus shaklida bo‘lib, kattaligi har xil. U ba’zan yassi, hatto ichiga tortilgan bo‘ladi,
bu esa bolaning emishini qiyinlashtiradi. Rudimentar sut bezlari hisoblanadigan
Montgomeri bezlari shu yerda joylashgan. Ko‘krak uchi va uning atrofidagi
to‘garakchada teriga yaqin yotuvchi muskul tolalari va nerv retseptorlari bor.
13-rasm. 
Sut bezi.
a–sut bezining tuzilishi sxemasi: 1–sut bezining
bo‘laklari; 2–yog‘ to‘qimasi; 3–sut yo‘llari; 4–
ko‘krak uchi. b–ko‘krak uchi va uning
atrofidagi qoramtir doiracha (areola).
12-rasm.
Jinsiy a’zolarning limfa tizimi
(sxemasi).
1–chov tugunlari; 2–qorin pasti tugunlari;
3–bel tugunlari.
3
2
2
3
1
1
3
4
2
1
a
b

---

# 
Qiz bola balog‘atga yetayotgan davrda sut bezining parenximasi zo‘r berib
rivojlana boshlaydi; tuxumdonning follikulyar gormoni sut yo‘llarining taraqqiy
etishiga, sariq tana gormoni esa alveolalarning taraqqiy etishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Qiz bola balog‘atga yetgach sut bezi to‘la rivojlanadi. Keksaygan ayollarda sut
bezining parenximasi sekin-asta atrofiyalanadi.
Sut bezi tegishli arteriya (a. mammaria)dan va qo‘ltiq arteriyasining
shoxchalari orqali qon bilan ta’minlanadi. Limfa tomirlari qo‘ltiq limfa
tugunlariga boradi.
Sut bezlarining funksiyasi 
homiladorlik vaqtida sut ishlab chiqarishdan
iborat. Òug‘ruqdan keyin ularning funksiyasi kuchayadi.
Sut gipofizning oldingi bo‘lagidan ajraladigan laktogen gormonining ta’sirida
ishlanib chiqadi, gipofizning faoliyatini esa markaziy nerv tizimi boshqaradi.
Bola emizilganda sut bezining nerv elementlari ta’sirlanib, markaziy nerv tizimiga
tegishli impulslar boradi. Nerv tizimida ro‘y beradigan o‘zgarishlar tufayli
gipofizda laktogen gormoni ko‘proq ishlanib chiqadi, bu gormon esa sut
bezlarining sekretor funksiyasini (sut chiqarishini) kuchaytiradi.
M. M. Mironovning ma’lumotlariga qaraganda, sut bezlariga boruvchi nervlar
qirqib qo‘yilsa, sut kamroq chiqadi va tarkibi ham o‘zgaradi.
L.N.Voskresenskiy shartli reflektor xarakteridagi ta’sirlovchilar (bolani
ko‘rsatish, bola emizish bilan bir vaqtda qo‘llanilgan tovush ta’sirlovchilari)
ta’sirida sutning ko‘proq ajralishini aniqlagan. Kuchli ruhiy hayajonlar ta’sirida
sut ajralmay qolishi ham sut bezlarining funksiyasi bosh miya po‘stlog‘iga bog‘liq
ekanligini tasdiqlaydi.
Sut bezlaridagi sekretsiya jarayoni quyidagicha kechadi. Ishlab turgan sut
bezining epiteliy protoplazmasida yumaloq sut sharchalari hosil bo‘lib keyin
alveolalar bo‘shlig‘iga o‘tadi. Sut bezlari sekretining suyuq qismi ham bez
epiteliysida hosil bo‘ladi.
Bola emizilganda ko‘krak uchi va uning atrofidagi doiracha retseptorlarining
ta’sirlanishi tufayli sut ajralib chiqadi. Nerv oxirlari ta’sirlanganda ko‘krak uchi
va uning atrofidagi doirachaning muskul elementlari qisqaradi; shunga ko‘ra
ko‘krak uchi kattalashadi va zichlashadi (ereksiya), bu esa bolaning emishiga
va bezdan sut chiqishiga yordam beradi (sutning tarkibi va emizish texnikasi
haqida XI va XII boblarga qaralsin).
HAYZ KO‘RISH SIKLI
Balog‘atga yetgan, ammo bo‘yida bo‘lmagan ayol organizmida to‘g‘ri, navbat
bilan takrorlanuvchi murakkab o‘zgarishlar ro‘y beradi, bu o‘zgarishlar ayol
organizmini homiladorlikka tayyorlaydi. Biologik nuqtai nazardan muhim rol
o‘ynaydigan, ritmik ravishda takrorlanadigan bu o‘zgarishlar 
hayz ko‘rish sikli
deb ataladi.

---

#!
Hayz ko‘rish siklining davom etish muddati har xil bo‘ladi. Aksariyat
ayollarda sikl 28 kun (4 hafta) davom etadi, ba’zi bir ayollarda 21 kun (3 haftacha),
ba’zilarda aksincha 30–35 kungacha davom etishi mumkin. Davomiyligi qanday
bo‘lishidan qat’i nazar har safar ritmik ravishda bir vaqtda keladigan hayz sikli
fiziologik hisoblanadi.
Hayz qonining kelishi (menstruatsiya) ayol organizmida 3–4 hafta davom
etgan fiziologik jarayonning boshlanishi emas, aksincha homiladorlikka
organizmni tayyorlash jarayonining so‘nishi, urug‘lanmay qolgan tuxum
hujayraning nobud bo‘lishidan dalolat beradi. Shu bilan birga hayz qonining
kelishi siklik jarayonlarning eng yorqin, sezilarli belgisidir, shuning uchun siklni
so‘nggi hayz ko‘rishning birinchi kunidan hisob qilish amaliy jihatdan qulayroq.
Ayol organizmida ro‘y beruvchi siklik o‘zgarishlar jinsiy apparatda, aniqroq
aytganda, tuxumdonlarda va bachadon shilliq pardasida hammadan yaqqol
ko‘rinadi. Ammo jinsiy a’zolardagi o‘zgarishlar ayol organizmida to‘lqin shaklida
kechadigan umumiy o‘zgarishlarning juz’iy bir ko‘rinishidir. Hayz ko‘rish siklida
ritm bilan takrorlanuvchi o‘zgarishlar: a) butun organizmda; b) tuxumdonda –
tuxumdon sikli; d) bachadonda – bachadon sikli ro‘y beradi. Siklik o‘zgarishlar
jinsiy apparatning boshqa bo‘limlarida ham kuzatiladi, lekin bu o‘zgarishlar
tuxumdon bilan bachadondagiga nisbatan kamroq seziladi.
Umumiy organizmdagi davriy o‘zgarishlar. 
Òuxumdonlar bilan
bachadondagi siklik o‘zgarishlar markaziy nerv tizimiga ta’sir ko‘rsatadi. Bu
ta’sir refleks (nerv) yo‘li bilangina kifoyalanmaydi. Nerv tizimining funksiyasiga
tuxumdon gormonlari ham ta’sir etadi. Hayz ko‘rish siklining turli fazalarida
tuxumdon gormonlarining qondagi miqdori o‘zgarib turadi.
Nerv tizimining faoliyatidagi davriy o‘zgarishlarga ko‘ra ko‘p ayollar hayz
ko‘rishdan oldin tez asabiylashadigan, tez charchaydigan va uyquchan bo‘lib
qoladilar, hayz tugagach, o‘zlarini tetik his qilib, kuchlariga kuch qo‘shilgandek
sezadilar. Hayz ko‘rishdan oldin pay reflekslari ham kuchayadi, terlash va boshqa
hodisalar kuzatiladi, bu o‘zgarishlar hayz ko‘rishdan keyin yo‘qolib ketadi.
Hayz ko‘rish vaqtida bosh miya po‘stlog‘idagi qo‘zg‘alish va tormozlanish
jarayonlari tez almashinadi, bu almashinish pirovardida tormozlanish jarayonining
kengroq tarqalishi bilan tugaydi. Normal hayz ko‘rish siklida nerv tizimidagi
o‘zgarishlar fiziologik doirada bo‘lib, ayolning mehnat qobiliyatini pasaytirmaydi.
Bosh miya po‘stlog‘ining zo‘r berib ishlashini talab qiladigan murakkab mehnat
jarayonlarini ayollar hayz ko‘rish vaqtida muvaffaqiyatli ravishda ado etaveradilar.
Hayz ko‘rish sikli mobaynida qon aylanishi, termoregulatsiya va modda
almashinuvi to‘lqin shaklida o‘zgaradi, bu o‘zgarishlar nerv tizimi
funksiyalarining fiziologik o‘zgarishlariga bog‘liq ekanligini rus olimlaridan D.O.
Ott, S.S.Jixarev va boshqalar birinchi bo‘lib qayd etishgan. Hayz ko‘rishdan
oldingi davrda pulsning qisman tezlashuvi, qon bosimining ko‘tarilishi, tana
haroratining biroz ko‘tarilishi qayd qilinadi. Hayz ko‘rish vaqtida puls birmuncha

---

#"
sekinlashadi, qon bosimi va harorat biroz pasayadi. Hayz ko‘rishdan keyin bu
o‘zgarishlarning hammasi o‘tib ketadi. Hayz ko‘rish sikli munosabati bilan
eritrositlar, trombositlar miqdori va qondagi oqsil fraksiyalarining nisbati
o‘zgarishi kuzatilgan. Sut bezlarida sezilarli siklik o‘zgarishlar ro‘y beradi. Hayz
ko‘rishdan oldingi davrda sut bezlari bir qadar kattalashadi, tarang tortadi, ba’zan
sezuvchan bo‘lib qoladi. Bu hodisalar hayz tugagandan keyin o‘tib ketadi. Bu
o‘zgarishlarning sababi shuki, hayz ko‘rishdan oldingi davrda jinsiy gormonlar
ta’sirida bez to‘qimasining yangi kichik o‘choqlari paydo bo‘ladi, hayz qoni
kelishi bilan yangi o‘choqlar kichrayib, yo‘qolib ketadi.
Hayz ko‘rish siklida gipofizning oldingi bo‘lagi ayniqsa muhim rol o‘ynaydi.
Gipofizning oldingi bo‘lagida bir qancha gormonlar, shu jumladan tuxumdonlar
funksiyasini kuchaytiradigan gormonlar hosil bo‘ladi. Gipofiz oldingi bo‘lagining
gormonlari tuxumdon funksiyalarini kuchaytirgani uchun gonadotrop gormonlar
(gonadotropinlar) deb ataladi.
Gipofizda tuxumdonga ta’sir etadigan uchta gormon ishlanib chiqadi: 1)
follikulani qo‘zg‘atuvchi gormon, tuxumdondagi follikulaning o‘sishi va
yetilishini, shuningdek, follikular (estrogen) gormon hosil bo‘lishini ta’minlovchi
follikula stimullovchi gormon (FSG); 2) tuxumdonda sariq tananing rivojlanishi
va yetilishini kuchaytiradigan lyuteinlovchi gormon (LG); 3) sariq tana gormoni
— progesteron hosil bo‘lishini kuchaytiradigan lyuteotrop gormon (LÒG).
Lyuteinlovchi gormon sariq tanadan gormon ishlanib chiqishini kuchaytiradi deb
taxmin qilinadi. Gonadotrop gormonlar jinsiy sistema funksiyalarini idora etib
turadigan miyaning gipotalamus qismida hosil bo‘luvchi relizing-faktorlar ta’siri
ostida ishlanib chiqadi.
Hayz siklining birinchi yarmida asosan follikulalarni stimullovchi gormon
(FSG), ikkinchi yarmida esa lyuteinlovchi gormon (LG) va lyuteotrop gormonlar
(LÒG) ishlab chiqariladi.
Òuxumdon sikli. 
Gipofizda ishlab chiqiladigan gonadotrop gormonlar
ta’sirida tuxumdonda davriy takrorlanuvchi o‘zgarishlar ro‘y beradi, bu
o‘zgarishlar uch fazaga bo‘linadi: a) follikulaning yetilishi — follikular faza; b)
yetilgan follikulaning yorilishi — ovulaytsiya fazasi; d) sariq tananing rivojlanishi
— lyutein fazasi.
Follikulaning yetilishi davri. 
Birlamchi (primordial) follikula yetilmagan
tuxum hujayradan iborat, bu hujayra bir qavat epiteliy hujayralari (bo‘lajak
donador parda) bilan o‘ralgan; follikula sirtdan qo‘shuvchi to‘qima pardasi bilan
qoplangan. Primordial follikulalar ona qornida yashash va ilk bolalik davrida
hosil bo‘ladi. 400000–500000 birlamchi follikuladan yetuklik davrigacha 35000–
40000 tasi qoladi, qolganlari esa kichrayib, yo‘qolib ketadi. Qolgan 35000–40000
birlamchi follikuladan 450–500 tasi to‘la yetilib, qolganlari fiziologik atreziyaga
duchor bo‘ladi. Fiziologik atreziyaning birinchi marta K.F. Slavyanskiy tasvir
etgan mohiyati shundan iboratki, follikula o‘sa boshlaydi-yu, to‘la rivojlanmasdan

---

##
nobud bo‘ladi, tuxum hujayra va uning donador pardasi parchalanib ketadi; nobud
bo‘lgan follikula qo‘shuvchi to‘qima bilan almashinadi.
Follikulaning yetilish jarayoni hayz ko‘rish siklining birinchi yarmi, ya’ni
28 kunlik siklda 14 kunni, 21 kunlik siklda 10–11 kunni tashkil etadi.
Follikulaning yetilish jarayonida uning tarkibidagi hamma bo‘laklar: tuxum
hujayra, donador parda, qo‘shuvchi to‘qima pardasi katta o‘zgarishlarga uchraydi
(14-rasm). Òuxum hujayra 5–6 baravar kattalashadi, uning yuzasida shishasimon
parda (zona pellucida) hosil bo‘ladi, protoplazmasida murakkab o‘zgarishlar ro‘y
beradi. Òuxum hujayra ikki karra bo‘lingandan keyin uzil-kesil yetiladi. Yetilish
davridagi birinchi bo‘linishda katta-kichik ikki hujayra vujudga keladi. Asosiy,
katta hujayra o‘z o‘rnida qoladi (kichkinasi uloqtirib tashlanadi) va hademay
ikkinchi marta bo‘linadi, ayni vaqtda tuxum hujayradan xromosomalarning yarmi
uloqtirib yuboriladi. Reduksion bo‘linish deb ataladigan ikkinchi bo‘linishdan
keyin tuxum hujayra yetilib, urug‘lanishga yaroqli bo‘ladi.
Follikular epiteliy (donador parda) yetilish jarayonida proliferatsiyalanadi
(hujayralar ko‘payadi), bir qavatli epiteliydan ko‘p qavatli epiteliyga aylanadi,
follikulaning donador pardasi (membrana granulosa folliculi) hosil bo‘ladi.
Donador pardaning hujayralari dastlab tuxum hujayra bilan qo‘shuvchi to‘qima
pardasi o‘rtasidagi jami kamgakni to‘ldiradi. So‘ngra hujayralar to‘plamining
markazida suyuqlik bilan to‘la bo‘shliqlar hosil bo‘ladi; bora-bora bo‘shliqlar
qo‘shilib bitta bo‘ladi, bu yagona bo‘shliq follikular suyuqlik (liquor folliculi)
degan tiniq suyuqlik bilan to‘ladi.
14-rasm. 
Follikula yetilishining boshlang‘ich bosqichlari.
a
–birlamchi (primordial) follikulalar; 
b
–follikulaning yetila boshlashi; 
d
–yetilayotgan
follikulada bo‘shliq vujudga kelishining boshlang‘ich bosqichi. 1–tuxum hujayra; 2–
follikulaning donador pardasi; 3–follikulaning qo‘shuvchi to‘qima pardasi; 4–follikula
bo‘shlig‘i; 5–tuxumdon stromasi; 6–birlamchi follikula epiteliysi.
1
6
5
1
3
4
2
3
d
b
a
Follikular suyuqlik to‘plangan sayin donador parda hujayralari tuxum
hujayraga va follikula devoriga surilaveradi. Donador pardaning tuxum hujayrani

---

#$
o‘rab turgan hujayralari nurafshon toj (corona radiata) deb ataladi. Nurafshon
toj bilan o‘ralgan tuxum hujayra donador pardaning devori yoqalab yotgan
hujayralar to‘plami ustida turadi. Bu hujayralar to‘plami tuxumli do‘mboqcha
(cumulus ovigerus) deb ataladi. Yetilgan tuxum hujayra follikulaning yetilish
paytigacha tuxumli do‘mboqchadan uzoqlashib, follikular suyuqlik ichida turadi.
Follikulada estrogen (follikular) gormoni hosil bo‘ladi. Bu gormon
organizmga har tomonlama murakkab ta’sir ko‘rsatadi.
1. Balog‘atga yetish davrida estrogen gormon bachadon, qin, tashqi jinsiy
a’zolarni o‘stiradi va taraqqiy ettiradi, shuningdek, ikkilamchi jinsiy belgilarni
yuzaga chiqaradi.
2. Vaqt-vaqti bilan yetiladigan follikulalardan ishlanib chiquvchi estrogen
gormon yetuklik davrida bachadon shilliq pardasi hujayralarining
proliferatsiyasiga (ko‘payishiga) sabab bo‘ladi.
3. Estrogen gormon bachadon muskullarining tonusini oshiradi, uning
qo‘zg‘aluvchanligini va bachadonni qisqartiruvchi moddalarga sezuvchanligini
kuchaytiradi.
4. Estrogen gormoni sut bezlarining rivojlanishiga, sekretsiyasiga yordam
beradi, shuningdek, jinsiy hissiyotni kuchaytiradi.
Follikula yetilgan sayin uning
qo‘shuvchi to‘qima pardasi taraqqiy
etadi. Bitta qo‘shuvchi to‘qima pardasi
o‘rniga ikkita parda hosil bo‘ladi: ichki
parda (theca interna) hujayra
elementlariga va kapillarlarga boy
tashqi parda (theca externa) tolali
bo‘lib, yirikroq tomirlari bor.
Yetilayotgan follikula kattalashadi,
qutbi tuxumdon yuzasi ustida
do‘ppayib chiqa boshlaydi. Òuxumdon
to‘qimasining shu joyi yupqa tortadi.
Ovulatsiya fazasi.
Yetilgan
follikulaning yorilishi va uning
bo‘shlig‘idan yetilgan, urug‘lanishga
yaroqli tuxum hujayraning chiqishi
ovulatsiya deb ataladi (15-rasm).
Nurafshon toj bilan o‘ralgan tuxum hujayra follikular suyuqlik bilan birgalikda
qorin bo‘shlig‘iga tushadi, keyinchalik esa bachadon naylarining shokilalari
harakati yordamida bachadon nayiga kiradi.
Ovulatsiya 28 kunlik siklda hayz ko‘rish siklining birinchi kunidan hisob
qilganda 14—15-kuni (21 kunlik siklda — 10–11-kuni) ro‘y beradi. Bu kunlar
bo‘yida bo‘lish uchun eng qulay vaqt hisoblanadi.
1
4
3
4
2
15-rasm. 
Nurafshon toj bilan o‘ralgan
tuxum hujayra.
1–yadro; 2–protoplazma; 3–tiniq parda;
4–nurafshon toj.

---

#%
Sariq tananing rivojlanish davri 
(lyutein fazasi). Yorilgan follikula o‘rnida
yangi, juda muhim ichki sekretsiya bezi — sariq tana (corpus luteum) hosil
bo‘ladi, undan progesteron
1
gormoni ishlanib chiqadi. Sariq tana 28 kunlik siklda
14 kun (21 kunlik siklda — kamroq) taraqqiy etadi, bu jarayon hayz ko‘rish
siklining ikkinchi yarmini — ovulatsiyadan navbatdagi hayz ko‘rishgacha
o‘tadigan vaqtni egallaydi.
Yorilgan follikula o‘rnida sariq tana
quyidagicha taraqqiy etadi. Follikular
suyuqlikdan va tuxum hujayradan xalos
bo‘lgan follikula puchayadi, devorlari burishib
qoladi, yorilgan joyi bitib ketadi, bo‘shlig‘ida
kichkina 
qon laxtasi hosil
bo‘ladi. Follikula
bo‘shlig‘ini qoplagan donador parda
hujayralari zo‘r berib ko‘payadi, kattalashadi,
protoplazmasida lipoid modda (lyutein)
to‘planib, yangi hosil bo‘lgan ichki sskretsiya
beziga sariq tus beradi («sariq tana» nomi
shundan olingan). Donador parda hujayralari
sariq tananing lyutein hujayralariga aylanadi.
Donador parda hujayralari rivojlanishi bilan bir vaqtda qon tomir shoxobchalari ham
zo‘r berib o‘sadi. Qo‘shuvchi to‘qima pardasidan kirgan tomirlar lyutein
hujayralarning o‘sgan qavatida kapillarlarning qalin to‘rini hosil qiladi, bu to‘r har
bir hujayrani o‘rab turadi. Òomirlarning rivojlanishi follikula bo‘shlig‘idan qon
laxtasining rezorbsiyalanishiga yordam beradi.
Sariq tana eng ko‘p rivojlangan fazasida (16-rasm) o‘rmon yong‘og‘iday
katta bo‘lib, bir qutbi tuxumdon yuzasi ustidan do‘ppayib turadi. Follikuladan
chiqqan tuxum hujayra urug‘lansa, homiladorlikning dastlabki oylari mobaynida
sariq tana o‘sib, yashnab boradi va ishlab turadi. Bu 
homiladorlikning sariq
tanasi
(corpus luteum graviditatis) deb ataladi. Ayolning bo‘yida bo‘lmasa, hayz
ko‘rish siklining 28-kunidan (uch haftalik siklda 21-kunidan) sariq tana so‘na
boshlaydi. Ayni vaqtda lyutein hujayralar nobud bo‘ladi, tomirlar puchayib qoladi
va qo‘shuvchi to‘qima o‘sib qotadi; natijada sariq tana o‘rni yamoq bo‘lib qoladi,
bu yamoq keyinchalik yo‘qolib ketadi. Har bir hayz ko‘rish siklida sariq tana
hosil bo‘ladi, bordi-yu, ayolning bo‘yida bo‘lmasa, bu sariq tana 
hayz ko‘rishning
sariq tanasi 
(corpus luteum menstrationis) deb ataladi.
Sariq tana gormoni organizmga har tomonlama ta’sir ko‘rsatadi.
1) progesteron ishlanib chiqishi tufayli bachadon shilliq pardasida murakkab
o‘zgarishlar ro‘y beradi, bu o‘zgarishlar bachadonni homiladorlikka tayyorlaydi
(sekretsiya fazasi);
16-rasm. 
Sariq tana
(rivojlanayotgan bosqichi).
1 
«Gestatio» — urug‘-avlodni davom ettirish so‘zidan kålib chiqqan; progåståron — organizmni
homiladorlikka, urug‘-avlodni davom ettirishga tayyorlaydigan gormon.

---

#&
2) progesteron bachadonning qo‘zg‘aluvchanligini va qisqarish funksiyasini
susaytiradi, bu esa homiladorlikning taraqqiy etishiga imkon beradi;
3) progesteron follikula gormoni bilan birgalikda sut bezlarining sut ishlab
chiqarishga tayyorlanishiga yordam beradi.
Sariq tana so‘na boshlagan paytdan boshlab progesteron ishlab chiqilmaydi.
Òuxumdonda yangi follikula yetiladi, yana ovulatsiya ro‘y berib, sariq tana hosil bo‘ladi.
Bachadon sikli. 
Follikulada va sariq tanada hosil bo‘ladigan tuxumdon
gormonlari ta’sirida bachadon tonusi, qo‘zg‘aluvchanligi va qon bilan
ta’minlanishi siklik ravishda o‘zgaradi. Ammo endometriyning funksional qavati
eng muhim siklik o‘zgarishlarga uchraydi. Bu siklik o‘zgarishlarning mohiyati
shundan iboratki, proliferatsiya jarayoni navbat bilan takrorlanadi, shundan keyin
endometriyning funksional qavati sifat jihatidan o‘zgarib, ko‘chib tushadi va
o‘rniga yangisi hosil bo‘ladi.
Òuxumdon sikli kabi, bachadon sikli ham 28 kun (ba’zan 21 yoki 30—35
kun) davom etadi. Bachadon sikli deskvamatsiya; regeneratsiya; proliferatsiya
va sekretsiya fazalariga bo‘linadi.
Deskvamatsiya fazasida 
hayz qoni keladi, odatda 3–5 kun qon ketadi; hayz
ko‘rish aslida shuning o‘zidan iborat. Bu fazada bachadon shilliq pardasining
funksional qavati parchalanib ko‘chadi, bachadon bezlarining sekreti va yorilgan
tomirlardan chiqqan qon bilan aralashib tashqariga chiqadi. Endometriyning
deskvamatsiya fazasi tuxumdonda sariq tananing nobud bo‘la boshlashi bilan
bir vaqtga to‘g‘ri keladi.
Regeneratsiya 
(tiklanish) 
fazasi
deskvamatsiya fazasidayoq boshlanib, hayz
ko‘rish boshlangach 5—6-kunga borib tugaydi. Bazal qavatdagi bez qoldiqlari
epiteliysining o‘sishi va o‘sha qavatdagi boshqa elementlar (stroma, tomirlar, nervlar)
proliferatsiyasi hisobiga shilliq pardaning funksional qavati tiklanadi (regeneratsiya).
Proliferatsiya fazasi 
tuxumdonda follikulaning yetilishi bilan bir vaqtga
to‘g‘ri keladi va siklning 14-kunigacha (21 kunlik siklda 10—11-kungacha)
davom etadi. Estrogen (follikular) gormonlar ta’sirida shilliq parda stromasi va
bezlari o‘sadi (proliferatsiya). Bezlar bo‘yiga cho‘ziladi, so‘ngra pixga o‘xshash
buralib-buralib qoladi, ammo sekret chiqarmaydi. Bu davrda bachadon shilliq
pardasi 4—5 baravar qalin tortadi.
Sekretsiya fazasi
tuxumdonda sariq tana taraqqiy etishi va yashashi bilan bir vaqtga
to‘g‘ri keladi, siklning 14–15-kunidan 28-kunigacha (ya’ni oxirigacha) davom etadi.
Sariq tana gormonining ta’sirida bachadon shilliq pardasi sifat jihatidan
muhim o‘zgarishlarga uchraydi. Bezlari sekret ishlab chiqara boshlaydi, bezlar
bo‘shlig‘i kengayadi, bez devorlari xaltum-xaltum bo‘lib do‘ppayadi. Stroma
hujayralari kattalashadi, biroz yumaloqlanadi, homiladorlik davrida hosil
bo‘luvchi desidual hujayralarga o‘xshaydi. Bachadon shilliq pardasida glikogen,
fosfor, kalsiy va boshqa moddalar to‘planadi. Hozirgina aytilgan o‘zgarishlar
natijasida bachadon shilliq pardasida murtakning taraqqiy etishi uchun (agar

---

#'
ayolning bo‘yida bo‘lgan bo‘lsa) qulay sharoit vujudga keladi. Bordi-yu, ayolning
bo‘yida bo‘lmasa, sariq tana nobud bo‘ladi, endometriyning funksional qavati
sekretsiya fazasiga yetganda ko‘chib tushadi, hayz qoni keladi.
Shundan keyin butun organizm, tuxumdon va bachadonda siklik o‘zgarishlar
qayta boshlanadi (17-rasm). Yana tuxumdonda follikula yetiladi, ovulatsiya ro‘y
beradi va sariq tana taraqqiy etadi, bachadon shilliq pardasida tegishli o‘zgarishlar
ro‘y beradi. Bachadon bo‘ynida, qinda va jinsiy apparatning boshqa bo‘limlarida
siklik o‘zgarishlar kuzatiladi, lekin bu o‘zgarishlar tuxumdonlar bilan
endometriydagi o‘zgarishlarga nisbatan kamroq seziladi.
Yuqorida aytilgan siklik o‘zgarishlar ayolning yetuklik (balog‘at) davrida
navbat bilan takrorlanib turadi. Homiladorlik va emizish kabi fiziologik jarayonlar
munosabati bilan siklik o‘zgarishlar to‘xtaydi. Patologik sharoitda (og‘ir
kasalliklar, ruhiy kechinmalar, sifatsiz ovqatlanish va shunga o‘xshashlar ta’sirida)
ham hayz ko‘rish sikllari buziladi.
HAYZ SIKLINING BOSHQARILISHI
Òashqi va ichki muhitning ta’sirida markaziy nerv tizimida sodir bo‘lgan
o‘zgarishlar impulsi gipotalamusga berilishi oqibatida gipotalamus gonadotrop
relizing gormonlar ishlab chiqara boshlaydi, ularni relizing faktorlar yoki
neyrosekretlar 
ham deyiladi.
Yetilayotgan follikul
Ovulatsiya
Yetilayotgan sariq 
tana
To‘liq 
yetilgan
sariq 
tana
So‘na 
boshlagan
sariq 
tana
Proliferatsiya
fazasi
Sekretsiya
fazasi
Deskva-
matsiya
va regene-
ratsiya
fazasi
Proliferatsiya
fazasi
Sekretsiya
fazasi
17-rasm. 
Òuxumdonlar va endometriydagi siklik o‘zgarishlar sxemasi.

---

$
Relizing faktorlar organizmidagi siklik o‘zgarishlar jarayonida hayz siklining
birinchi yarmida follikulalarni stimullovchi gormonlar (FSG) ishlab chiqarilishini
ta’minlovchi (RFFSG), ikkinchi yarmida esa sariq tanachani rivojlantiruvchi
lyuteinlovchi (LG) va lyuteotrop gormonlar ishlab chiqarilishini ta’minlovchi
(RFLG) neyrosektorlar ajralib chiqadi va ular ichki sekretsiya bezi–gipofizga
ta’sir etib gipofiz ham hayz siklining birinchi yarmida 14 kun davomida
follikulalarni stimullovchi gormon (FSG) larni ishlab chiqadi. Hayz siklining
ikkinchi yarmida – ovulatsiyadan keyin esa sariq tanachaning rivojlanishini
ta’minlaydigan lyuteinlovchi va lyuteotrop gormonlar ishlab chiqaradi.
Gipofizning gonadotrop gormonlari ta’sirida tuxumdon va bachadonda o‘ziga
xos jarayonlar sodir bo‘ladi. Òuxumdonda FSG ta’sirida follikulalar yetilishi
davomida estrogen gormonlari ishlab chiqiladi, qonda uning miqdori oshadi,
LG ta’sirida sariq tanacha rivojlanib istagan (progesteron) gormonini ishlab
chiqaradi. Bu gormonlar o‘z navbatida bachadonga ta’sir ko‘rsatib, undagi siklik
jarayonni vujudga keltiradi.
Estrogen gormonlari ta’sirida bachadonning endometriy qavati regeneratsiya,
proliferatsiya jarayonlarini o‘z boshidan kechirsa, progesteron ta’sirida sekretor
faza faoliyati boshlanadi.
Shunday qilib neyrogumoral o‘zgarishlar markaziy nerv tizimidan (bosh miya
po‘stlog‘idan) gipotalamusga, gipotalamusdan gipofizga, gipofizdan tuxumdonga,
tuxumdondan bachadonga berilib, siklik jarayonlar idora etiladi. Xuddi
shuningdek, bachadondan tuxumdonga, tuxumdondan gipofizga, gipofizdan
gipotalamusga, gipotalamusdan markaziy nerv tizimiga teskari aloqa yo‘li bilan
impulslar – to‘lqinlar kelib turadi.
HAYZ KO‘RISH DAVRI GIGIYENASI
Normal hayz ko‘rish 3—5 kun davom etadi, ammo 7 kundan oshmaydi. Har
bir hayz ko‘rishda 50—150 ml qon ketadi.
Hayz qoniga bachadon bezlarining sekreti va endometriy funksional
qavatining parchalangan zarralari aralashadi.
Hayz qoni odatda ivimaydi (buning sababi shuki, unda fermentlar bor),
tomirlarda oqib turgan qonga nisbatan to‘q rangli bo‘ladi.
Hayz ko‘rish normal hodisa hisoblanadi, ammo bu davrda organizmda kuzatiladigan
o‘zgarishlar gigiyena qoidalariga sinchiklab rioya qilishni talab etadi. Hayz ko‘rish
vaqtida ayol odatdagi ishini ado etaversa bo‘ladi, ammo u ortiqcha charchamasligi,
jismonan zo‘riqmasligi, badanini sovitib yoki qizitib yubormasligi kerak.
Hayz ko‘rishdan oldin va hayz ko‘rish kunlarida ichki a’zolarga, chanoq
a’zolariga qon ko‘p kelmasligi uchun o‘tkir, dorivorli ovqat va spirtli ichimliklar
iste’mol qilmaslik kerak. Hayz ko‘rish vaqtida jinsiy a’zolarga qon kelishi ko‘p
qon ketishiga sabab bo‘lishi mumkin.

---

$
Hayz ko‘rish vaqtida endometriyning funksional qavati ko‘chganligidan
bachadonda «jarohat yuzasi» vujudga keladi. Patogen mikroorganizmlarning bu
jarohatga kirib ko‘payishi natijasida bachadon naylari, tuxumdonlar va
chanoqning qorin pardasi yallig‘lanishi mumkin. Modomiki shunday ekan, butun
badanni va ayniqsa tashqi jinsiy a’zolarni pokiza tutish kerak.
Hayz qoni maxsus gigiyenik paxta-doka boylamga bemalol oqib tushib
shimiladigan bo‘lishi lozim. Òashqi jinsiy a’zolarni qaynatilgan iliq suv bilan
kuniga 2—3 marta yuvib turish zarur. Hayz ko‘rish vaqtida jinsiy aloqa qilish va
qinni chayish yaramaydi, chunki bunda bachadonning jarohat yuzasiga patogen
mikroblar kirib yallig‘lantirishi mumkin. Hayz ko‘rish kunlarida dushga tushish
tavsiya etiladi, ammo vannaga tushish maslahat berilmaydi, chunki ifloslangan
suv vannadan qinga kirishi mumkin.
Korxonalarda gigiyenik muolajalarni ado etish uchun moslashtirilgan maxsus
xonalar bo‘lishi lozim, bu muolajalar hayz ko‘rish davrida ayniqsa muhimdir.
Nazorat uchun savollar
1. Òashqi jinsiy a’zolarning anatomiyasi va fiziologiyasi.
2. Ichki jinsiy a’zolarga qaysi a’zolar kiradi, ularning anatomiyasi va fiziologiyasi.
3. Qinning tuzilishi va fiziologiyasi, qinning tozalik darajasi ahamiyati.
4. Bachadon va bachadon naylari anatomiyasi, o‘lchamlari, bachadon funksiyasi.
5. Bachadonning boylam apparati.
6. Òashqi va ichki jinsiy a’zolarni qon bilan ta’minlaydigan asosiy qon tomirlar.
7. Hayz sikli, hayz siklining tuxumdon va bachadon fazalari, uning neyrogumoral
idora etilishi.
8. Markaziy asab tizimi, gipotalamus, gipofizning hayz siklidagi roli.
V BOB.
AYOL CHANOG‘I
Suyak chanoq ayolning ichki jinsiy a’zolarini, to‘g‘ri ichagi, qovug‘i va ular
atrofidagi to‘qimalarni beshikast saqlaydigan mustahkam a’zodir. Bundan tashqari,
ayol chanog‘i tug‘ruq kanalini hosil qiladi. Bola tug‘ilayotganida shu kanaldan
o‘tadi. Ayol chanog‘ining tuzilishi akusherlikda g‘oyat muhim ahamiyatga egadir.
CHANOQ SUYAKLARI
Chanoq (tos) to‘rt suyakdan: ikkita nomsiz chanoq yoki nomsiz suyagi,
dumg‘aza va dum suyaklaridan iborat. Nomsiz suyaklar chanoqning oldingi va
yon devorlarini, dumg‘aza va dum suyaklari esa orqa devorini hosil qiladi.
Chanoq suyagi 
(os soxae) 16—18 yoshgacha tog‘aylar bilan birlashgan 3
ta suyak: yonbosh, qov va quymich suyaklaridan iborat, tog‘aylar suyaklangandan
keyin uchala suyak o‘zaro birikib, nomsiz suyakni hosil qiladi (18-rasm).

---

$ 
Nomsiz suyakni hosil qiluvchi uchala suyak quymich kosasi (asetabulum)
sohasida birlashadi. Yonbosh suyagi — quymich kosasidan yuqorida, qov suyagi
— oldinda, quymich suyagi — pastda joylashadi.
Yonbosh suyagi 
(os ileum) ikki
qismdan: tanasi va qanotidan iborat.
Yonbosh suyagining tanasi kalta, qalin
qismi bo‘lib, quymich kosasining hosil
bo‘lishida qatnashadi. Yonbosh suyagining
qanoti anchagina keng plastinka bo‘lib,
ichki yuzasi botiq, tashqi yuzasi
qabariqdir. Yonbosh suyagining qanoti
o‘rtasi yupqa, chetlari qalin tortgan.
Qanotning eng qalin bo‘sh yuqori chekkasi
yonbosh suyagining qirrasi (crista ilei) ni
hosil qiladi, ana shu qirrada bir-biriga
parallel yotgan uchta g‘adir-budir chiziq
ko‘rinadi. Bular qorin muskullarining
yopishadigan joylaridir. Yonbosh
suyagining qirrasi oldingi tomondagi
bo‘rtmachadan boshlanadi, bu bo‘rtmacha
yonbosh suyagining oldingi yuqori o‘sig‘i
(spina iliaca anterior superior) deb ataladi,
pastroqdagi ikkinchi bo‘rtmacha yonbosh
suyagining oldingi pastki o‘sig‘i (spina
iliaca anterior inferior) deyiladi. Oldingi
pastki o‘siqning ostida, yonbosh
suyagining qov suyagiga qo‘shiladigan
joyida, uchinchi do‘mboqcha bor,
yonbosh-qov do‘mbog‘i deb shuni aytiladi. Yonbosh suyagining oldingi yuqori
va oldingi pastki o‘siqlari orasida yonbosh suyagining kichik o‘ymasi (incisura
iliaca minor), oldingi pastki o‘siq bilan yonbosh-qov do‘mbog‘ining orasida
yonbosh suyagining katta o‘ymasi (incisura iliaca major) bor.
Yonbosh suyagining qirrasi orqa tomonda 
yonbosh suyagining orqadagi
yuqori o‘sig‘i 
(spina iliaca posterior superior) bilan tugaydi, shy o‘siqdan pastdagi
ikkinchi tepacha — 
yonbosh suyagining orqadagi pastki o‘sig‘i 
(spina iliaca
posterior inferior) deb ataladi. Orqadagi pastki o‘siq ostida quymich suyagining
katta o‘ymasi (incisura ischiadica major) bor.
Yonbosh suyagining ichki yuzasida, qanoti tanasiga o‘tadigan joyda
qirrasimon tepacha bor, bu tepacha ravoq shaklidagi nomsiz chiziqni (linea
innominata) hosil qiladi (19-rasm). Ana shu chiziq dumg‘azadan butun yonbosh
suyagining ko‘ndalangiga yo‘l olib, oldindan qov suyagining yuqori chekkasiga
18-rasm. 
Chanoq suyagi.
A–yonbosh suyagi; B–qov suyagi; D–
quymich suyagi; 1–yonbosh suyagining
qirrasi; 2–oldingi–yuqori o‘sig‘i; 3–
oldingi–pastki o‘sig‘i; 4–quymich kosasi;
5–yopqich teshik (berkituvchi teshik); 6–
quymich do‘mbog‘i; 7–quymich kichik
o‘ymasi; 8–quymich o‘yig‘i; 9–quymich
katta o‘ymasi; 10–orqadagi pastki o‘siq;
11–orqadagi yuqori o‘siq.
A
1
2
3
4
5
10
11
B
D
8
7
9
6

---

$!
o‘tadi. Yonbosh suyak orqadagi bo‘limning ichki yuzasida quloqsimon yuza –
g‘adir-budir maydoncha bor, bu yuza dumg‘aza suyagining yuzasiga qo‘shiladi.
Quymich suyagi 
(os ischii) ning quymich kosasining hosil bo‘lishida
qatnashadigan tanasi va ikkita tarmog‘i: yuqori hamda pastki tarmoqlari bor.
Yuqori tarmog‘i tanasidan pastga davom etib, quymich do‘mbog‘i (tuber ischii)
bilan tugaydi. Pastki tarmoqning orqa yuzasida tepacha — quymich o‘sig‘i (spina
ischii) bor. Pastki tarmoq oldinga va yuqoriga borib, qov suyagining pastki
tarmog‘iga qo‘shiladi.
Qov suyagi 
(os pubis) yonbosh suyagidan oldinda va pastda bo‘lib,
chanoqning oldingi devorini hosil qiladi. Qov suyagining tanasi va ikkita tarmog‘i:
yuqori (gorizontal) va pastki (tushuvchi) tarmoqlari bor.
Qov suyagining kalta tanasi quymich kosasining bir qismini tashkil etadi,
pastki tarmog‘i quymich suyagining pastki tarmog‘iga qo‘shiladi.
Qov suyagi yuqori (gorizontal) tarmog‘ining yuqori chetidan o‘tkir qirra
o‘tadi, bu qirra oldingi tomonda qov do‘mboqchasi (tuberculum pubicum) bilan
tugaydi.
Ikkala qov suyagining yuqori va pastki tarmoqlari oldingi tomonda kam
harakat qov birikmasi — simfiz (symphisis) yordamida bir-biriga qo‘shiladi.
Qov suyaklarining pastki tarmoqlari simfiz ostida burchak hosil qiladi, u qov
ravog‘i deb ataladi.
Qov va quymich suyaklarining qo‘shiluvchi tarmoqlari yopqich yoki
berkituvchi teshik (foramen obturatorium) degan anchagina keng teshikni
chegaralab turadi.
Dumg‘aza 
(os sacrum)
suyagi bir-biriga qo‘shilib
o‘sgan 5 ta umurtqadan
iborat (19-rasmga qaral-
sin). Dumg‘aza umurtqa-
lari pastga tomon kichraya
boradi, shuning uchun
dumg‘aza suyagi kesik
konusga o‘xshab ketadi.
Uning keng qismi — 
dum-
g‘aza asosi 
— yuqoriga,
tor qismi — 
dumg‘aza
uchi 
— pastga qaragan.
Dumg‘aza suyagining
orqa yuzasi qabariq,
oldingi yuzasi botiq bo‘lib,
dumg‘aza chuqurchasini 
hosil qiladi. Dumg‘azaning oldingi yuzasida
(chuqurchasida) ko‘ndalangiga ketgan to‘rtta g‘adir-budir chiziq ko‘rinadi. Bular
19-rasm.
Ayol chanog‘i.
1–dumg‘aza; 2–yonbosh suyagining qanoti; 3–oldingi
yuqori o‘sig‘i; 4–oldingi pastki o‘sig‘i; 5–quymich kosasi;
6–yopqich teshik (berkituvchi teshik); 7–quymich
do‘mbog‘i; 8–qov ravog‘i; 9–simfiz (qov birikmasi); 10–
kichik chanoq og‘zi; 11–nomsiz chiziq.
11
1
2
3
4
5
10
9
8
6
7
8

---

$"
dumg‘aza umurtqalarini bir-biriga tutashtirib turgan va suyaklangan tog‘ay
pardalarga mos keladi. G‘adir-budir chiziqlarning uchlarida dumg‘aza suyagining
oldingi teshiklari bor, bu teshiklar orqali orqa miyadan jinsiy a’zolarga nerv
tolalari o‘tadi.
Dumg‘aza suyagining orqadagi qabariq yuzasi notekis bo‘lib, undan
uzunasiga uchta qirra o‘tadi. Dumg‘aza suyagining o‘rta qirrasi umurtqalarning
bir-biriga yopishib o‘sgan o‘tkir qirrali o‘siqlaridan iborat; kamroq bilinadigan
yon qirralari dumg‘aza umurtqalarining bir-biriga qo‘shilib o‘sgan bo‘g‘im
o‘siqlaridan iborat. Dumg‘azaning o‘rta qirrasidan ikki yon tomonda to‘rt juft
teshik ko‘rinadi. Bular dumg‘aza suyagining orqadagi teshiklari deb ataladi.
Dumg‘aza suyagining ichida yuqoridan pastga qarab dumg‘aza kanali o‘tadi, bu
— umurtqa pog‘onasi kanalining davomidir. Dumg‘aza kanalining pastki teshigi
dumg‘aza pastki bo‘limining orqa yuzasiga ochiladi.
Dumg‘aza suyagining asosi (I dumg‘aza umurtqasining yuzasi) V bel
umurtqasi bilan bo‘g‘im tuzadi; dumg‘aza asosining oldingi yuzasi o‘rtasida bir
tepacha bor, dumg‘aza burni (promontorium) deb shuni aytiladi. V bel
umurtqasining o‘tkir qirrali o‘sig‘i bilan dumg‘aza o‘rta qirrasining bosh qismi
o‘rtasida bir chuqurchani (dumg‘aza usti chuqurchasini) paypaslab topsa bo‘ladi,
chanoqni o‘lchash uchun shu chuqurchadan foydalaniladi. Dumg‘aza suyagining
yuqori-yon yuzalarida g‘adir-budir bo‘g‘im maydonchalari bor. Dumg‘aza suyagi
shu maydonchalari bilan yonbosh suyagiga qo‘shiladi. Dumg‘aza suyagining
uchi dum suyagiga qo‘shilib ketadi.
Dum suyagi
(os coccygis) taraqqiy etmasdan bir-biriga qo‘shilib o‘sgan 4—
5 umurtqadan iborat bo‘lib, pastga tomon torayuvchi kichkina suyakdan iborat.
CHANOQ BIRLASHMALARI
Chanoq suyaklari simfiz, dumg‘aza-yonbosh va dumg‘aza-dum birlashmalari
yordamida o‘zaro qo‘shiladi. Chanoq birlashmalarida tog‘ay pardalar bor.
Chanoqning hamma birlashmalari pishiq boylamlar bilan mustahkamlangan.
Simfiz 
kam harakat birlashma, yarim bo‘g‘im hisoblanadi. Ikkala qov suyagi
simfizda tog‘ay pardasi yordamida birlashadi, unda ko‘pincha suyuqlik bilan
to‘la kichkina yoriqsimon bo‘shliq bo‘ladi; homiladorlik vaqtida bu yoriq
kattalashadi.
Simfizning ustki chekkasi bo‘ylab qov suyagining yuqori boylami, pastki
chekkasiga esa ravoqsimon boylam tortilgan, simfizning tashqi va ichki yuzalarida
qov suyagining oldingi va orqadagi boylamlari bor.
Dumg‘aza-yonbosh birlashmalarida 
yoriqsimon tor bo‘shliq bor, bular
deyarli harakatsiz bo‘g‘imlardir. Bo‘g‘im maydonchalari g‘adir-budir yuzali
bo‘lganligi va g‘oyat pishiq boylamlar borligidan dumg‘aza-yonbosh
birlashmalarida deyarli hech qanday harakat yuzaga chiqmaydi.

---

$#
Ikki juft boylam: dumg‘aza suyagining pastki qismi bilan quymich suyagining
o‘siqlari orasiga tortilgan dumg‘aza-o‘tkir qirrali boylamlar (lig. sacro-spinosum)
va dumg‘azaning pastki qismi bilan dum suyagidan quymich do‘mboqlariga
boruvchi dumg‘aza-do‘mboq boylamlari (lig. sacro-tuberosum) ning ahamiyati
katta. Bu boylamlar quymich suyagining ikkala o‘ymasini tutashtirib, katta va
kichik quymich teshiklarini hosil qiladi, chanoq bo‘shlig‘idan o‘sha teshiklar
orqali muskullar, tomirlar va nervlar o‘tadi.
Dumg‘aza-dum birlashmasi 
anchagina harakatchan. Òug‘ruq vaqtida
homila chanoqdan o‘tayotganida dum suyagi orqaga egiladi va simfizning pastki
chekkasidan dum suyagining uchigacha bo‘lgan masofa 1,5–2 sm uzayadi.
KAÒÒA CHANOQ
Chanoq ikki bo‘limga ajratiladi: yuqori bo‘limi katta chanoq va pastki bo‘limi
kichik chanoq deb ataladi. Katta chanoq bilan kichik chanoq o‘rtasidagi
chegaralar: oldingi tomonda simfizning va qov suyaklarining yuqori qirrasi, ikki
yon tomonda–nomsiz chiziqlar, orqa tomonda – dumg‘aza suyagining burni.
Katta chanoq bilan kichik chanoq o‘rtasidagi tekislik kichik chanoq kirish
qismining tekisligi hisoblanadi; bu tekislik akusherlikda juda muhim ahamiyatga
ega.
Katta chanoq
kichik chanoqdan kengroq bo‘lib, ikki yon tomonidan yonbosh
suyaklarining qanotlari, orqa tomondan–so‘nggi bel umurtqalari, oldingi
tomondan–qorin devorining pastki bo‘limi bilan chegaralangan.
Katta chanoq hajmi qorin muskullarining qisqarishi yoki bo‘shashuviga qarab
o‘zgarishi mumkin.
Katta chanoqni bemalol o‘lchasa bo‘ladi, uning o‘lchamlari oson va
anchagina aniq bilib olinadi. Katta chanoqning o‘lchamiga qarab kichik chanoq
o‘lchamlari haqida fikr yuritishadi, chunki kichik chanoqni bevosita o‘lchab
bo‘lmaydi. Holbuki kichik chanoq o‘lchamlarini aniqlash g‘oyat muhim
ahamiyatga ega, zero tug‘ilayotgan bola kichik chanoqning qattiq suyak kanalidan
o‘tadi.
KICHIK CHANOQ
Kichik chanoq tekisliklari va o‘lchamlari. 
Kichik chanoq tug‘ruq
kanalining suyak qismi hisoblanadi. Kichik chanoqning orqa devori dumg‘aza
va dum suyaklaridan, yon devorlari quymich suyaklaridan, oldingi devori qov
suyaklaridan va simfizdan iborat. Kichik chanoqning orqa devori oldingi
devoridan uch baravar uzun. Kichik chanoqning yuqori bo‘limi yaxlit qattiq suyak
halqa hisoblanadi. Kichik chanoqning pastki bo‘limidagi devorlari yaxlit emas;
ularda yopqich teshiklar va quymich o‘ymalari bor, bular esa ikki juft boylam
5 – 07-769

---

$$
(dumg‘aza o‘tkir qirrali o‘siq boylamlari va dumg‘aza do‘mboq boylamlari) bilan
chegaralanadi.
Kichik chanoq kirish qismi bo‘shlig‘i va chiqish bo‘limlariga ajratiladi.
Kichik chanoq bo‘shlig‘ining keng va tor qismi bor. Shunga yarasha kichik
chanoqning to‘rtta tekisligi tafovut qilinadi: 1) chanoq kirish tekisligi; 2) chanoq
bo‘shlig‘i keng qismining tekisligi; 3) chanoq bo‘shlig‘i tor qismining tekisligi;
4) chanoqdan chiqish tekisligi.
Chanoq kirish tekisligining
chegaralari: oldingi tomonda qov
suyaklari va simfizning yuqori chekkasi,
ikki yon tomondan — nomsiz chiziqlar,
orqa tomondan – dumg‘aza suyagining
burni. Chanoq kirish tekisligi buyrak
yoki ko‘ndalangiga yotgan oval shaklida
bo‘lib, buning o‘ymasi dumg‘aza
suyagining burniga mos keladi. Chanoq
kirish tekisligida to‘g‘ri, ko‘ndalang va
ikkita qiyshiq o‘lcham tafovut qilinadi
(20-rasm).
1. Òo‘g‘ri o‘lcham 
– dumg‘aza
suyagining burnidan simfizning ichki
yuzasi yuqori qirrasigacha bo‘lgan
masofa – akusherlik konyugatasi yoki chin konyugata (conjugata vera) deb ataladi.
Yana, anatomik konyugata – dumg‘aza suyagining burnidan simfiz yuqori
qirrasining tashqi yuzasigacha bo‘lgan masofa ham ajratiladi; anatomik konyugata
akusherlik konyugatasidan biroz (0,3–0,5 sm) kattaroq. Akusherlik konyugatasi
yoki chin konyugata 11 sm ga teng.
2. Ko‘ndalang o‘lcham 
– nomsiz chiziqlarning eng olis nuqtalari o‘rtasidagi
masofa –13 sm ga teng.
3. Qiyshiq o‘lchamlar 
ikkita: o‘ng va chap qiyshiq o‘lchamlarning har biri
12 sm ga teng.
O‘ng qiyshiq o‘lcham o‘ng dumg‘aza-yonbosh birlashmasidan chap yonbosh-
qov do‘mboqchasigacha (tuberculum iliopectinium sinistra) bo‘lgan masofa, chap
qiyshiq o‘lcham esa chap dumg‘aza-yonbosh birlashmasidan o‘ng yonbosh-qov
do‘mboqchasigacha (tuberculum iliopectinium dextra) bo‘lgan masofa. Òug‘uvchi
ayol chanog‘ining qiyshiq o‘lchamlari yo‘nalishini aniqlash maqsadida
M.S.Malinovskiy va M.G. Kushnir quyidagi usulni taklif etishgan. Ikkala qo‘l
panjasi kaftini yuqoriga qilib to‘g‘ri burchak ostida juftlashtiriladi; barmoqlarning
uchlari kresloda yotgan ayol chanog‘ining chiqish teshigiga yaqinlashtiriladi.
Chap qo‘l tekisligi chanoqning chap qiyshiq o‘lchamiga, o‘ng qo‘l tekisligi esa
o‘ng qiyshiq o‘lchamiga mos keladi.
20-rasm. 
Chanoq og‘zining o‘lchamlari.
1–to‘g‘ri o‘lchami (chin konyugata) 11 sm;
2–ko‘ndalang o‘lchami 13 sm; 3–chap
tomondagi qiyshiq o‘lchami 12 sm; 4–o‘ng
tomondagi qiyshiq o‘lchami 12 sm.
2
1
3
4

---

$%
Chanoq bo‘shlig‘i keng qismining tekisligi
oldingi tomondan simfiz ichki
yuzasining o‘rtasi bilan, ikki yon tomondan quymich kosalarining o‘rta ichki
yuzasi bilan, orqa tomondan II va III dumg‘aza umurtqalarining birlashgan joyi
bilan chegaralangan. Chanoq bo‘shlig‘ining keng qismida ikkita: to‘g‘ri va
ko‘ndalang o‘lcham tafovut qilinadi.
1. Òo‘g‘ri o‘lcham simfiz ichki yuzasining o‘rtasidan II va III dumg‘aza
umurtqalarining birlashgan joyigacha bo‘lgan masofa 12,5 sm ga teng.
2. Ko‘ndalang o‘lcham – quymich kosalarining ichki yuzalari o‘rtasidagi
masofa 12,5 sm ga teng.
Chanoq bo‘shlig‘i keng qismining qiyshiq o‘lchamlari yo‘q, chunki
chanoqning bu joyi yaxlit suyak halqadan iborat emas. Chanoq bo‘shlig‘i keng
qismining qiyshiq o‘lchamlari shartli ravishda (13 sm) hisoblanadi.
Chanoq bo‘shlig‘i tor qismining tekisligi
oldingi tomondan simfizning
pastki chekkasi, ikki yon tomondan quymich suyaklarining o‘siqlari, orqa
tomondan dumg‘aza-dum birlashmasi bilan chegaralangan. Chanoqning tor
qismida ikkita: to‘g‘ri va ko‘ndalang o‘lcham ajratiladi.
1. Òo‘g‘ri o‘lcham dumg‘aza-dum birlashmasidan simfizning pastki
chekkasiga (qov ravog‘ining uchiga) boradi; u 11 sm ga teng.
2. Ko‘ndalang o‘lcham quymich suyaklarining o‘siqlari orasidagi masofa
10,5 sm ga teng.
Chanoqning chiqish tekisligi 
oldingi
tomondan simfizning pastki chekkasi, ikki
yon tomondan quymich do‘mboqlari, orqa
tomondan dum suyagi bilan chegaralangan.
Chanoq chiqish tekisligi ikkita uchburchak
tekislikdan iborat bo‘lib, uchburchak
tekisliklarining umumiy asosi quymich
do‘mboqlarini birlashtiruvchi chiziq
hisoblanadi. Chanoqdan chiqish tekisligida
ikkita: to‘g‘ri va ko‘ndalang o‘lcham
ajratiladi (21-rasm).
1. Chanoq chiqish tekisligining to‘g‘ri o‘lchami dum suyagining uchidan simfizning
pastki chekkasiga boradi; u 9,5 sm ga teng. Homila kichik chanoqdan o‘tayotganida
dum suyagi 1,5–2 sm uzoqlashib, to‘g‘ri o‘lcham uzayadi va 11,0 sm ga teng bo‘ladi.
2. Chanoq chiqish tekisligining ko‘ndalang o‘lchami quymich do‘mboq-
larining ichki yuzalari orasidagi masofa 11 sm ga teng.
Shunday qilib, chanoq kirish qismidagi eng katta o‘lcham ko‘ndalang
o‘lchamdir. Chanoq bo‘shlig‘ining keng qismida to‘g‘ri va ko‘ndalang o‘lchamlar
bab-baravar; shartli ravishda qabul qilingan qiyshiq o‘lcham eng katta o‘lcham
hisoblanadi. Chanoq bo‘shlig‘ining tor qismidagi va chanoq chiqish tekisligidagi
to‘g‘ri o‘lchamlar ko‘ndalang o‘lchamlardan kattaroq.
21-rasm. 
Chanoq chiqish tekisligining
o‘lchamlari.
1–to‘g‘ri o‘lchami 9,5–11,5 sm; 2–ko‘nda-
lang o‘lchami 11 sm; 3–dum suyagi.
1
2
3

---

$&
Chanoqning o‘tkazuvchi o‘qi (chizig‘i). 
Kichik chanoqning hamma
tekisliklari oldingi tomondan simfizning biron nuqtasi, orqa tomondan dumg‘aza
yoki dum suyagining turli nuqtalari bilan chegaralanadi. Simfiz dumg‘aza bilan
dum suyagiga nisbatan ancha kalta, shuning uchun chanoq tekisliklari oldinga
tomon yig‘ilishib keladi, orqaga tomon esa yelpig‘ich shaklida yoyilib ketadi.
Chanoqning barcha tekisliklaridagi to‘g‘ri o‘lchamlari o‘rtasi birlashtirilsa,
to‘g‘ri chiziq o‘rniga oldinga (simfizga) tomon botiq chiziq hosil bo‘ladi (22-
rasm). Chanoqning hamma to‘g‘ri o‘lchamlari markazlarini birlashtiruvchi shu
chiziq chanoqning o‘tkazuvchi o‘qi deb ataladi.
1-jadval
Chanoq tekisligi
Santimetrlar hisobidagi
to‘g‘ri
ko‘ndalang
qiyshiq
o‘lcham
o‘lcham
o‘lcham
Chanoq kirish qismi
11
13
12
Chanoq bo‘shlig‘ining keng qismi
12,5
12,5
13 (shartli)
Chanoq bo‘shlig‘ining tor qismi
12,5
12,5
-
Chanoqdan chiqish qismi
9,5–11,5
11
-
Chanoqning o‘tkazuvchi o‘qi avvaliga to‘g‘ri bo‘lib, keyin chanoq,
bo‘shlig‘ida dumg‘aza ichki yuzasining botiqligiga yarasha bukiladi.
Òug‘iladigan homila chanoq o‘tkazuvchi
o‘qining yo‘nalishi bo‘yicha tug‘ruq
kanalidan o‘tadi.
Chanoqning og‘ishi. 
Ayol tikka turganda
simfizning yuqori chekkasi dumg‘aza
suyagining burnidan pastroqda turadi; chin
konyugata gorizontal tekisligi bilan burchak
hosil qiladi, bu burchak normada 55–60° ga
teng. Chanoq kirish tekisligining gorizontal
tekislikka nisbati
chanoqning og‘ishi 
deb
ataladi.
Chanoqning og‘ish darajasi tana tuzilishi
xususiyatlariga bog‘liq. Chanoqning og‘ish
darajasi ayolning jismoniy zo‘riqishiga va
tana vaziyatiga qarab o‘zgarishi mumkin.
Masalan, homiladorlik oxiriga yaqin tananing
og‘irlik markazi o‘rnidan siljigani uchun
chanoqning og‘ish burchagi 3–4° oshadi.
Chanoqning og‘ish burchagi katta bo‘lganda
homilador ayolning qorni osilib tushadi,
chunki homilaning oldinda yotuvchi qismi
22-rasm. 
Chanoqning to‘g‘ri
o‘lchamlari va o‘tkazuvchi o‘qi.
1–chanoq kirish tekisligi (chin
konyugata); 2–chanoq bo‘shlig‘ining
keng qismi; 3–tor qismi; 4–
chanoq
chiqish tekisligi; a–b–chanoqning
o‘tkazuvchi o‘qi.
2
3
4
a
b
1

---

$'
hadeganda chanoq kirish tekisligiga tiralmaydi. Ayni vaqtda tug‘ruq sekin o‘tadi,
bolaning boshi ko‘pincha noto‘g‘ri suqilib, oraliq yirtiladi.
Yotgan ayolning beli bilan dumg‘azasi tagiga valik qo‘yib, chanoqning og‘ish
burchagini biroz oshirish yoki kamaytirish mumkin. Dumg‘aza tagiga valik
qo‘yilganda chanoqning og‘ish darajasi birmuncha kamayadi, bel ko‘tarilganda
esa chanoqning og‘ish burchagi birmuncha oshadi.
Chanoq o‘lchamlariga ayol vaziyatining ta’siri. 
Homiladorlik vaqtida
chanoq birlashmalarida ma’lum o‘zgarishlar ro‘y beradi. Simfiz tog‘ay to‘qimasi
seroz suyuqlikka to‘lishib yumshaydi, undagi yoriqsimon bo‘shliq kattalashadi.
Simfiz, dumg‘aza-yonbosh birlashmalarining bo‘g‘im xaltalari va boylamlari
ham suyuqlikka to‘lishib, cho‘ziladigan bo‘lib qoladi. Chanoq halqasining
birlashmalaridagi ushbu o‘zgarishlar tufayli tug‘ruqning normal o‘tishiga yordam
beradigan harakatchanlik vujudga keladi.
Homiladorlik vaqtida chanoq bo‘g‘imlarida ro‘y bergan o‘zgarishlar tufayli
ayolni muayyan vaziyatda yotqizib, chanoq o‘lchamlarini bir qadar o‘zgartirish
mumkin.
Valxer vaziyati. 
Òug‘uvchi ayolni dum suyagi baland karavot yoki stol
chetiga to‘g‘ri keladigan qilib yotqiziladi. Oyoqlari polga tegmasdan bemalol
osilib turadi. Ayni vaqtda chanoq kirish tekisligining to‘g‘ri o‘lchami (chin
konyugata) 0,3–0,5 sm ga kengayadi, chanoq chiqish tekisligining to‘g‘ri o‘lchami
esa shunga yarasha torayadi. Oyoqlar chanoq-son va tizza bo‘g‘imlaridan bukilib,
qoringa taqab turilsa, chanoq chiqish tekisligining to‘g‘ri o‘lchami birmuncha
kengayadi.
Chanog‘i tor ayollarni tug‘dirayotganda ba’zan shunday vaziyatda
yotqizishadi.
CHANOQNING ÒARAQQIY EÒISHI
Butun tana skeleti kabi, chanoq kurtagi ham ilk embrional davrda tog‘aydan
tuzilgan. Dumg‘aza umurtqalari ona qornida yashash davrida suyaklana
boshlaydi, ular 17–25 yoshda bir-biriga birikib ketadi; dumg‘aza umurtqalarining
suyaklanishi 1 yoshdan 20 yoshgacha davom etadi.
Qov, yonbosh va quymich suyaklarini yagona nomsiz suyakka birlashtiruvchi
tog‘aylarning suyaklanishi balog‘atga yetish davrida yakun topadi.
Yangi tug‘ilgan qiz bola chanog‘i voyaga yetgan ayol chanog‘idan kattaligi
bilangina emas, shakli bilan ham katta farq qiladi. Yangi tug‘ilgan qiz bolaning
dumg‘aza suyagi to‘g‘ri va tor, tikka joylashgan, burni deyarli shakllanmagan,
dumg‘aza burni sohasi chanoq kirish tekisligidan yuqorida. Kichik chanoq kirish
qismi oval shaklda. Yonbosh suyaklarining qanotlari tikka turadi, chanoq chiqish
tekisligi tomon ancha torayib boradi. Qiz bola yetilgan sayin chanoq hajmi va
shakli o‘zgara boradi.

---

%
Butun organizm kabi, chanoqning taraqqiy etishi ham tashqi muhit sharoitiga
va irsiy omillarga bog‘liq. Bolalik davrida o‘tirish, tikka turish, yurish chanoqning
shakllanishiga maxsus ta’sir ko‘rsatadi. Bola o‘tira boshlaganda tana og‘irligi
umurtqa pog‘onasi orqali chanoqqa o‘tadi. Bola tikka turganda va yurganda
chanoq yuqoridan tazyiq sezish bilan birga oyoq tomondan ham tazyiq sezadi.
Yuqoridan tazyiq sezish natijasida dumg‘aza chanoqqa birmuncha siljib kiradi.
Chanoq ko‘ndalangiga sekin-asta kattalashadi va oldin-orqa o‘lchamlari nisbatan
kichrayadi. Bundan tashqari, yuqoridan tazyiq sezish tufayli dumg‘aza gorizontal
o‘qi tevaragida shunday buriladiki, dumg‘aza burni pastga tushib, chanoq kirish
tekisligiga turtib chiqa boshlaydi. Shu munosabat bilan chanoq kirish qismi
dumg‘aza burni sohasidan sekin-asta o‘yilgan ko‘ndalang oval shaklni oladi.
Dumg‘aza gorizontal o‘qi tevaragida burilganda uchi orqaga chekinishi kerak
edi, ammo u dumg‘aza o‘tkir qirrali o‘siq va dumg‘aza-do‘mboq boylamlarining
taranglanishi tufayli o‘z o‘rnida turadi. Shu kuchlarning o‘zaro ta’siri natijasida
dumg‘aza voyaga yetgan ayol uchun tipik ravishda bukiladi (dumg‘aza suyagining
chuqurchasi hosil bo‘ladi).
Ona organizmining kasalliklari, noto‘g‘ri ovqatlanishi va organizmdagi
boshqa o‘zgarishlar munosabati bilan ona qornidagi taraqqiyot sharoiti noqulay
bo‘lganda chanoq noto‘g‘ri taraqqiy etishi mumkin. Bolalik va balog‘atga yetish
davridagi surunkali og‘ir kasalliklar va noqulay hayot sharoiti chanoqning taraqqiy
etishiga to‘sqinlik qiladi. Bunday hollarda chanoqning bolalik va yoshlik davriga
xos belgilari ayolning yetuklik (balog‘at) davrigacha saqlanib qolishi mumkin.
Bolalik yoki balog‘atga yetish davrida boshdan kechirilgan ba’zi bir
kasalliklar chanoqning noto‘g‘ri taraqqiy etishiga sabab bo‘ladi. Raxit, suyak va
bo‘g‘imlarning yallig‘lanishi, suyak sili, shikastlanishlar, umurtqa pog‘onasini
qiyshaytirib yuboradigan jarayonlar shunday kasalliklarga kiradi. Son suyagining
chiqishi, oyoq
va chanoq suyaklarining sinishi, oyoqni amputatsiya qilish (qirqish)
va shu kabilar chanoq shaklining o‘zgarishiga olib keladi.
Chanoq taraqqiyotining orqada qolishi va noto‘g‘ri shaklga kirishi tug‘ruqni
qiyinlashtirishi va hatto unga to‘sqinlik qilishi mumkin.
AYOL CHANOG‘INING ERKAK CHANOG‘IDAN FARQI
Voyaga yetgan ayol chanog‘i erkak chanog‘idan anchagina farq qiladi (23-
rasm). Ayol chanog‘ining suyaklari erkak chanog‘ining suyaklariga nisbatan
ingichka, nozik, silliqroq, vazni ham kamroq.
Ayol chanog‘i kengroq va pastroq, erkak chanog‘i esa torroq va balandroq
(24-rasm). Ayollar dumg‘azasi keng, erkak chanog‘idek unchalik botiq emas,
ayollarda dumg‘aza suyagining burni erkaklardagiga nisbatan kamroq oldinga
turtib chiqadi; ayol chanog‘ining simfizi kaltaroq va kengroq. Ayollarda kichik
chanoq kirish qismi kengroq, shaklan ko‘ndalang oval, dumg‘aza burni sohasida

---

%
o‘ymasi bor; erkak chanog‘ining kirish qismi kartadagi yurakka o‘xshaydi, buning
sababi shuki, erkaklarda dumg‘aza burni ko‘proq turtib chiqqan.
Ayollarda kichik chanoq bo‘shlig‘i kengroq, shakli oldinga qarab bukilgan
silindrga o‘xshaydi; erkak chanog‘ining bo‘shlig‘i kichikroq bo‘lib, pastga tomon
voronka shaklida toraya boradi.
Ayol chanog‘i chiqish tekisligi kengroq, chunki quymich do‘mboqlari o‘rtasidagi
masofa kattaroq, qov
burchagi erkaklardagi (70–75°) ga nisbatan kengroq (90–
100°), dum suyagi oldinga erkak chanog‘idagiga nisbatan kamroq turtib chiqadi.
Homilaning tug‘ruq yo‘llaridan o‘ta olishi ayol chanog‘ining yuqorida
ko‘rsatilgan xususiyatlariga bog‘liq.
CHANOQ MUSKULLARI
Chanoq muskullari ikki guruhga
bo‘linadi: chanoq devorining yon
(pariyetal) muskullari va chanoq
tubining muskullari.
Chanoqning 
yon
devori mus-
kullari 
shunday joylashganki, ular katta
va kichik chanoq o‘lchamlarini deyarli
kamaytirmaydi.
Katta chanoq bo‘shlig‘ida yon
devor muskullarining ikki jufti: yonbosh
ichki muskuli va belning katta muskuli
yotadi.
Yonbosh ichki muskuli 
(m. iliacus
internus) keng bo‘lib, yonbosh suyagi
qirrasidan boshlanadi, yonbosh chu-
qurchasini to‘ldiradi, shu chuqurchada
belning katta muskuliga qo‘shilib
ketadi.
23-rasm. 
Ayol chanog‘i.
24-rasm. 
Erkak chanog‘i.
2
7
6
10
2
3
4
5
1
9
8
25-rasm. 
Chanoq tubining muskullari:
1–piyoz-g‘orsimon muskul; 2–quymich-
g‘orsimon muskul; 3–oraliqning yuza-
ko‘ndalang muskuli; 4–
oraliqning pay
markazi; 5–to‘g‘ri ichak sfinktri; 6–siydik-
tanosil diafragmasi; 7–Bartolin bezi; 8–10–
chanoq diafragmasi (m. levator ani).

---

% 
Belning katta muskuli 
(m. psoas major) uzun bo‘lib, XII ko‘krak umurtqasi
va yuqoridagi to‘rtta bel umurtqasining yon yuzasidan boshlanadi, katta chanoqqa
tushib, yonbosh ichki muskuliga qo‘shilib ketadi. Bir-biriga qo‘shilib ketgan
shu ikki muskuldan yagona yonbosh-bel muskuli (m. ileopsoas) tarkib topadi;
bu muskul esa chov boylami (Pupart boylami) ning ostidan o‘tib, son suyagining
kichik ko‘stiga yopishadi.
Kichik chanoq kirish qismini yonbosh-bel muskullarining chetlari qisman
yopib turadi. Devor bo‘yi muskullari (noksimon muskullar va ichki yopqich
muskullar) kichik chanoqning yon devorlarini qoplaydi-yu, bo‘shlig‘ining
o‘lchamlarini kamaytirmaydi.
Noksimon muskul 
(m. piriformis) dumg‘azaning oldingi yuzasidan
boshlanib, ko‘ndalangiga yo‘l oladi-da, katta quymich teshigi orqali chanoqdan
chiqib son suyagining katta ko‘stiga yopishadi.
Ichki yopqich muskul
(m. obturator internus) yopqich teshik atrofidan
boshlanib, kichik quymich teshigi orqali chanoqdan chiqadi-da, son suyagining
katta va kichik ko‘stlari orasiga yopishadi.
Chanoq tubi. 
Chanoqdan chiqish teshigi pastdan qalin muskul-fassiya qavati
bilan yopilgan, chanoq tubi deb shuni aytiladi. Chanoq tubining bir qismi jinsiy
lablarning orqadagi bitishmasi bilan orqa chiqaruv teshigi orasida bo‘lib,
akusherlik oralig‘i yoki oldingi oraliq deb ataladi (chanoq tubining bir qismi
orqa chiqaruv teshigi bilan dum suyagi orasida bo‘lib, orqadagi oraliq deb ataladi).
Chanoq tubi fassiyalar bilan o‘ralgan uch qavat muskullardan iborat (25-
rasm).
Pastki 
(tashqi) 
qavat 
oraliqning pay markazida yig‘iladigan muskullardan
iborat; bu muskullarning joylashuv shakli chanoq suyaklariga osilgan sakkiz
shaklini eslatadi.
1. Piyoz-g‘orsimon muskul (m. bulbocavernosus) qin og‘zini o‘rab turadi,
pay markaziga va klitorga yopishadi; bu muskul qisqarganda qin og‘zini qisadi.
2. Quymich-g‘orsimon muskul (m. ischio-cavernosus) quymich suyagining
pastki tarmog‘idan boshlanadi va klitorga yopishadi.
3. Orqa chiqaruv teshigini qisuvchi tashqi muskul (m
. 
sphincter ani externus)
to‘g‘ri ichak oxirini o‘rab turadi. Qisuvchi tashqi muskulning chuqur tutamlari
dum suyagining uchidan boshlanadi, orqa chiqaruv teshigini o‘rab oladi va
oraliqning pay markazida tugaydi.
4. Oraliqning yuzadagi ko‘ndalang muskuli (m. transversus perinei
superficialis) pay markazidan boshlanib, o‘ngga va chapga boradi-da, quymich
do‘mboqlariga yopishadi.
Chanoq muskullarining o‘rta qavati – siydik-tanosil diafragmasi (diaphragma
urogenitale) chanoqdan chiqish teshigining oldingi yarmini egallaydi. Siydik-tanosil
diafragmasi simfiz ostida, qov ravog‘ida yotgan uchburchak muskul-fassiya
plastinkasidan iborat. Siydik chiqarish kanali (uretra) va qin shu plastinka orasidan

---

%!
o‘tadi. Siydik-tanosil diafragmasining oldingi bo‘limida muskul tutamlari uretrani
o‘rab turadi va uning tashqi sfinkterini hosil qiladi; siydik-tanosil diafragmasining
orqa bo‘limida yotgan muskul tutamlari ko‘ndalangiga yo‘l olib, quymich
do‘mboqlariga boradi. Siydik-tanosil diafragmasining ana shu qismi oraliqning
chuqur ko‘ndalang muskuli (t. transversus perinei profundus) deb ataladi.
Oraliq muskullarning yuqori (ichki) qavati chanoq diafragmasi (diaphragma
pelvis) deb ataladi.
Chanoq diafragmasi orqa chiqaruv teshigini ko‘taruvchi bir juft muskul (m.
levator ani) dan iborat.
Orqa chiqaruv teshigini ko‘taruvchi ikkala serbar muskul gumbaz hosil qiladi.
Gumbaz uchi pastga qaragan bo‘lib, to‘g‘ri ichakning pastki bo‘limiga (orqa
chiqaruv teshigining biroz yuqorisidan) yopishadi. Gumbazning enli asosi
yuqoriga qaragan bo‘lib, chanoq devorlarining ichki yuzasiga yopishadi. Chanoq
diafragmasining oldingi bo‘limida, orqa chiqaruv teshigini ko‘taruvchi
muskullarning tutamlari orasida uzunasiga yotgan yoriq (hiatus genitalis) bor,
bu yoriq orqali chanoqdan uretra va qin chiqadi. Orqa chiqaruv teshigini
ko‘taruvchi muskullar chanoq devorlarining turli bo‘limlaridan boshlanuvchi
ayrim muskul tutamlaridan iborat; chanoq muskullarining bu qavati hammasidan
qalinroq.
Chanoq tubining barcha muskullari fassiyalar bilan qoplangan.
Chanoq tubining fassiyalar bilan qoplangan muskullari quyidagi juda muhim
funksiyalarni o‘taydi.
1. Chanoq tubi ichki jinsiy a’zolar uchun tayanch vazifasini bajaradi, ularning
normal o‘rnida turishiga yordam beradi. Orqa chiqaruv teshigini ko‘taruvchi
muskullar alohida ahamiyatli bo‘lib, qisqarganda jinsiy yoriq yumiladi, to‘g‘ri
ichak va qin bo‘shlig‘i torayadi. Chanoq tubining muskullari shikastlanganda
jinsiy a’zolar, shuningdek, qovuq bilan to‘g‘ri ichak pastga tushadi va tashqariga
chiqib qoladi.
2. Chanoq tubi jinsiy a’zolarnigina emas, ichki a’zolarni ham ko‘tarib turadi.
Chanoq tubining muskullari qorin ichidagi bosimni boshqarishda diafragma
(ko‘krak bilan qorin o‘rtasidagi to‘siq)
va qorin devorining muskullari bilan
birgalikda qatnashadi.
3. Òug‘ruq vaqtida homila tug‘ila-
yotganida chanoq muskullarining uchala
qavati cho‘zilib, suyak tug‘ruq kana-
lining davomi hisoblanadigan keng
naychani hosil qiladi (26-rasm). Homila
tug‘ilgach chanoq tubining muskullari
yana qisqarib, avvalgi vaziyatiga
qaytadi.
26-rasm. 
Homila tug‘iladigan davrda
chanoq tubi muskullarining joylashuvi.

---

%"
CHANOQNI AKUSHERLIK NUQÒAI NAZARIDAN ÒEKSHIRISH
Chanoqni tekshirish uchun ko‘zdan kechiriladi, paypaslanadi va o‘lchamlari
o‘lchanadi.
Chanoqni ko‘zdan kechirganda butun chanoq sohasiga e’tibor beriladi, lekin
bel-dumg‘aza rombiga (Mixaelis rombiga) alohida e’tibor qilinadi.
Mixaelis rombi (27-rasm) dumg‘aza
suyagining orqa yuzasidagi maydoncha
bo‘lib, yuqori burchagi V bel
umurtqasining o‘tkir qirrali o‘sig‘i bilan
dumg‘aza qirrasi o‘rta bosh qismi
orasidagi chuqurchadan iborat; yon
burchaklari yonbosh suyaklarining
orqadagi yuqori o‘siqlariga, pastki
burchagi dumg‘aza suyagining uchiga
mos keladi; romb yuqori va tashqi
tomondan orqa katta muskullarining
turtib chiqqan joylari bilan, pastdan va
tashqaridan dumba muskullarining
turtib chiqqan joylari bilan chegara-
langan.
Normal chanoqda, bo‘y-basti
kelishgan ayollarda romb kvadratga
o‘xshaydi va ko‘zdan kechirilganda
yaqqol ko‘rinadi.
Katta chanoq tekshirilganda yon-
bosh suyaklarining o‘siqlari va qirralari, simfiz va son suyaklarining ko‘stlari
paypaslanadi.
Ichki tekshirishda dumg‘aza chuqurchasining ichki yuzasi, chanoqning yon
devorlari va simfizning ichki yuzasi sinchiklab paypaslanib, dumg‘aza suyagining
burni turtib chiqqan bo‘lsa, shungacha paypaslashga urinib ko‘riladi. Chanoqni
paypaslashda uning sig‘imi va shakli taxminan aniqlanadi.
Chanoqni o‘lchash
. Chanoqni tekshirishning barcha usullaridan 
chanoqni
o‘lchashning 
ahamiyati muhimroq. Chanoq o‘lchamlarini bilib olib, tug‘ruqning
borishi, tug‘ruqda uchrashi mumkin bo‘lgan asoratlar, chanoqning ushbu o‘lchami
bilan tabiiy tug‘ruq yo‘llari orqali tug‘ishi mumkinligi yoki yo‘qligi haqida xulosa
qilish mumkin.
Chanoqning tashqi o‘lchamlari o‘lchanadi va shunga asoslanib kichik
chanoqning kattaligi va shakli haqida taxminan fikr yuritiladi. Chanoq maxsus
asbob – tazomer bilan o‘lchanadi (28-rasm). Òazomer sirkul shaklida bo‘lib, shkalasi
santimetr va millimetrlarga bo‘lingan. Òazomer tarmoqlarining uchlarida tugmalari
27-rasm. 
Mixaelisning bel-dumg‘aza
rombi.
1–V bel umurtqasining o‘tkir qirrali
o‘sig‘i; 2–yonbosh suyagining qirrasi; 3–
orqadagi yuqori o‘sig‘i; 4–dumg‘aza
suyagining uchi.
1
2
3
4

---

%#
bor; bu tugmalar chanoqning qaysi joylari o‘rtasidagi
masofa o‘lchanadigan bo‘lsa, o‘sha joylarga qadaladi.
Chanoqdan chiqish tekisligining ko‘ndalang o‘lchamini
o‘lchash uchun oyoqchalari kesishadigan tazomerdan
foydalaniladi. Chanoqni o‘lchashda ayol chalqancha
yotqizilib, ayoldan o‘ng tomonda, unga yuzma-yuz turiladi.
Òazomer tarmoqlari shunday olinadiki, qo‘lning bosh
barmog‘i bilan ishora barmog‘i tugmachalarini ushlab
turadi. Santimetrlarga bo‘lingan shkala yuqoriga qarab
turadi. Orasidagi masofa o‘lchanadigan nuqtalar ishora
barmoqlari bilan paypaslab topiladi, tazomerning kerilgan
oyoqchalaridagi tugmachalar o‘sha nuqtalarga qadaladi va
aniqlanayotgan o‘lchamlar kattaligi shkalaga qarab qayd
qilinadi (29-rasm).
Odatda chanoqning to‘rtta o‘lchami: 3 ta ko‘ndalang o‘lchami va bitta to‘g‘ri
o‘lchami o‘lchanadi.
Ko‘ndalang o‘lchamlarga quyidagilar
kiradi.
1. Distantia spinarum
– yonbosh
suyaklarining oldingi yuqori o‘siqlari
o‘rtasidagi masofa.
Òazomer tugmachalari oldingi yuqori
o‘siqlarining tashqi chekkalariga qadaladi.
Bu o‘lcham odatda 25–26 sm ga teng.
2. Distantia cristarum
– yonbosh
suyaklari qirralarining eng olis nuqtalari
o‘rtasidagi masofa. Distantia spinarum
o‘lchangandan keyin tazomer tugmachalari
yonbosh suyaklarining o‘siqlaridan
yonbosh suyaklari qirralarining tashqi chetiga to eng katta masofa aniqlanguncha
surib boriladi; bu masofa distantia cristarum bo‘lib, o‘rta hisobda 28–29 sm ga
teng.
3. Distantia trochanterica
– son suyaklarining katta ko‘stlari o‘rtasidagi
masofa. Ayol chalqancha yotganicha oyoqlarini uzatadi va bir-biriga
yaqinlashtiradi. Katta ko‘stlarning ko‘proq turtib chiqadigan nuqtalari qidirib
topiladi va ularga tazomer tugmachalari qadaladi. Bu o‘lcham 30–31 sm ga teng.
Ko‘ndalang o‘lchamlarning kattaligiga qarab kichik chanoq o‘lchamlari
haqida fikr yuritish mumkin. Ko‘ndalang o‘lchamlar o‘rtasidagi nisbatning ham
ahamiyati bor. Masalan, normada distantia spinarum bilan distantia cristarumning
tafovuti 3 sm, bu tafovutning kamroq chiqishi chanoqning noto‘g‘ri tuzilganligini
ko‘rsatadi.
28-rasm. 
Òazomer.
29-rasm. 
Chanoqning ko‘ndalang
o‘lchamlarini o‘lchash.
1–distantia spinarum; 2–distantia
cristarum; 3–distantia trochanterica.

---

%$
4. Conjugata externa
– tashqi konyugata – chanoqning to‘g‘ri o‘lchami 20 sm.
Ayol yonboshga yotqiziladi, pastdagi oyog‘i chanoq-son va tizza
bo‘g‘imlaridan bukiladi, yuqoridagi oyog‘i uzatiladi. Òazomer bir
shoxchasining tugmachasi simfizning yuqori tashqi chekkasiga qadaladi,
ikkinchi shoxchasining tugmachasi dumg‘aza ustidagi chuqurchaga (V bel
umurtqasining o‘tkir qirrali o‘sig‘i bilan dumg‘aza o‘rta qirrasining bosh qismi
o‘rtasidagi chuqurchaga) qadaladi (dumg‘aza ustidagi chuqurcha Mixaelis
rombining yuqori burchagiga mos keladi). Òashqi konyugata normada 20 sm
ga teng (30-rasm).
Simfizning yuqori tashqi chekkasi oson
aniqlanadi; dumg‘aza ustidagi chuqurchaning
joylashuvini aniqlamoq uchun barmoqlar bel
umurtqalarining o‘tkir qirrali o‘siqlari bo‘ylab
dumg‘aza tomonga sirg‘antirib boriladi; so‘nggi
bel umurtqasining o‘tkir qirrali o‘sig‘i turtib
chiqqan joyning pasti sezilishi bilan chuqurcha
oson bilinadi.
To‘la ayollarning dumg‘aza usti chuqur-
chasini paypaslash qiyin va hatto aniqlash
imkoni bo‘lmaydi. Bunday hollarda Mixaelis
rombining yon burchaklarini (yonbosh
suyaklarining orqadagi yuqori o‘siqlariga mos
keladi) birlashtirishadi va shu ko‘ndalang chiziq markazidan yuqoriga qarab
ko‘ndalangiga 2 barmoq (3–4 sm) chekinishadi. Bu joy dumg‘aza usti
chuqurchasiga mos keladi. Òazomer tugmachasi shu yerga qadaladi.
Òashqi konyugataning muhim ahamiyati bor
, uning o‘lchamiga qarab chin
konyugataning uzunligini bilish mumkin.
Chin konyugatani aniqlamoq uchun tashqi konyugataning uzunligidan 9 sm
chegirib tashlanadi. Masalan, tashqi konyugata 20 sm ga teng bo‘lganda chin
konyugata 11 sm ga teng, tashqi konyugata 18 sm bo‘lganda chin konyugata 9
sm ga teng va hokazo.
Òashqi konyugata bilan chin konyugata o‘rtasidagi tafovut dumg‘aza,
simfiz va yumshoq to‘qimalarning qalinligiga bog‘liq. Suyaklar va yumshoq
to‘qimalarning qalinligi turli xotinlarda turlicha bo‘lgani uchun tashqi
konyugata bilan chin konyugata o‘rtasidagi tafovut hamisha 9 sm ga aniq
mos kelavermaydi.
Chin konyugatani diagonal konyugataga qarab aniqroq bilish mumkin.
Simfizning pastki chekkasidan dumg‘aza burnining ko‘proq turtib chiqqan
nuqtasigacha bo‘lgan masofa 
diagonal konyugata
(conjugata diagonalis) deb ataladi.
Diagonal konyugata qin orqali tekshirishda aniqlanadi (31-rasm). Aseptika -
antiseptika qoidalariga rioya qilinib, ishora barmog‘i bilan o‘rta barmoq qinga
30-rasm. 
Òashqi konyugatani
o‘lchash (sxema).

---

%%
kiritiladi, nomsiz barmoq bilan jimjiloq
bukiladi, bu barmoqlarning orqa tomoni
oraliqqa tayanib turadi. Qinga kiritilgan
barmoqlar dumg‘aza burniga tomon
suriladi; dumg‘aza burni qo‘lga ilinadigan
bo‘lsa, o‘rta barmoq uchi dumg‘aza
burnining uchiga qadaladi, kaft qirrasi esa
simfizning pastki chekkasiga taqaladi.
Shundan keyin ikkinchi qo‘lining ishora
barmog‘i tekshiruvchi qo‘lning simfiz
pastki chekkasiga tekkan joyini qayd
qiladi. Ishora barmog‘ini qayd qilingan
nuqtadan olmay turib, qinga suqilgan qo‘l
tortib olinadi va o‘rta barmoqning uchidan simfizning pastki chekkasiga tegib
turgan nuqtagacha bo‘lgan masofa o‘lchanadi.
Diagonal konyugata tazomerda yoki santimetrli tasmada o‘lchanadi. Normal
chanoqda diagonal konyugata o‘rta hisob bilan 13 sm ga teng. Chin konyugatani
aniqlash uchun diagonal konyugata uzunligidan 2 sm chegirib tashlanadi.
Diagonal konyugatani o‘lchash hamisha mumkin bo‘lavermaydi, chunki
chanoq o‘lchamlari normal bo‘lganda dumg‘aza burni barmoqda sezilmaydi yoki
arang paypaslanadi.
Uzatilgan barmoq uchi dumg‘aza burniga yetmasa, shu chanoqning hajmini
normal yoki normaga yaqin deb hisoblash mumkin.
Chanoqning ko‘ndalang o‘lchamlari va tashqi konyugata hech istisnosiz
barcha homilador va tug‘uvchi ayollarda o‘lchanishi lozim.
Ayol tekshirilganda chanoqdan chiqish teshigi toraygan degan gumon tug‘ilsa,
shu tekislikning o‘lchami aniqlanadi.
Chanoqdan chiqish teshigining o‘lchamlari
quyidagicha aniqlanadi (32-
rasm). Ayol chalqancha yotib, oyoqlarini chanoq-son va tizza bo‘g‘imlaridan
bukadi, oyoqlarini kerib, qorniga tortadi. Chanoqdan chiqish teshigining to‘g‘ri
o‘lchami odatda tazomerda o‘lchanadi. Òazomerning bir tugmachasi simfizning
pastki chekkasiga, ikkinchi tugmachasi dum suyagining uchiga qadaladi.
Chanoqdan chiqish teshigining ko‘ndalang o‘lchami santimetrli tasmada yoki
shoxchalari kesishadigan tazomerda o‘lchanadi. Quymich do‘mboqlarining ichki
yuzalari paypaslab topilib, shu do‘mboqlar o‘rtasidagi masofa o‘lchanadi.
Òazomer tugmachalari bilan quymich do‘mboqlari o‘rtasidagi yumshoq
to‘qimalarning qalinligini hisobga olib, o‘lchashda chiqqan raqamga 1–1,5 sm
qo‘shish kerak.
Qov burchagining shaklini aniqlash klinikada bir qadar ahamiyatlidir. Chanoq
o‘lchamlari normal bo‘lganda qov burchagi 90–100° ga teng; qov burchagining
kichikroq yoki kattaroq ekanligi chanoqning noto‘g‘ri tuzilganligini ko‘rsatadi.
31-rasm. 
Diagonal konyugatani
o‘lchash.

---

%&
Qov burchagining shakli quyidagicha aniqlanadi. Ayol chalqancha yotganicha
oyoqlarini bukib, qorniga tortib turadi. Bosh barmoqlarning kaft tomoni qov va
quymich suyaklarining pastki tarmoqlariga zich taqaladi; barmoqlarning bir-biriga
tegib turuvchi uchlari simfizning pastki chekkasiga qadaladi. Barmoqlarning
joylashuvi qov ravog‘ining burchagini bilishga imkon beradi (33-rasm).
Chanoqning qiyshiq o‘lcha
ml
a-
rini 
qiyshiq toraygan chanoqlarda
o‘lchashga to‘g‘ri keladi.
Chanoq asimmetriyasini aniqlash
uchun quyidagi qiyshiq o‘lchamlar
aniqlanadi.
1. Bir tomonning oldingi yuqori
o‘sig‘i bilan ikkinchi tomonning orqa-
dagi yuqori o‘sig‘i o‘rtasidagi masofa
va aksincha. Bu o‘lcham lateral kon-
yugata ham deyiladi.
2. Simfizning yuqori chekkasidan o‘ng va chap tomondagi yuqori
o‘sig‘igacha bo‘lgan masofa.
3. Dumg‘aza usti chuqurchasidan o‘ng va chap tomonning oldingi yuqori
o‘sig‘igacha bo‘lgan masofa.
Bir tomonning qiyshiq o‘lchamlari ikkinchi tomonning qiyshiq o‘lchamlariga
solishtirib ko‘riladi. Chanoq normal tuzilgan bo‘lsa, juft qiyshiq o‘lchamlar
uzunligi bir xil chiqadi. Qiyshiq o‘lchamlar tafovutining 1 sm dan ortishi chanoq
asimmetriyasidan guvohlik beradi.
Chanoq rentgenografiyasi 
va chanoqning to‘g‘ri hamda ko‘ndalang
o‘lchamlarini maxsus chizg‘ichda o‘lchash kichik chanoq sig‘imi haqida aniqroq
tasavvur beradi. Ko‘rsatmalar bo‘lgandagina bu usul bilan tekshiriladi, masalan,
tor chanoqning torayish darajasini, chanoq o‘lchamlari bilan yirik homila
boshining nisbatini aniqlash zarur bo‘lib qolganda shu usul qo‘llaniladi.
32-rasm. 
Chanoqdan chiqish teshigini o‘lchash.
a
– chiqish teshigining to‘g‘ri o‘lchamini o‘lchash; 
b
– chiqish teshigining ko‘ndalang
o‘lchamini o‘lchash.
a
b
33-rasm. 
Qov ravog‘ining shakli va
kattaligini aniqlash.

---

%'
Hozirgi paytda bir qator yirik tug‘ruq majmualarida chanoq o‘lchamlari va
shunga muvofiq ravishda homila boshining kattaligini aniqlashning ultratovush
tekshiruvidan keng foydalanilmoqda.
Nazorat uchun savollar
1. Chanoq qaysi suyaklardan tuzilgan?
2. Katta chanoq o‘lchamlari.
3. Kichik chanoq tekisliklari va o‘lchamlari.
4. Chanoq tubining tuzilishi.
5. Diagonal, tashqi konyugata orqali chin konyugatani aniqlash.
VI BOB.
HOMILADORLIK FIZIOLOGIYASI
URUG‘LANISH. MURÒAK PARDALARI VA ONA QORNIDAGI
HOMILANING ÒARAQQIY EÒISHI
URUG‘LANISH (BO‘YIDA BO‘LISH)
Erkakning yetilgan jinsiy hujayrasi (spermatozoid) bilan ayol jinsiy
hujayrasining qo‘shilib bitta hujayraga aylanishi va undan yangi organizm
taraqqiy eta boshlashi 
urug‘lanish
deb ataladi.
Òuxum hujayra bilan spermatozoidning yetilish jarayoni murakkab bo‘lib,
reduksion bo‘linish bilan tugaydi. Reduksion bo‘linish natijasida ikkala jinsiy
hujayra yadrolaridagi xromosomalar ikki baravar kamayadi. Urug‘lanish natijasida
vujudga kelgan yangi hujayra yadrosida xromosomalar to‘la-to‘kis bo‘ladi.
Spermatozoidlar 
erkak jinsiy bezlarining bura-
ma kanalchalarida hosil bo‘ladi. Spermatozoidning
boshchasi
, 
bo‘yni 
va ingichka uzun 
dumi 
bor (34-
rasm). Boshchasi hujayraning yupqa sitoplazma
qavati bilan o‘ralgan yadrodan, dumi bilan bo‘yni
esa sitoplazmadan iborat.
Spermatozoidlar mustaqil harakatlana oladi. Bu
harakat dumining tebranma harakatlariga bog‘liq.
Spermatozoidlar urug‘ pufakchalari bilan prostata
bezining sekretiga tushgach harakatchanligi oshadi. Urug‘ pufakchalari hamda
prostata bezining sekreti bilan spermatozoidlar aralashmasi shahvat yoki sperma
deb ataladi.
Jinsiy aloqada qinga 5–8 ml sperma tushadi, buncha spermada 200–500 mln
spermatozoidlar bo‘ladi. Sperma qinning asosan orqa gumbaziga tushadi,
bachadon bo‘ynining qindagi qismi esa orqa gumbazga qaragan. Bachadon bo‘yni
34-rasm.
Spermatozoidlar.

---

&
kanalining tashqi teshigi orqa gumbazda to‘plangan spermaga tegib turadi,
shuning uchun spermatozoidlar bachadonga bemalol kira oladi.
Jinsiy qo‘zg‘alish vaqtida bachadon
muskullari qisqaradi, bachadon bo‘ynining
tashqi teshigi qiya ochiladi, bachadon
bo‘ynidagi shilimshiq tiqini turtib chiqib, orqa
gumbazdagi sperma bilan o‘raladi. Jinsiy
aloqadan keyin spermatozoidlar bilan o‘ralgan
shilimshiq tiqini bachadon bo‘yniga qaytib
kiradi.
Ammo spermatozoidlarning mustaqil
harakatlana olishi ularning bachadonga kirishi
uchun asosiy shartdir. Spermatozoidlar muhiti
kislotali bo‘lgan qindan bachadon bo‘yniga
intiladi. Bachadon bo‘yni va tanasidagi
ishqoriy muhit spermatozoidlarning hayot
faoliyati uchun qulayroq. Bachadon va
naylarining ishqoriy muhitida spermatozoidlar
harakatlanish va urug‘lantirish qobiliyatini bir
necha vaqt saqlaydi.
Sermatozoidlar bir daqiqada 3–3,5 mm tezlik bilan harakatlanib 1–1,5 soatdan
keyin bachadon bo‘shlig‘iga yetib boradi. 2–3 soatdan keyin bachadon naylariga
kirib, ularda tuxum hujayra bilan uchrashadi.
Òuxum hujayra bachadon nayining odatda ampular qismida urug‘lanadi.
Òuxum hujayralar mustaqil harakatlana olmaydi. Yetilgan tuxum hujayra
nurafshon toj bilan o‘ralib, yorilgan follikuladan qorin bo‘shlig‘iga tushadi,
so‘ngra bachadon nayiga yo‘l oladi.
Bachadon nayi va shokilalarining so‘ruvchi peristaltik harakatlari, nay
epiteliysidagi kipriklarninng hilpillashi (shu tufayli suyuqlik nay voronkasidan
nayning bachadon tomondagi uchiga harakatlanadi) tuxum hujayraning nayga
kirib olishiga yordam beradi.
Bachadon nayining ampular uchiga kirib olgan tuxum hujayraga million-
million spermatozoidlar intilib boradi. Òuxum hujayra yuzasida spermatozoidlar
qarshisida qabul qiluvchi do‘mboq vujudga keladi (35-rasm).
Million-million spermatozoidlardan faqat bir nechtasi tuxum hujayraning
protoplazmasiga tiniq parda (zona pellucida) orqali kiradi.
Spermatozoidlar tuxum hujayraning tiniq pardasini eritib yuboradigan
ferment–gialuronidaza chiqaradi, spermatozoidlarning tuxum hujayra ichiga
kirishiga shu ferment yordam beradi.
Òuxum hujayraga kirmagan hamma spermatozoidlar nobud bo‘ladi,
parchalanadi va bachadon naylarining shilliq pardasiga so‘rilib ketadi.
35-rasm. 
Spermatozoidlarning
tuxum hujayraga kirishi:
1–spermatozoidlar; 2–spermatozoid-
larga peshvoz hosil bo‘ladigan va
ularni qabul qiladigan do‘mboqcha.
1
2

---

&
Òuxum hujayra protoplazmasiga kirgan bir necha spermatozoiddan faqat
bittasi urug‘lantirishda qatnashadi; bu spermatozoid yadrosi tuxum hujayra
yadrosiga peshvoz borib, unga qo‘shilib ketadi. Bu jarayon urug‘lanish deyiladi.
Homiladorlik tuxum hujayraning urug‘lanish paytidan boshlanadi.
URUG‘LANGAN ÒUXUM HUJAYRANING BO‘LINISHI VA
BACHADONGA SILJIB BORISHI
Urug‘langan tuxum hujayra modda
almashinuvining kuchayganligi bilan farq
qiladi. Yadrolar qo‘shilib ketishi bilan
tuxum hujayra bo‘lina boshlaydi (36-
rasm). Kariokinez yo‘li bilan bo‘linish
natijasida tuxum hujayradan avval ikkita
qizlik hujayra – blastomerlar hosil bo‘ladi,
bular ham bo‘linadi. Blastomerlarning tez
bo‘linishi natijasida hujayralar to‘plami
vujudga keladi, bu hujayralar to‘plami
sirtdan qaraganda tut mevasiga o‘xshaydi
(morula).
Bo‘linayotgan tuxum ayni vaqtda
bachadon nayi ichida harakatlana borib,
urug‘lanish paytidan hisob qilganda 8–10-
kuni bachadon bo‘shlig‘iga yetib boradi.
Òuxum bachadon nayi devoridagi muskullarning asosan ritmik peristaltik
qisqarishi tufayli harakatlanadi. Bachadon nayi epiteliysidagi kipriklarning
bachadon tomonga hilpillashi ham yordam beradi.
URUG‘LANGAN ÒUXUM HUJAYRANING BACHADONGA
PAYVANDLANISHI – IMPLANÒATSIYA
Urug‘langan tuxum bo‘linish bilan bir qatorda hujayralari sifat jihatdan ham
o‘zgaradi. Bo‘linayotgan tuxum bachadon nayidayoq tiniq parda (zona pellucida)
dan xalos bo‘ladi. Bachadonga kirish paytigacha morula hujayralarining tashqi
qavati trofoblastga, ichki hujayralari esa embrioblastga aylanadi. Embrioblastdan
murtak (embrion) vujudga keladi. Òrofoblast tuxumni payvandlantiruvchi va
embrioblastdan hosil bo‘ladigan murtakni oziqlantiruvchi parda hisoblanadi.
Òrofoblast hujayralari fermentsimon modda proteolitik ferment ishlab
chiqaradi, bu moddalar bachadon shilliq pardasining to‘qimalarini eritib yuboradi.
Òuxum bachadon shilliq pardasining yuzasiga (odatda orqa yoki oldingi
devorining naylar ro‘parasidagi joyiga) cho‘kadi, trofoblast bachadon shilliq
1
2
3
36-rasm. 
Urug‘langan tuxum
hujayralarning bo‘linish sxemasi.
Morula hosil bo‘lishi.
1–tiniq parda; 2–blastomerlar; 3–morula
bosqichi.
6 – 07-769

---

& 
pardasining qoplovchi epiteliysi, bezlari, stroma hujayralari va tomirlarini eritib
yuboradi va sekin-asta shilliq pardaning funksional qavati ichkarisiga botib kiradi
(37-rasm). Òuxum bachadon shilliq pardasiga batamom kirib olgach uning
ustidagi defekt bitib ketadi, tuxumning payvandlanish jarayoni shu paytdan
boshlab tugaydi (38-rasm).
Òuxum payvandlanadigan paytgacha bachadonning shilliq pardasi sekretsiya
bosqichida bo‘ladi, unda murtakning oziqlanishi uchun zarur hamma moddalar
mavjuddir.
Shilliq pardani trofoblast eritib yuborgach tuxum atrofidagi to‘qimalar
parchalanib, murtakning oziqlanish muhiti vujudga keladi (embriotrof, «bachadon
suti»). Embriotrofda oqsillar, uglevodlar, yog‘lar, vitaminlar, tuzlar va
embrionning oziqlanishi hamda rivojlanishi uchun zarur boshqa moddalar bor.
MURÒAK PARDALARINING ÒARAQQIY EÒISHI
Òuxum payvandlanib olgach tez o‘sadi va taraqqiy etadi. Òrofoblastda o‘siqlar
(vorsinkalar) vujudga keladi, ular dastlab tomirsiz bo‘lib, 
birlamchi vorsinkalar
37-rasm. 
Bachadoning
shilliq pardasiga tuxum
hujayralarning
payvandlana boshlashi.
1–bo‘linayotgan tuxum; 2–
bachadon shilliq parda-
sining qoplovchi epiteliysi;
3–desidual hujayralari; 4–
qon tomiri.
2
1
2
3
3
4
38-rasm. 
Payvandlanib
bo‘lgan tuxum hujayra.
1–mezoblast; 2–ektoblast
pufakchasi; 3–entoblast
pufakchasi; 4–trofoblast
(sitotrofoblast); 5–sinsitiy;
6–bachadon shilliq parda-
sining parchalanayotgan
hujayralari; 7–shilliq parda
(desidual parda); 8–tuxum
kirgan joyning bitishi
.
2
1
3
4
5
7
6
7
8

---

&!
deb ataladi (39-rasm). Òuxumning tashqi pardasi endi vorsinkali parda
– xorion
deb ataladi. Bachadon shilliq pardasi bilan vorsinkalar o‘rtasida to‘qimalar
parchalanadi va shilliq pardaning yorilgan tomirlaridan chiqqan qon
aylanib
turadi. Òevarak atrofdagi shilliq parda bilan vorsinkalar o‘rtasidagi oraliq
(bo‘shliq) vorsinkalararo birlamchi oraliq deb ataladi. Vorsinkalararo birlamchi
oraliq butun tuxum atrofida joylashadi; taraqqiyotning keyingi bosqichlarida
vorsinkalararo birlamchi oraliq faqat plasenta sohasida qolib, vorsinkalararo
ikkilamchi oraliq deb ataladi.
Òrofoblast bilan bir vaqtda tuxumning ichki hujayralari embrioblast ham
taraqqiy etadi; embrioblast bachadon nayida taraqqiy eta boshlaydi, lekin tuxum
bachadonga payvandlanib olgach embrioblast ayniqsa zo‘r berib rivojlanadi.
Embrioblast o‘rtasida, hujayralar oralig‘ida suyuqlk bilan to‘la bo‘shliqlar
vujudga keladi. Bu bo‘shliqlar keyinchalik qo‘shilib ketib, bitta bo‘shliq
(ekzoselom) ni hosil qiladi va tuxum endi blastosist bosqichiga o‘tadi. Blastosist
bo‘shlig‘ini o‘rab turgan hujayralar mezoblastni tashkil etadi.
Blastosistning bir segmentida hujayralar to‘plami hosil bo‘ladi, bu to‘plamdan
ektoblastik va entoblastik tugunlar ajraladi. Ana shu tugunlarning markazida
hademay bo‘shliqlar vujudga keladi, shu tufayli ektoblast tuguni ektoblast
pufakchasiga, entoblast tuguni esa entoblast pufakchasiga aylanadi (39-rasmga
qaralsin). Ektoblast pufakchasi
oyoqcha yordamida trofoblastga
ulanadi, undan amnion bo‘shlig‘i
hosil bo‘ladi.
Bu bo‘shliq devori 
qog‘onoq 
–
amnionga aylanadi.
Entoblast pufakchasi markazga
yaqinroq joylashgan bo‘lib, 
sariqlik
bo‘shlig‘iga 
aylanadi.
Ektoblast bilan entoblastning
amnion va sariqlik pufakchalari
o‘rtasida joylashgan hujayralari
murtak boshlang‘ichini 
hosil
qiladi.
Ekzoselom bo‘shlig‘i kattalash-
gan sayin mezenxima hujayralari bir
tomondan xorion (trofoblast) ga,
ikkinchi tomondan amnion hamda
sariqlik pufakchalariga va ular
orasida yotgan murtakka surilib
boradi. Pufakchalar devori va xorion
qo‘shqavat bo‘lib qoladi. Murtak
39-rasm. 
Òrofoblast va embrioblast
rivojlanishining ilk bosqichlari.
1–birlamchi vorsinkalar; 2–vorsinkalararo
birlamchi kamgak; 3–ektoblast pufakchasi;
4–qorin tomondagi oyoqcha; 5–entoblast
pufakchalari; 6–desidual hujayralar; 7–
embrion kurtagining hosil bo‘ladigan joyi;
8–mezoblast.
2
1
3
4
5
7
6
8

---

&"
boshlang‘ichi uchta embrional varaq: ektoderma, mezoderma va entodermadan
iborat. Homilaning barcha a’zo va to‘qimalari shu uchta varaqdan vujudga keladi.
Amnion pufakchasi tiniq suyuqlik to‘planishi tufayli tez kattalashadi, pufakcha
devori (amnion) vorsinkali pardaga yaqinlashadi va nihoyat, unga yondashadi.
Blastosist bo‘shlig‘i (ekzoselom) yo‘qoladi. Amnion bilan sariqlik pufakchasi
o‘rtasidagi murtak (embrion) amnion bo‘shlig‘iga botib kira boshlaydi va asta-
sekin butunlay joylashadi (40-rasm). Amnion bo‘shlig‘i kattalashgan sayin sariqlik
pufakchasi kichrayib, atrofiyalanadi.
Murtak birlamchi ichagining orqadagi uchidan pardalar taraqqiy etishi bilan
bir vaqtda allantois degan o‘simta vujudga keladi. Allantois amnion pufakchasini
trofoblastga birlashtirgan pufakcha bo‘ylab vorsinkali pardaga o‘tadi (40 va 41-
rasmlarga qaralsin). Òomirlar murtak gavdasidagi vorsinkali pardaga allantois
orqali o‘tadi; bu tomirlar xorionning har bir vorsinkasiga o‘sib kiradi (41-rasmga
qaralsin). Murtakning allantoid qon aylanishi shu paytdan boshlab taraqqiy etadi.
Òaraqqiyotning boshlang‘ich bosqichlari tugallangach homila amnion
suyuqligi va uchta parda (desidual parda, xorion va amnion) bilan o‘ralib turadi.
Desidual parda ona organizmiga tegishli bo‘lib bachadon shilliq pardasidan
vujudga keladi, vorsinkali va (amnion) pardalari homilaga tegishlidir.
Homiladorlik munosabati bilan bachadon shilliq pardasining ko‘rinish
jihatdan o‘zgargan funksional qavati 
desidual parda 
deb ataladi: bu pardani
ko‘chadigan shilliq parda deb ham atashadi, chunki tug‘ruq vaqtida desidual
parda ko‘chib, bachadon bo‘shlig‘idan boshqa pardalar va plasenta bilan birga
tushadi.
40-rasm. 
Embrional pardalarning
hosil bo‘lishi (sxema).
1–vorsinkali parda; 2–ekzoselom; 3–
qog‘onoq pardasi (amnion); 4–embrion;
5–allantois va qorin tomondagi
oyoqcha; 6–sariqlik pufakchasi.
41-rasm.
Embrional pardalar hosil
bo‘lish sxemasi (kechroq bosqichi).
1–vorsinkali parda; 2–kindik kurtagi; 3–
ekzoselom; 4–qog‘onoq pardasi
(amnion); 5–embrion; 6–allantois; 7–
sariqlik pufakchasining qoldig‘i.
2
1
3
4
5
2
1
3
4
6
6
7
5

---

&#
Òuxum payvandlanadigan paytgacha
bachadon shilliq pardasi sekretor fazada
bo‘ladi: bezlari sekretga to‘lgan, stroma
hujayralari yumaloqlangan bo‘lib,
glikogen saqlanadi, funksional qavat
spongioz (g‘ovak) va kompakt qavatlarga
bo‘linadi (42-rasm). Spongioz qavat
asosan bezlardan, kompakt qavat esa
stromaning yumaloqlangan desidual
hujayralaridan iborat, bezlarning
chiqarish yo‘llari shu hujayralar orasidan
o‘tadi.
Òuxum payvandlanib olgach
bachadon shilliq pardasi qalin, suvli
bo‘lib, bezlari sekretga yanada
to‘lishadi, stroma hujayralari
kattalashadi, ulardagi glikogen
ko‘payadi. Stromaning o‘zgargan shu
hujayralari 
homiladorlikning desidual
hujayralari 
deb ataladi.
Kompakt qavatga suqilib kirgan
tuxum hamma tomondan desidual parda
elementlari bilan o‘ralgan. Òuxumning
vaziyatiga qarab desidual parda uch
qismga bo‘linadi (43-rasm):
1)
decidua capsularis 
– tuxumni
bachadon bo‘shlig‘i tomondan qoplovchi
qismi;
2) decidua basalis
– tuxum bilan
bachadon devori o‘rtasidagi qismi;
3) decidua parietalis
– bachadonning
bo‘shlig‘ini qoplovchi jami shilliq (desidual)
parda.
Homila tuxumi o‘sgan sayin decidua
capsularis bilan decidua parietalis cho‘ziladi,
yupqa tortadi va bir-biriga yaqinlashadi.
Homiladorlikning IV oyida homila tuxumi
butun bachadon bo‘shlig‘ini egallaydi.
Desidual pardaning shu ikki bo‘limi birga
qo‘shilib, yanada ko‘proq yupqalashadi.
Decidua basalis esa, aksincha, qalin tortib,
42-rasm. 
Homiladorlikning III
oyidagi bachadon shilliq pardasi
(desidual parda).
1–shilliq pardaning muskul qavati;
2–bazal qavati; 3–g‘ovak (spongioz)
qavati; 4–zich (kompakt) qavati.
2
1
3
4
43-pasm. 
Ko‘chib tushadigan
(desidual) parda bo‘laklari.
1–decidua parietalis; 2–decidua
capsularis; 3–decidua basalis; 4–chorion
frondosum; 5–chorion laeve; 6–amnion.
2
1
3
4
5
6

---

&$
unda ko‘pgina tomirlar taraqqiy etadi. Ko‘chuvchi pardaning shu qismi
plasentaning onaga taalluqli qismiga aylanadi.
Vorsinkali parda 
(xorion) trofoblast bilan mezoblastdan taraqqiy etadi.
Vorsinkalar avvaliga tomirsiz bo‘lib, homiladorlik I oyining oxiridayoq ularga
allantoisdan tomirlar o‘sib kiradi.
Dastlabki vaqtda vorsinkalar homila tuxumining butun yuzasini bir tekis
qoplaydi. Homiladorlikning II oyida xorionning decidua capsularisga taqalib
turgan qismidagi vorsinkalar atrofiyalana boshlaydi, homiladorlikning III oyida
xorionning o‘sha qismidagi vorsinkalar yo‘qoladi, natijada xorion silliq bo‘lib
qoladi (chorion laeve). Xorionning decidua basalisga taqalib turadigan qarama-
qarshi tomonida vorsinkalar sershox bo‘lib o‘sib chiqadi (chorion frondosum).
Xorionning shu qismi plasentaga aylanadi.
Qog‘onoq pardasi 
(amnion) berk
xalta bo‘lib, ichida qog‘onoq suvi bilan
o‘ralgan homila turadi. Amnion xorionga
yondashib, plasentaning ichki yuzasini
qoplaydi, kindikka o‘tib, uni g‘ilof kabi
o‘raydi va kindik sohasida murtakning
tashqi qoplag‘ichlariga tutashadi. Amnion
yupqa parda bo‘lib, mezenximadan hosil
bo‘lgan qo‘shuvchi to‘qima hujayralari
bilan epiteliydan iborat.
Qog‘onoq pardasi (amnion) homilaga
eng yaqin turgan ichki pardadir. Desidual
(ko‘chuvchi) pardaga chegaradosh bo‘lgan
vorsinkali parda (xorion) qog‘onoq
pardasiga taqalib turadi (44-rasm).
Qog‘onoq suvi 
(amnion suyuqligi).
Amnion bo‘shlig‘idagi suyuqlik–qog‘o-
noq suvi homiladorlikning oxirgi oylarida
1–1,5 
l
ga yetadi. Qog‘onoq suvi (homila
atrofidagi suv) amnion epiteliysining sekretsiyasi natijasida hosil bo‘ladi; ehtimol,
ona qon tomirlaridan suyuqlik sizib o‘tishi va homila buyraklarining ishlashi
natijasida ham qisman hosil bo‘lishi mumkin. Qog‘onoq suviga epidermis
tangachalari, teridagi yog‘ bezlarining mahsuli va homilaning mayin tuklari
aralashgan bo‘ladi.
Qog‘onoq suvining tarkibida oqsil, tuzlar, mochevina, yog‘, qand va
gormonlar (follikulin, gonadotrop gormon) bor.
Qog‘onoq suvining fiziologik ahamiyati katta:
1) suv homilaning bemalol harakatlanishi va taraqqiy etishi uchun sharoit
tug‘diradi, suv yetishmasligi homiladagi tug‘ma majruhliklarga sabab bo‘ladi;
44-rasm. 
Bachadonda pardalarning
joylashuvi (sxema).
1–chorion laeve; 2–amnion; 3–qo‘shilib
ketgan decidua capsularis bilan decidua
parietalis; 4–amnion bo‘shlig‘i; 5–kindik;
6–decidua basalis; 7–chorion frondosum.
2
1
3
4
6
5
7

---

&%
2) suv homilaning nozik organizmini noqulay tashqi ta’sirlardan saqlaydi;
3) suv kindikni homila gavdasi bilan bachadon devori o‘rtasida qisilib
qolishdan saqlaydi (kindikning qisilishi natijasida homila nobud bo‘lishi
mumkin);
4) qog‘onoq suvi bilan to‘la homila pufagi tug‘ruq vaqtida bachadon bo‘yni
ochilish davrining normal o‘tishiga yordam beradi.
PLASENÒA
(PLACENTA)
Plasenta
1
homilaning nafas olishi, oziqlanishi va homilada modda
almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan ortiqcha moddalarni chiqarib yuborishga
yordam beradigan eng muhim a’zodir. Plasenta o‘pka, hazm a’zolari, buyrak,
teri va boshqa a’zolarning funksiyasini ham bajaradi. Plasentada gonadotrop
gormonlar, esterogen gormonlar va progesteron hosil bo‘ladi: unda gidrokortizon,
bo‘y o‘stiradigan gormon, adrenokortikotrop va boshqa gormonlar ham borligi
aniqlangan.
Plasentaning to‘qimasida oqsillar, uglevodlar, lipidlar, fosfatidlar, vitaminlar,
mikroelementlar, temir va boshqa moddalar bor.
Plasentaning tashqi yopqichi protoplazmatik massa qavati (bu yopqichda
hujayralar qobig‘i bo‘lmaydi) bo‘lib, unda yadrolar joylashadi. Bu qavat 
sinsitiy
deb ataladi (46-rasm). Ana shu qavat desidual pardaning hujayralarini va
45-rasm. 
Yetuk plasenta
xorionining vorsinkalari.
46-rasm. 
Vorsinkaning mikroskopik
tuzilishi.
1–sinsitiy; 2–sitotrofoblast (Langxans
hujayralari); 3–qon tomirlari; 4–em-
brional qo‘shuvchi to‘qima.
2
1
3
4
1 
Plasånta – yo‘ldoshning faqat bir qismi, shuning uchun uni yo‘ldosh bilan almashtirish yaramaydi.
Uni bola o‘rni dåb ham ataladi.

---

&&
tomirlarini eritish xususiyatiga ega. Sinsitiy tagida Langxans hujayralari qavati
yoki sitotrofoblast joylashadi.
Ba’zi vorsinkalar decidua basalis ga o‘sib kirib, desidual hujayralarni va
tarvaqaylab ketgan keng tomirlarni eritib yuboradi. Bu vorsinkalar plasentaning
onaga va homilaga taalluqli qismlarini bir-biriga bog‘laydi (biriktiruvchi
vorsinkalar). Juda mayda vorsinkalardan ko‘pchiligi vorsinkalararo bo‘shliqda
erkin holda tugaydi va shu joyda oqib turgan qonda muallaq holda suzib yuradi.
Plasentaning onaga tegishli qismidagi tomirlar sinsitiy bilan yemirilishi natijasida
vorsinkalarni o‘rab turgan qon shu tomirlardan oqib chiqadi va to‘planadi (47-
rasm).
Vorsinkalarni o‘rab turgan ona qoni ivimaydi va vorsinkalar ichidan o‘tuvchi
tomirlardagi homila qoniga aralashib ketmaydi. Vorsinkalarni o‘rab turuvchi ona
qoni bilan vorsinka tomirlaridan oquvchi homila qoni o‘rtasida doimo moddalar
almashinib turadi. Ona qonidan homila qoniga kislorod va oziq moddalar o‘tadi;
homila organizmidan chiqarib yuboriladigan chiqindilar va karbonat angidrid
ona qoniga o‘tadi va ona organizmi ajratish tizimi orqali chiqib ketadi.
Plasenta desidual pardaning bazal qismidan va sershox xorionning jadal
o‘sgan vorsinkalaridan tarkib topadi. Plasentaning asosiy qismini tashkil etadigan
xorion vorsinkalari daraxtga o‘xshash ko‘p shoxlaydigan tuzilmalardir. Yirik
vorsinkalar ichidan o‘tadigan tomirlar vorsinkalarning tarmoqlanishiga qarab
bo‘linadi, oxirgi vorsinkalar ichidan faqat kapillarlarning to‘rlari o‘tadi.
Vorsinkalar yuzasi ikki qavat epiteliy bilan qoplangan.
Plasentaning tashqi ko‘rinishi yumaloq, qalin, yumshoq kulchaga o‘xshaydi.
Homiladorlik oxirida va tug‘ruqqa yaqin plasenta diametri 15–18 sm, qalinligi
2–3 sm, vazni 500–600 g ga yetadi. Plasentaning ikkita yuzasi bor: bir yuzasi
bachadon devoriga qaragan bo‘lib, onaga tegishli yuza deyiladi, ikkinchi yuzasi
ichkariga, amnion bo‘shlig‘iga qaragan bo‘lib, homila yuzasi deb ataladi (47-
rasm). Homilaga qaragan yuzasi silliq, yaltiroq qog‘onoq pardasi bilan qoplangan.
Shu pardaning ostidan xorionga tomirlar o‘tadi, bu tomirlar kindik yopishgan
joydan plasenta periferiyasiga tomon radial yo‘l oladi.
47-rasm. 
Plasenta.
a
– homilaga qaragan
yuzasi; 
b
– onaga
qaragan yuzasi.
a
b

---

&'
Plasentaning onaga qaragan yuzasi och kul rang-qizil bo‘lib, bir qadar chuqur
egatlar bilan pallachalar (kotiledonislar) ga bo‘lingan. Plasentaning asosiy qismini
tashkil etuvchi sertarmoq vorsinkalarni qoplaydigan yupqa desidual parda
plasentaning onaga tegishli yuzasiga och kulrang tus beradi. Plasenta odatda
bachadon oldingi yoki orqa devorining yuqori bo‘limiga yopishadi; bachadonning
tubiga va naylarining burchaklariga plasenta yopishuvi kam uchraydi.
KINDIK
Qorin oyoqchasi orqali o‘tib, embriondan xorionga tomirlarni o‘tkazuvchi
allantoisdan, kindik tizimchasi (funiculus umbilicalis) yoki kindik hosil bo‘ladi;
sariqlik pufagining qoldiqlari kindik kurtagining tarkibiga kiradi.
Kindik tizimchaga o‘xshash tuzilma bo‘lib, undan ikkita arteriya bilan bitta
vena qon tomiri o‘tadi, bu tomirlar qonni homiladan plasentaga va plasentadan
homilaga o‘tkazadi. Kindik arteriyalari orqali homiladan plasentaga venoz qon
boradi; plasentada kislorod bilan boyigan arterial qon kindik venasi orqali
homilaga keladi. Kindik tomirlari Varton dirildog‘i bilan o‘ralgan. Bu dirildoq
moddada embrional qo‘shuvchi to‘qima hujayralari joylashadi. Kindik tomirlari
buralib-buralib yotadi, shuning uchun kindik tizimchasi uzunasiga buralganga
o‘xshaydi. Kindik tashqaridan yupqa parda bilan qoplangan, bu parda amnionning
davomi hisoblanadi. Kindik homila gavdasini plasentaga birlashtirib turadi, bir
uchi homilaning kindik sohasiga, ikkinchi uchi plasentaga yopishgan. Ayrim
hollarda kindik plasentaga yetib bormay, homila pardalariga yopishadi, bunda
kindik tomirlari plasentaga homila pardalari orasidan boradi.
Kindik uzunligi va yo‘g‘onligi ona qornidagi homilaning yoshiga qarab farq
qiladi; odatda kindikning uzunligi qorindagi homilaning uzunligiga mos keladi.
Yetilgan homila kindigining uzunligi o‘rta hisobda 50 sm, diametri qariyb 1,5
sm, lekin kindik ko‘pincha uzunroq (60–80 sm) yoki kaltaroq (35–40 sm) bo‘ladi;
Varton dirildog‘ining miqdoriga qarab, kindikning yo‘g‘onligi ham har xil.
Yo‘ldosh: 
plasenta, kindik va qog‘onoq pardasi, vorsinkali parda va desidual
(ko‘chadigan) pardadan birgalikda yo‘ldosh chiqadi. Homila tug‘ilgandan keyin
yo‘ldosh tushadi (tug‘iladi).
ONA QORNIDAGI HOMILANING RIVOJLANISHI HAQIDA
UMUMIY MA’LUMOÒLAR
Asab tizimi. 
Embrion hayotining ilk bosqichida miya kurtagi hosil bo‘lib, u
tez rivojlanadi.
Reflektor yoy elementlari embrion hayotining II oyida topilgan. Asab-muskul
apparatining qo‘zg‘alishi natijasida yuzaga chiqqan harakat reflekslari II–III oylik
homilalarda aniqlangan; II oydan V oygacha bo‘lgan homilada teri va shilliq

---

'
pardalardan boshlanuvchi reflekslar, pay reflekslari vujudga keladi. Ona qornidagi
hayotning V oyiga kelib orqa miya shakllanadi. Bosh miya po‘stlog‘ida pushtalarning
taraqqiy etishi ona qornidagi hayotning VI–VII oyiga kelib tugaydi. Ammo bosh
miya po‘stlog‘ining funksiyalari asosan homila tug‘ilgandan keyin rivojlanadi. Ona
qornidagi hayot davrida homilaning eng muhim funksiyalarini orqa miya va markaziy
asab tizimining bosh miya po‘stlog‘idan pastroqdagi boshqa bo‘limlari idora etadi.
Homila qoni. 
Embrionda qonning shaklli elementlari dastlab sariqlik
pufakchasining devorida hosil bo‘ladi. Ona qornidagi hayotning II–III oyida jigar,
III oyning oxiridan boshlab ko‘mik qon yaratuvchi asosiy a’zo hisoblanadi. Ona
qornidagi hayotning IV oyida taloq qon yarata boshlaydi.
Rivojlanishning ilk bosqichlarida homila qonining shaklli elementlari va
gemoglobini kam, eritrositlar asosan yadroli bo‘ladi. Homila qancha katta bo‘lsa,
periferik qondagi eritrositlar, gemoglobin va leykositlar shuncha ko‘p bo‘ladi.
Yetilgan homilada gemoglobin va eritrositlar katta yoshdagi odamlarga
nisbatan ortiqroq. Eritrositlar va gemoglobinning ko‘pligi homilaning kislorodga
to‘yinishiga yordam beradi. Homiladagi leykositlar katta yoshli odamlardagiga
nisbatan kamroq. Ona qornidagi hayotning ikkinchi yarmida qon zardobidagi
oqsillarning asosiy fraksiyalari va homila qonining ivituvchi tizimi shakllanadi.
Homilada qon aylanishi. 
Ona qornidagi hayotning ikkinchi haftasida, homila
bachadon devoriga payvandlangach tez orada yuragi ura boshlaydi. Embrionda
qon aylanish funksiyasining rivojlanishi bir necha bosqichga bo‘linadi.
Homila tuxumi payvandlangandan keyinroq embrionga trofoblast orqali
tuxum atrofidagi to‘qimalar parchalanishidan oziq moddalar kelib turadi.
Rivojlanishning ikkinchi haftasida sariqlik xaltasining devorida qon tomirlari
va qon elementlari hosil bo‘lib, sariqlik xaltasida qon aylana boshlaydi. I oy
oxirida allantois tomirlari xorionga yaqin kelib vorsinkalar ichiga kiradi va
allantoisda qon aylana boshlaydi. III oyda plasenta shakllanadi va allantois o‘rniga
plasentada qon aylana boshlaydi.
Qorindagi homila plasenta orqali ona qonidan kislorod va oziq moddalar
olib turadi. Shunga ko‘ra homiladagi qon aylanishining muhim xususiyatlari
bor (48-rasm). Plasentada kislorod va oziq moddalar bilan boyigan homila qoni
kindik venasi orqali homila organizmiga kiradi. Kindik venasi kindik halqasi
orqali homilaning qorin bo‘shlig‘iga kirib, jigarga yaqinlashadi-da, unga
tarmoqchalar beradi, so‘ngra pastki kovak venaga borib, unga arterial qon
quyiladi. Pastki kovak venada arterial qon gavdaning pastki yarmidan va ichki
a’zolardan kelgan venoz qonga aralashadi. Kindik venasining kindik halqasidan
to pastki kovak venagacha qismi Aransiy yo‘li deb ataladi.
Qon pastki kovak venadan yurakning o‘ng bo‘lmasiga o‘tadi, yuqori kovak
venadan kelgan venoz qon ham o‘ng bo‘lmaga quyiladi.
Pastki va yuqori kovak venalarning quyiladigan joyi orasida Yevstaxiy
qopqog‘i bor, u yuqori va pastki kovak venalardan kelgan qonning aralashib

---

'
ketishiga to‘sqinlik qiladi. Yevstaxiy qopqog‘i pastki kovak vena qonini yurakning
o‘ng bo‘lmasidan chap bo‘lmasiga shu bo‘lmalar o‘rtasidagi oval teshik orqali
o‘tkazadi, qon yurakning chap bo‘lmasidan chap qorinchasiga, undan esa aortaga
o‘tadi. Kislorodi birmuncha ko‘proq bo‘lgan qon aortaning ko‘tariluvchi qismidan
boshga va tananing yuqori qismiga boruvchi tomirlarga kiradi.
Yuqori kovak venadan yurakning o‘ng bo‘lmasiga quyilgan venoz qon
yurakning o‘ng qorinchasiga, undan esa o‘pka arteriyalariga o‘tadi.
Qon o‘pka arteriyalaridan borib, hali ishlamayotgan o‘pkani ozgina
ta’minlaydi, qonning ko‘pchiligi o‘pka arteriyalaridan Botallov yo‘li orqali pastga
tushuvchi aortaga quyiladi.
Venoz qon bilan ancha suyulgan qon pastga tushuvchi aorta orqali tananing
pastki yarmiga va oyoqlarga boradi. Homilaning kislorod kamaygan qoni kindik
arteriyalariga (yonbosh arteriyalarining tarmoqlari) quyilib, ulardan plasentaga
o‘tadi. Homila qoni plasentada kislorod va oziq moddalarga to‘yinadi, karbonat
angidrid va chiqindilardan xalos bo‘lib, kindik venasi orqali homila organizmiga
qaytadi.
Shunday qilib, homilaning faqat kindik venasida, Aransiy yo‘lida va jigarga
boruvchi tarmoqchalarda arterial qon oqadi. Pastki kovak vena va ko‘tariluvchi
aortada esa aralash qon bo‘ladi, lekin ulardagi kislorod pastga tushuvchi aorta
qonidagiga nisbatan ko‘proq. Qon aylanishining shu xususiyatlariga ko‘ra,
homilaning jigari va tanasining yuqori qismi arterial qonni gavdaning pastki
yarmiga nisbatan ko‘proq olib turadi. Natijada homila jigari kattalashadi va
homiladorlikning birinchi yarmida tananing yuqori qismi pastki qismiga nisbatan
tezroq rivojlanadi.
Homila rivojlangan sayin yurak bo‘lmalari o‘rtasidagi oval teshik birmuncha
torayadi va Yevstaxiy qopqog‘i kichrayadi; shunga ko‘ra arterial qon butun homila
48-rasm. 
Plasentar qon aylanish.
a
– vorsinka tomirlari; 
b
–plasentar qon aylanish sxemasi. 1–kindik arteriyasi; 2– kindik venasi;
3–vorsinkalar orasidagi bo‘shliq, bu yerda ona qoni aylanib yuradi; 4–bachadonning muskul
qavati; 5–arteriya; 6–vena; 7–yopilgan vorsinkalar; 8–decidua basalis; 9,10–vorsinkalar
.
a
b
2
1
3
4
5
9
8
6
7
10

---

' 
organizmiga tekisroq taqsimlanadi va homila gavdasining kam rivojlangan pastki
yarmi endi yuqori yarmiga tenglashadi.
Homila tug‘ilgan zahoti birinchi marta nafas oladi, shu paytdan boshlab
homila o‘pkasi bilan nafas ola boshlaydi va qon aylanishining tug‘ilgandan
keyingi tipi vujudga keladi (49-rasm).
49-rasm. 
Ona qornidagi homilaning qon aylanish doirasi.
Bosh va yelka
Vena cava
superior
O‘pka
arteriyasi
Aorta
Dustusart Botalli
O‘pka
venasi
O‘pka
O‘ng
bo‘lmacha
Chap
bo‘lmacha
Chap
qorincha
Vena cava
inferior
O‘ng
qorincha
Jigar
arteriyasi
Arteria
iliaca
communis
Jigar
Vena
Arteria
mesenter
Arteria
iliaca interna
porta
Ductus 
venasus
Arantil
Kindik
venasi
Kindik
Kindik
arteriyalari
Kindik
arteriyalari
Plasenta
Oyoqlar

---

'!
Birinchi marta nafas olish mexanizmi murakkab. Homila tug‘ilgach
plasentada qon aylanishi uziladi, plasenta orqali kislorod kelishi to‘xtaydi, homila
qonida karbonat angidrid to‘planib, nafas markazini qo‘zg‘atadi. Yangi tug‘ilgan
chaqaloq shuning natijasida birinchi marta nafas oladi. Yangi tug‘ilgan chaqaloq
terisining retseptorlariga termik, taktil va boshqa ta’sirlar tufayli paydo bo‘ladigan
reflektor reaksiyalar ham birinchi marta nafas olishga yordam beradi.
Birinchi marta nafas olganda o‘pka alveolalari yozilib, o‘pkaga qon keladi.
Endi qon o‘pka arteriyalaridan o‘pkani ta’minlaydi, Botallov yo‘li bita boshlaydi,
shuningdek, Aransiy yo‘li ham bitadi.
Yangi tug‘ilgan chaqaloqning o‘pkasida kislorod bilan boyigan qon o‘pka
venalari orqali yurakning chap bo‘lmasiga quyiladi, undan chap qorinchaga va
aortaga o‘tadi; bo‘lmalar orasidagi oval teshik bitib ketadi. Shunday qilib, yangi
tug‘ilgan chaqaloqda qon aylanishining tug‘ilishdan keyingi tipi qaror topadi
(50-rasm).
Homilaning nafas olishi. 
Homila tug‘ilib birinchi marta nafas olish harakati
boshlanguncha nafas a’zolari ishlamay turadi.
Ona qornidagi homilada yuza nafas harakatlari mavjudligi 19-asrda
aniqlangan (Alfeld). Nafas harakatlarida qog‘onoq suvi (homila atrofidagi suv)
burun-halqumga kiradi-yu, darhol qaytib chiqadi; nafas harakatlari ovoz yorig‘i
yopiq turganida bajarilgani uchun suv ichkariga kirmaydi. Nafas harakatlari tufayli
ko‘krak bo‘shlig‘ida manfiy bosim vujudga keladi, shunga ko‘ra homiladagi
qon aylanishi yaxshilanadi.
Homila plasenta orqali kislorod oladi. Ona qoni plasentaning vorsinkalararo
bo‘shlig‘ida aylanib turganida undagi kislorod homila qoniga vorsinkalar orqali
kiradi; homila qonidan ona qoniga karbonat angidrid o‘tadi. Gazlar vorsinkalar
epiteliysi bilan stromasi va homila kapillarlarining endoteliysi orqali ona qonidan
homilaga va homiladan ona qoniga diffuz yo‘li bilan o‘tadi.
Homila juda tez o‘sib, rivojlanadi, uning organizmida moddalar almashinuvi
tezlashadi, shuning uchun unga kislorod ham ko‘proq kerak bo‘ladi.
Plasenta orqali kislorod yetarli o‘tmasa, homilada kislorod tanqisligi kelib
chiqadi. Kislorod tanqisligi qorindagi homilaning rivojlanishiga salbiy ta’sir qiladi
va uni nobud bo‘lishiga olib keladi. Homilaga kislorod yetib borishi buzilgan
sharoitda homila qonida karbonat angidrid to‘planib qoladi, homilada o‘tkir
kislorod tanqisligi (gipoksiya) vujudga keladi, organizmda kislorod yetishmasligi
va karbonat angidridning ko‘payib ketishi homilaga ziyon yetkazadi. Gipoksiya
sababi bartaraf qilinmasa, homila nobud bo‘ladi.
Onaning turli xil surunkali kasalliklarida, plasenta va kindikdagi turli
patologik o‘zgarishlarda homilada gazlar almashinuvi buzilishi kuzatiladi.
Homilador ayolning kamqonligida, yurak poroklarida, o‘pka yallig‘langanda,
isitma holatlarida, homiladorlik gestozlarida va boshqa kasalliklarda homilaga
kislorod kamroq yetib borishi mumkin. Plasentaning o‘zgarishlari natijasida uning

---

'"
nafas yuzasi, ya’ni homila va ona organizmi o‘rtasida moddalar almashinadigan
sathning kichrayishi kislorod tanqisligiga sabab bo‘ladi. Plasenta to‘qimasining
nobud bo‘lgan bo‘laklari, ya’ni yirik oq infarktlari va qon quyilgan yirik bo‘laklari
shunday o‘zgarishlardan hisoblanadi. Homiladorlik gestozlarida, onaning buyrak
va yurak-tomir kasalliklarida ko‘pincha plasentaga qon quyiladi va unda infarktlar
paydo bo‘ladi.
50-rasm. 
Chaqaloqlar qon aylanish doirasi.
Bosh va yelkalar
Vena cava
superior
O‘pka
arteriyasi
Aorta
DustusartBotalli
O‘pka
venasi
O‘pka
O‘ng
bo‘lmacha
Chap
bo‘lmacha
Chap
qorincha
O‘ng
qorincha
Jigar 
arteriyasi
Arteria
iliaca
communis
Jigar
Vena
Arteria
mesenter
Arteria
iliaca interna
porta
Ductus
venasus
Arantil
Kindik
venasi
Kindik
Kindik
arteriyalari
Oyoqlar

---

'#
Plasenta bachadon devoridan barvaqt ko‘chganda homiladagi gazlar almashinuvi
buziladi. Plasentaning qancha katta qismi ko‘chsa, homilada gazlar almashinuvi
sharoiti o‘shancha ko‘p qiyinlashadi. Plasentaning ko‘chishi va unda infarktlar paydo
bo‘lishi sababli nafas yuzasidan yarmi kamaysa, homila nobud bo‘ladi.
Patologik tug‘ruqda (tug‘ruq cho‘zilib ketganda, tez-tez, tartibsiz, uzoq
to‘lg‘oq tutganda, suvsiz davr uzoq davom etganda) bachadon bilan plasenta
o‘rtasida qon aylanishi buzilishi sababli homila bo‘g‘ilib qoladi.
Kindik tomirlarida qon aylanishi buzilganda homilaga kislorod yetib borishi
va uning organizmidan karbonat angidrid chiqib ketishi qiyinlashadi. Kindik
tizimchasi tug‘ruq yo‘llari bilan homila katta qismlari o‘rtasida qisilib qolishi,
uning homila qismlariga (bo‘yni, tanasi, oyoqlariga) o‘ralib qolganda, kindikda
chin tugun hosil bo‘lib, u tortilib qolganda shunday hodisa ro‘y beradi.
Kindik tomirlari g‘oyatda sezgir: kindik tomirlarining qisilishigina emas,
hatto kindikka tegish, uning sovib qolishi va boshqa ta’sirotlar oqibatida ham
kindik tomirlari torayadi, homilada qon aylanishi va gazlar almashinuvi buziladi.
Homilaning oziqlanishi.
Hazm bezlari va a’zolari ona qornidagi hayot
davridayoq ishlay boshlaydi. Homiladorlikning IV–V oyida jigar glikogenni
sintez qiladi va o‘t-safro ishlab chiqaradi, homila ichagidagi ibtidoiy axlat
(mekoniy) hosil bo‘ladi. Mekoniyda suv, o‘t-safro, ichga yutilgan tuk, homila
terisidagi epidermis tangachalari va yog‘ bezlarining sekreti bor, uning tashqi
ko‘rinishi quyuq sarg‘ish massadan iborat. Homilaning me’da-ichak yo‘lidan
hazm fermentlari topilgan.
Ammo plasenta ona qornidagi homilaning hazm a’zolari funksiyasini o‘taydi.
Oziq moddalar homilaga ona organizmidan plasenta orqali yetib boradi.
Plasentadan ishlanib chiqqan fermentlar oziq moddalarni parchalaydi. Ona
qonidagi oqsillar, yog‘lar va uglevodlar plasenta vorsinkalarida ushlanib qolib,
fermentlarning murakkab ta’siriga uchraydi va homila organizmining
o‘zlashtirishi uchun yaroqli holatda unga o‘tadi. Oqsil va uglevodlarning
parchalanishidan hosil bo‘ladigan ba’zi moddalar (aminokislotalar, glukoza),
shuningdek, anorganik tuzlar va suv plasenta orqali diffuz yo‘li bilan o‘tadi.
O‘sayotgan homila organizmining rivojlanishi va hayot faoliyati uchun zarur
moddalar vitaminlar ham plasenta orqali onadan homilaga o‘tadi.
Shunday qilib, homilaning rivojlanishi ona organizmidan keladigan oziq
moddalarga butunlay bog‘liq. Modomiki shunday ekan, homiladorlik vaqtida
to‘g‘ri ovqatlanish ona organizmi uchungina emas, qornida o‘sayotgan homilasi
uchun ham g‘oyat muhim ahamiyatga egadir. Hadeb bir xil ovqat yeyish yoki
yetarlicha ovqatlanmaslik natijasida homila noto‘g‘ri rivojlanishi va hatto nobud
bo‘lishi mumkin. Homilador ayol organizmida vitaminlar yetishmaganda ham
homilaning rivojlanishi buzilishi va bola tushishi mumkin.
Homilaning chiqarish funksiyalari. 
Oqsillar, yog‘lar, uglevodlar
almashinuvi natijasida hosil bo‘ladigan moddalar (modda almashinuvining oxirgi

---

'$
ozuqalari – chiqindilar) homila organizmidan plasenta orqali ona qoniga o‘tadi.
Homilada modda almashinuvi chiqindilarini homilador ayolning chiqarish
a’zolari, asosan buyraklari ajratib chiqaradi. Homila buyraklari ona qornidagi
hayotining VI–VII oyidan ishlay boshlaydi, ammo chiqarish funksiyasi, hali sust
bo‘ladi. Ona qornidagi hayotning oxiriga yaqin homiladan qog‘onoq suviga biroz
siydik chiqadi, deb taxmin qilishadi. Bola hatto chala tug‘ilganda ham darrov
siydik chiqaradi.
Homilaning rivojlanishi uchun zarur bo‘ladigan gormonlar plasentada ishlab
chiqilib, onadan homilaga o‘tib turadi. Bu davrda homilaning ichki sekretsiya
bezlari faoliyat ko‘rsatmaydi. Homilaning ichki sekretsiya a’zolari ishlay
boshlagach, ulardan chiqadigan gormonlar plasenta orqali ona organizmiga o‘tadi.
Homilaning me’da osti bezidan chiqadigan gormon (insulin) diabetli ona
organizmiga o‘tib, bu kasallikning o‘tishini aksari yengillashtirishi aniqlangan.
Plasenta ko‘pgina kimyoviy moddalarni o‘tkazib yuborishini qayd qilib
o‘tmoq kerak. Ona organizmidan homilaga simob, mishyak, fosfor, yod, brom,
mis, uglerod (II)-oksid (is gazi), xloroform, efir, alkogol, nikotin, morfin, xinin,
atropin, xloralgidrat, antibiotiklar, sulfanilamid preparatlar, yurakka ta’sir etadigan
dorilar va boshqa moddalar o‘tadi.
Shu moddalardan ko‘pchiligi (morfin, alkogol, nikotin, simob, mishyak va
hokazo) hatto ozgina iste’mol qilinganda ham homilaga zaharli ta’sir ko‘rsatadi,
buni homilador ayollarga ovqatlanish, turmush va mehnat rejimini tavsiya etganda
va kasalliklarni davolaganda esda tutish muhim.
Plasenta odatda mikroorganizmlarni ushlab qoladi, lekin ayniqsa plasenta
o‘zgarganda (vorsinkalar epiteliysining distrofiyasi va zararlanishi, infarktlar,
qon quyilishi) patogen mikroblar, jumladan yuqumli kasalliklarning mikroblari
homilaga o‘ta oladi.
Gripp, qizamiq, qizilcha, sitomegalovirus va boshqa kasalliklarning viruslari
plasenta orqali homilaga o‘tadi. Ana shu viruslar qorindagi homilaning
kasallanishiga olib keladi, bu kasalliklar esa homilani hatto, nobud bo‘lishiga
sabab bo‘ladi, homiladorlik ko‘pincha barvaqt to‘xtaydi (bola tushadi).
ONA QORNIDAGI HAYOÒNING AYRIM OYLARIDAGI HOMILA
Homiladorlik so‘nggi hayz ko‘rishning birinchi kunidan hisob qilganda o‘rta
hisob bilan 280 kun yoki akusherlar hisobida 10 oy davom etadi (akusherlar
hisobidagi oy 28 kun; akusherlarning 10 oyi 40 hafta). Shu davr mobaynida tuxum
hujayra urug‘lanib, undan homila yetiladi, bu yetilgan homila yashab keta oladi.
I oy ichida
tuxum
bo‘linadi, murtak va embrional pardalar hosil bo‘ladi.
II oy oxirida
homilaning bo‘yi 3–3,5 sm, tanasi shakllangan, qo‘l-oyoq
kurtaklari bor, boshi tanasining uzunligiga baravar keladi, boshida ko‘z, burun,
og‘iz kurtaklari aniqlanadi (51-rasm).

---

'%
III oy oxirida
homilaning bo‘yi 8–9 sm, vazni 20–25 g, boshi kattagina,
jinsiy a’zolar tuzilishidagi tafovut sezilarli, qo‘l-oyoqlari harakatlanadi,
barmoqlari aniqlanadi (51-rasmga qaralsin).
IV oy oxirida
homilaning bo‘yi 16 sm, vazni 120 g, yuzi shakllangan, qo‘l-
oyoq harakatlari faolroq bo‘ladi-yu, onasiga sezilmaydi, jinsi ro‘y-rost ajratiladi.
V oy oxirida
homilaning bo‘yi 25–26 sm ga yetadi, vazni 280–300 g bo‘ladi.
Òerisi qizil, tuk bosgan. Yog‘ bezlaridan yog‘ moddasi ajralib chiqa boshlaydi,
bu modda epidermis qazg‘oqlariga aralashib, pishloqqa o‘xshash surtma (vernix
caseosae) ni hosil qiladi. Ichakda mekoniy hosil bo‘ladi. Homilaning harakatlari
onasiga seziladi. Homilador ayolning qorniga quloq tutib ko‘rilsa, homilaning
yuragi urayotganligini eshitish mumkin.
VI oy oxirida homilaning bo‘yi 30 sm, vazni 600–680 g, harakatlari chaqqon,
homila tirik tug‘ilishi mumkin, nafas harakatlarini bajara oladi, tug‘ruqdan keyin
alohida yaxshi parvarish qilinsa yashab ketishi mumkin, aks holda tez o‘lib qoladi.
VII oy oxirida homilaning bo‘yi 35 sm, vazni 1000–1200 g. Òeri ostidagi
yog‘ qavati yupqa, terisi burishgan, pishloqsimon surtma bilan qoplangan, butun
badanini tuk bosgan. Quloq va burun tog‘aylari yumshoq, qo‘l-oyoq tirnoqlari
barmoqlarining uchlarigacha yetmaydi. O‘g‘il bolalarning moyaklari yorg‘oqqa
tushmagan, qiz bolalarning kichik jinsiy lablari katta jinsiy lablar bilan berkilgan
emas. Homila tirik tug‘ilib nafas oladi. Homiladorlikning VII oyi yoki 28 haftasi
o‘tgach homila chala (yetilmagan) hisoblanadi-yu, yashay oladi, ammo shu
muddatda tug‘ilgan bolalar juda sinchiklab parvarish qilingandagina yashab
qolishi mumkin.
VIII oy oxirida homilaning bo‘yi 40 sm, vazni 1500–1600 g, homila
tug‘ilgach yashab ketishi uchun maxsus parvarishni talab qiladi.
IX oy oxirida homilaning bo‘yi 45 sm, vazni 2400–2500 g, teri ostidagi
yog‘ qavati qalin tortadi, terisi silliq, pushti rang, badanidagi tuk kamaygan,
boshidagi sochi o‘sgan. Bu muddatda tug‘ilgan bola yashab ketadi.
51-rasm. 
Qorindagi homila shakli va
kattaligining ketma-ket o‘zgarib borishi.
X oy oxiriga kelib chalalik
(yetilmaganlik) belgilari yo‘qoladi,
homila yetilib tug‘iladi. Homila
akusherlar hisobicha X oy oxirida
yetiladi. Homilaning oy-kuni yetib
tug‘ilishi yetilish darajasiga ba’zan mos
kelmaydi. Rivojlanish sharoiti noqulay
bo‘lganda (onaning kasalligi, yaxshi
ovqatlanmasligi va hokazo) oy-kuni
yetib tug‘ilgan bolada ham yetilmaslik
belgilari bo‘lishi mumkin. Ba’zan
teskarisi ham bo‘ladi: bola muddatidan
ilgariroq tug‘iladi, lekin yetilgan bo‘ladi.
1 oy
1
1
/
2
oy
2-oy oxiri 3-oy oxiri
4-oy oxiri
7– 07-769

---

'&
Òug‘ilgan homilaning necha oyligini bilish uchun bo‘yi va vazni haqidagi
ma’lumotlardan foydalanish mumkin. Gaaze sxemasi homiladorlikning turli
oylarida homilaning bo‘yini bilishga imkon beradi.
Oy oxiri
Hisob
Homila bo‘yi (sm)
Oy oxiri
Hisob
Homila bo‘yi (sm)
I
1 x 1
1
VI
6 x 5
30
II
2 x 2
4
VII
7 x 5
35
III
3 x 3
6
VIII
8 x 5
40
IV
4 x 4
16
IX
9 x 5
45
V
5 x 5
25
X
10 x 5
50
Sxemadan ko‘rinib turibdiki, homilador-
likning birinchi yarmida (akusherlarning 5-
oyida) homilaning bo‘yi oylarning kvadratga
oshirilgan soniga mos keladi, VI oydan boshlab
homilaning bo‘yi oylarning 5 ga ko‘paytirilgan
soniga mos keladi.
Keltirilgan o‘rtacha ma’lumotlarga qarab,
homilaning vaznini bilish mumkin.
VI va VII oyda homilaning vazni avvalgi
oydagiga nisbatan taxminan ikki baravar oshadi,
IX va X oyda homila vazni eng ko‘p (o‘rta hisob
bilan 800 g dan) o‘sadi.
Homilaning gramm
hisobidagi vazni
(o‘rtacha raqamlar)
20–25
120
280–300
600–680
1000–1200
1500–1600
2400–2500
3200–3500
Oy
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
HOMILANING YEÒILGANLIK BELGILARI
Òug‘ilgan go‘dakning yetilganligi bir qancha belgilar yig‘indisidan bilinadi.
1. Oy-kuni yetib tug‘ilgan yetuk go‘dakning bo‘yi o‘rta hisobda 50 sm (48
sm dan 57 sm gacha boradi), vazni 3200–3500 g (2600 dan 5000 g gacha va
undan ortiqroq).
Homilaning bo‘yi vazniga nisbatan doimiy kattalik hisoblanadi, shuning
uchun homilaning bo‘yi yetilganlik darajasini to‘g‘riroq aks ettiradi.
Yangi tug‘ilgan go‘dakning bo‘yi 47 sm dan uzunroq bo‘lsa yetilgan, 47 sm
dan kamroq bo‘lsa yetilmagan hisoblanadi. Bo‘yi 45 sm dan 47 sm gacha bo‘lgan
go‘daklarning yetilganligini yoki yetilmaganligini aniqlaganda har gal hamma
belgilarini alohida sinchiklab tahlil qilishga to‘g‘ri keladi.
Bunday go‘dakning yetilganligi haqida akusher va pediatr birgalashib xulosa
chiqaradi. Yangi tug‘ilgan go‘dakning bo‘yi haqida ma’lumotlar bo‘lmasa, vazni
hisobga olinadi, shu bilan birga yangi tug‘ilgan chaqaloq vazni 2500 g dan kam
bo‘lsa, yetilmagan deb hisoblanadi.
2. Yetilgan homilaning ko‘krak qafasi qabariq, kindik halqasi to‘sh suyagining
xanjarsimon o‘sig‘i bilan qov o‘rtasida bo‘ladi.

---

''
3. Yetilib tug‘ilgan bolaning terisi och pushti rangda, teri ostidagi yog‘ qatlami
yaxshi rivojlangan, terisida pishloqsimon surtma qoldiqlari bor, tuklari faqat
yelkasida va orqasining yuqori qismida qolgan, boshidagi sochining uzunligi 2
sm ga yetadi, tirnoqlari barmoqlarining uchlaridan oshib turadi.
4. Quloq va burun tog‘aylari elastik.
5. O‘g‘il bolalarning moyaklari yorg‘oqqa tushgan, qiz bolalarning kichik
jinsiy lablari va klitori katta jinsiy lablar bilan berkilgan.
6. Yetilib tug‘ilgan go‘dak faol harakat qiladi, baralla chinqiradi, ko‘zlari
ochiq
bo‘ladi, yaxshi emadi.
YEÒILGAN HOMILANING BOSHI
Akusherlikda homila boshining shaklini va kattaligini o‘rganish ayniqsa muhim
ahamiyatga egadir. Aksari tug‘ruqda (96%) homila boshi ketma-ket bir qancha
harakatlar qilib (burilib), tug‘ruq kanalidan birinchi bo‘lib o‘tadi. Ichki tekshirishda
homila boshidagi suyak choklari va liqildoqlar (52-rasm) aniqlanadi, ularning qay
tarzda joylashganiga qarab, tug‘ruqning qanday o‘tishi haqida fikr yuritsa bo‘ladi.
Yetilgan homila boshi
ning bir qancha xususiyatlari bor. Homilaning yuz
suyaklari mustahkam birlashgan, ammo kalla suyaklari orasida yoriqsimon
choklar va liqildoqlar bor. Homila boshi tug‘ruq yo‘llaridan o‘tayotganda choklar
va liqildoqlar kalla suyaklarining bir-biriga nisbatan siljishiga, bir-birining ustiga
o‘tishiga imkon beradi. Homilaning kalla suyaklari osongina bukiladi. Homila
kalla suyaklarining yuqorida aytilgan tuzilish xususiyatlariga ko‘ra boshi 
plastik
bo‘ladi, ya’ni shaklini o‘zgartira oladi, bu homila boshining tug‘ruq yo‘llaridan
o‘tishi uchun g‘oyatda muhim.
Homila kallasi ikkita peshona suyagi, ikkita tepa suyak, ikkita chakka suyagi
va bittadan ensa suyagi, asosiy suyak va g‘alvirsimon suyakdan iborat (53-rasm).
Akusherlikda quyidagi choklarning alohida ahamiyati bor.
O‘q-yoysimon chok
(sutura sagittalis) ikkala tepa suyaklari orasida
joylashgan; bu chok oldingi tomonda katta liqildoqqa, orqa tomonda kichik
liqildoqqa taqaladi.
Peshona choki
(sutura frontalis) ikkala peshona suyaklarining orasida
bo‘ladi; o‘q-yoysimon chok qay yo‘nalishda o‘tsa, peshona choki ham o‘sha
yo‘nalishda o‘tadi.
Òojsimon chok 
(sutura coronaria) peshona suyaklarini tepa suyaklarga
birlashtiradi, o‘q
-
yoysimon chok bilan peshona chokiga perpendikular joylashadi.
Lambdasimon chok, ensa choki
(sutura lambdoidea) ensa suyagini tepa
suyaklarga birlashtiradi.
Choklar birlashadigan sohada suyak to‘qimasidan xalos bo‘lgan oraliqlar –
liqildoqlar ko‘rinadi. Bulardan katta liqildoq bilan kichik liqildoqning amaliy
ahamiyati bor.

---

1. Katta oldingi liqildoq (fonticulus magnus, anterior) o‘q-yoysimon chok,
peshona choki va toj chokning birlashgan joyida bo‘lib, romb shaklida. Katta
liqildoqdan to‘rtta chok: oldingi tomonga – peshona choki, orqa tomonga – o‘q-
yoysimon chok, o‘ng va chap tomonga – toj chokning tegishli bo‘limlari ketadi.
2. Kichik orqa liqildoq (fonticulis minor, posterior) o‘q-yoysimon chok
bilan lambdasimon chok uchrashadigan kichkina chuqurchadir. Kichik liqildoq
uchburchak shaklida bo‘lib, undan uchta chok: oldingi tomonga – o‘q-yoysimon
chok, o‘ng va chap tomonlarga – lambdasimon chokning tegishli bo‘limlari
ketadi.
Homila boshidagi do‘mboqlardan: ensa do‘mbog‘i, ikkita tepa do‘mbog‘i
ikkita peshona do‘mbog‘ini bilish ahamiyatlidir.
YEÒILGAN HOMILA BOSHI VA ÒANASINING O‘LCHAMLARI
Yetilgan homila boshining quyidagi o‘rtacha o‘lchamlari tafovut qilinadi:
1.
Òo‘g‘ri o‘lcham 
(diameter fronto-occipitalis) – burun qanshari
(glabella)dan ensa do‘mbog‘igacha –12 sm ga teng. Boshning shu o‘lchamga
mos aylanasi (circumfrentio fronto – occipitalis) – 34 sm.
2. Katta qiyshiq o‘lcham 
(diameter mento-occipitalis) – ensa do‘mbog‘idan
engakkacha –13 sm ga teng. Boshning shu o‘lchamga mos keluvchi aylanasi –
35–36 sm.
3. Kichik qiyshiq o‘lcham 
(diameter suboccipito-bregmatica) – ensa ostidagi
chuqurchadan katta liqildoqning oldingi burchagigacha – 9,5 sm ga teng.
Boshning shu o‘lchamga mos keluvchi aylanasi – 32 sm.
52-rasm.
Yangi tug‘ilgan chaqaloq
kallasi (yuqoridan ko‘rinishi), undagi
choklar va liqildoqlar.
1–lambdasimon chok; 2–o‘q-yoysimon
chok; 3–tojsimon chok; 4–peshona choki;
5–kichik liqildoq; 6–katta liqildoq.
53-rasm. 
Yangi tug‘ilgan chaqaloq kallasi.
1–peshona suyagi; 2–tepa suyak; 3–chakka
suyak; 4–ensa suyagi; 5–katta qiyshiq o‘lcham;
6–kichik qiyshiq o‘lcham;7–o‘rta qiyshiq
o‘lcham; 8–to‘g‘ri o‘lcham; 9–vertikal (tik)
o‘lcham.
2
1
3
4
5
2
1
3
4
5
6
7
8
6
9
9
5

---

4. O‘rtadagi qiyshiq o‘lcham 
(diameter suboccipitofrontalis) – ensa osti
chuqurchasidan peshonaning sochli qismi chegarasigacha – 10 sm ga teng.
Boshning shu o‘lchamga mos keluvchi aylanasi – 33 sm.
5. Òik yoki vertikal o‘lcham 
(diameter verticalis, s.trachelo-bregmatica) –
tepa suyak uchidan til osti sohasigacha – 9,5–10 cm ga teng. Boshning shu
o‘lchamga mos keluvchi aylanasi – 33 sm.
6. Katta ko‘ndalang o‘lcham 
(diameter biparietalis) – tepa do‘mboqlar
o‘rtasidagi eng olis masofa – 9,5 sm ga teng.
7. Kichik ko‘ndalang o‘lcham 
(diameter bitemporalis) – toj chokning eng
olis nuqtalari o‘rtasidagi masofa – 8 sm ga teng.
Homila tanasining quyidagi o‘lchamlari bor.
1. Yelkalar o‘lchami – yelka kamarining diametri (diameter biacromialis)–
12 sm ga teng. Yelka kamarining aylanasi – 35 sm.
2. Chanoq sohasining ko‘ndalang o‘lchami (diameter bisiliacus) – 9 sm ga
teng. Aylanasi – 28 sm. Keyingi yillarda homilaning vazni va bo‘yi bu
ko‘rsatkichlardan farq qilishi, ya’ni bolalar kattaroq tug‘ilishi qayd etilmoqda.
Bu vaziyat respublikamizda ovqatlanish, mehnat va turmush sharoitining tobora
yaxshilanib borayotganligi, homilador ayollarga ko‘rsatilayotgan tibbiy yordam
sifatining yaxshilanayotganligidan dalolat beradi.
Nazorat uchun savollar
1. Urug‘lanish tushunchasi va jarayoni.
2. Òuxum hujayra va spermatozoidlarning tuzilishi.
3. Plasenta hosil bo‘lishi, tuzilishi va uning funksiyasi.
4. Homilaning asab tizimi, homilaning nafas olishi, oziqlanishi haqida ma’lumot.
5. Homiladorlikning rivojlanish bosqichlari, turli oylarida homila, homila
o‘lchamlari.
6. Yetilgan homila boshi o‘lchamlari.
VII BOB.
HOMILADOR AYOL ORGANIZMIDAGI
FIZIOLOGIK O‘ZGARISHLAR
Ona qornida rivojlanayotgan homila kislorod, oqsillar, yog‘lar, uglevodlar,
tuzlar, vitaminlar va boshqa moddalarga hafta sayin tobora ko‘proq ehtiyoj sezadi.
Bu moddalarning hammasi homilaga ona organizmidan o‘tib turadi; homiladagi
modda almashinuv natijasida hosil bo‘lgan chiqindilar ona qoniga o‘tadi va uning
chiqarish a’zolari orqali chiqib ketadi. Binobarin, homilador ayol organizmi
qo‘shimcha ish bajaradi, bu esa eng muhim tizim va a’zolar faoliyatining
kuchayishini yoki qayta tuzilishini talab qiladi.
Homila rivojlanishiga xos bo‘lgan yangi sharoit ta’siri bilan homilador ayol
organizmida ko‘pgina murakkab o‘zgarishlar yuz beradi. Bular fiziologik

---

o‘zgarishlar bo‘lib, homilaning to‘g‘ri rivojlanishiga yordam beradi, ayol
organizmini tug‘ruqqa va bola emizishga tayyorlab boradi.
Homiladorlikka xos o‘zgarishlarning kelib chiqishini va taraqqiy etishini
markaziy asab tizimi idora etadi.
O‘sayotgan homila tuxumi bachadonning asab oxirlariga ta’sir etadi; ta’sirot asab
yo‘llari orqali markaziy asab tizimiga o‘tadi. Markaziy asab tizimida tegishli reaksiyalar
ro‘y beradi; shu reaksiyalar ta’sirida turli a’zo va tizimlar faoliyati o‘zgaradi.
Markaziy asab tizimidagi o‘zgarishlar refleks yo‘li bilangina emas, balki
gormonlar ta’sirida ham kelib chiqadi. Bir qancha ichki sekret bezlarining faoliyati
homiladorlik boshidanoq o‘zgaradi. Shunga ko‘ra organizmda qon bilan aylanib
yuruvchi gormonlar nisbati o‘zgaradi. Bu gormonal o‘zgarishlar ham asab
tizimining va boshqa a’zolarning faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi.
ASAB ÒIZIMI
Homilador ayollarda bosh miya bilan orqa miyaning qo‘zg‘aluvchanligi
o‘zgaradi.
Homiladorlikning III–IV oyigacha bosh miya po‘stlog‘ining o‘zgaruvchanligi
kamayadi, so‘ngra homiladorlik oxirigacha ortib boradi. Homiladorlik vaqtida
markaziy asab tizimining pastroqdagi bo‘limlari va bachadon asablarining
qo‘zg‘aluvchanligi pasayib turadi. Reflektor qo‘zg‘aluvchanlik shu tariqa
pasayganidan, bachadon inert bo‘lib, tinchlanadi, bu esa homiladorlikning tekis
kechishiga yordam beradi.
Òug‘ruqdan oldin orqa miya va bachadon asab elementlarining
qo‘zg‘aluvchanligi oshadi, bu esa dard va to‘lg‘oq tutishiga imkon beradi.
Homiladorlik vaqtida bosh miya po‘stlog‘idagi tormozlanish va qo‘zg‘alish
jarayonlarining xarakteri o‘zgaradi; bosh miya po‘stlog‘i va po‘stloq ostidagi
tuzilmalarning o‘zaro munosabatlari ham o‘zgargani qayd qilinadi. Vegetativ
asab tizimining tonusi o‘zgaradi. Shu o‘zgarishlar munosabati bilan homilador
ayollarda «boshqorong‘ilik» seziladi: uyqu bosadi, behollik bo‘ladi, nordon va
achchiq ovqatlarni ko‘ngli tusaydi, ba’zi hidlarni ko‘tarolmaydi, ko‘ngli ayniydi,
so‘lagi oqadi, qayt qiladi, ichi qotadi, salga boshi aylanadi. Odatda bu holatlar
homiladorlikning dastlabki oylarida ro‘y berib, keyinchalik o‘tib ketadi.
Homilador ayollarda periferik asablar qo‘zg‘aluvchanligi oshadi, dumg‘aza
va belida nevrologik og‘riqlar paydo bo‘ladi, boldir muskullari tortishib qisqaradi.
Bu o‘zgarishlarning hammasi keyinchalik izsiz o‘tib ketadi.
ENDOKRIN ÒIZIMI
Homiladorlikda ichki sekretsiya a’zolari (endokrin bezlar) tizimida muhim
o‘zgarishlar ro‘y beradi. Ayolning bo‘yida bo‘lishi bilanoq tuxumdonda yangi ichki

---

!
sekretsiya bezi – homiladorlik sariq tanasi rivojlanadi, undan ishlanib chiqadigan
gormon (progesteron) otalangan tuxum hujayraning bachadon shilliq pardasiga
payvandlanishi va homiladorlikning to‘g‘ri rivojlanishi uchun sharoit tug‘diradi.
Homiladorlikning boshidan oxirigacha tuxumdonda follikulalar yetilmaydi
va ovulatsiya ro‘y bermaydi; sariq tana gormon chiqarib turgani tufayli bu
jarayonlar to‘xtaydi. Homiladorlikning ikkinchi yarmida sariq tana teskari
taraqqiy etib, uning funksiyalarini plasenta bajaradi.
Plasenta 
– faol ishlaydigan yangi ichki sekretsiya a’zosidir. Gonadotrop va
estrogen gormonlar, shuningdek, progesteron plasentada hosil bo‘ladi va
to‘planadi.
Ayol organizmidagi gormonlarning miqdoriy nisbatlari homiladorlikning turli
oylarida o‘zgarib turadi.
Bachadonning qo‘zg‘aluvchanligini va qisqarish funksiyasini tormozlovchi
gormonlar homiladorlikning birinchi yarmida ko‘proq ishlanib chiqadi, bu esa
homiladorlikning rivojlanishiga imkon beradi. Homiladorlikning keyingi oylarida
estrogen gormonlar ko‘payadi, shu munosabat bilan tug‘ruqdan oldin
bachadonning qo‘zg‘aluvchanligi oshadi.
Gipofiz. 
Homiladorlik davrida gipofizning oldingi bo‘lagi atroflicha
kattalashadi, chunki gormon chiqaruvchi hujayralar ko‘payadi va gipertrofiyalanadi.
Gipofizdan gonadotrop gormonlar, ayniqsa homiladorlik sariq tanasining
funksiyasini kuchaytiruvchi gormon ko‘proq ishlab chiqiladi. Gipofizning oldingi
bo‘lagida, gonadotrop gormonlardan tashqari, sut bezlari, qalqonsimon bez, buyrak
usti bezlari po‘stloq qavatining funksiyasini kuchaytiradigan gormonlar va o‘sish
gormoni hosil bo‘ladi. Homiladorlik vaqtida bachadonning va jinsiy apparatdagi
boshqa a’zolarning o‘sishi gipofiz oldingi bo‘lagining kattalashuviga bog‘liq.
Gipofizning orqa bo‘lagida oksitosin ishlanib chiqadi, bu modda homiladorlik
oxirida va tug‘ruqda bachadonning qisqarish funksiyasini kuchaytiradi.
Qalqonsimon bez 
homiladorlikning dastlabki oylarida zo‘r berib ishlaydi,
homiladorlikning ikkinchi yarmida bu bez funksiyasi susayadi. Qalqonsimon
bez funksiyasining o‘zgarishi homiladorlik vaqtida modda almashinuviga ta’sir
ko‘rsatadi.
Qalqonsimon bez oldidagi bezchalar 
(kalsiy almashinuviga ta’sir etadi)
homiladorlik vaqtida juda ham zo‘r berib ishlaydi. Homilador ayollar ba’zan
tutqanoq va spazmlarga moyil bo‘ladilar, buning sababi shuki, qalqonsimon bez
oldidagi bezchalar funksiyasi susaygani uchun organizmda kalsiy tuzlari
yetishmay qoladi.
Buyrak usti bezlari 
po‘stloq qavatining qalin tortishi hisobiga kattalashadi.
Buyrak usti bezlari po‘stlog‘ida hujayralar ko‘payadi va lipoidlar (yog‘ moddalar),
ayniqsa xolesterin ko‘p to‘planadi. Homiladorlikda qondagi lipoidlarning
ko‘payishi va terining pigmentatsiyalanishi buyrak usti bezlari po‘stlog‘ining
funksiyasiga bog‘liq.

---

"
MODDALAR ALMASHINUVI
Homiladorlikda asab tizimi va endokrin a’zolar funksiyalarining qayta
tuzilishi tufayli moddalar almashinuvi ancha o‘zgaradi. Bunda moddalar
anchagina tez almashinadi, homiladorlikning ikkinchi yarmida assimilatsiya
jarayonlari xiyla kuchayadi.
Oqsillar almashinuvi. 
Homiladorlik munosabati bilan ayol organizmida
oqsil moddalar to‘planadi. Yig‘ilgan oqsillar bachadon va sut bezlarining
o‘sishiga; o‘sayotgan homila organizmining tuzilishiga; oqsillardan bir qismi,
tug‘ruqdan keyin bola emizish davrida sarflanadi.
Homilador ayol ko‘p miqdorda oqsilli ozuqalar bilan ovqatlansa, oqsillar
oxirigacha parchalanmasligi oqibatida hosil bo‘lgan moddalar to‘planib,
organizmga zararli ta’sir qiladi.
Uglevodlar almashinuvi. 
Energiya beruvchi uglevodlar homiladorlikda
yaxshi o‘zlashtiriladi, qondagi qand konsentratsiyasi odatda normal bo‘ladi.
Uglevodlar gavda muskullari bilan jigardagina emas, bachadon muskullari bilan
plasentada ham glikogen shaklida to‘planadi. Uglevodlar homilador ayol
organizmidan homilaga plasenta orqali (glukoza shaklida) o‘tadi. Homilador ayol
uglevodli ovqatlarga ruju qilganda ba’zan siydigida qand paydo bo‘ladi
(glukozuriya), bu buyrak epiteliysining o‘tkazuvchanligi ortganligi bilan
izohlanadi. Ovqatlanishda to‘g‘ri rejimga amal qilish bilan glukozuriya tez
yo‘qolib ketadi.
Yog‘lar almashinuvi. 
Homilador ayollar qonida neytral yog‘, xolesterin va
lipidlar ancha ko‘payadi. Yog‘ moddalar buyrak usti bezlarida, plasentada va sut
bezlarida ham to‘planadi. Homiladorlikda ko‘pincha teri ostidagi yog‘ qatlami
qalinlashadi. Lipidlar ona va homila to‘qimalarining tuzilishiga sarflanadi, neytral
yog‘ esa energiya manbaiga aylanadi.
Almashinuv jarayonida yog‘lar oxirgi mahsulot: karbonat angidrid va suvga
parchalanadi. Homilador ayol rejimni buzganda, ayniqsa yog‘li ovqatlarga ruju
qilganda yog‘larning oxirigacha parchalanish jarayoni buzilishi mumkin. Bunday
hollarda homilador ayol organizmida yog‘lar to‘la oksidlanmay, zararli ta’sir
etuvchi kislotali moddalar to‘planadi. Modomiki shunday ekan, homilador ayollar
ovqatida oqsillar bilan yog‘lar ona va homila organizmi uchun yetarli bo‘lishi,
ammo ortiqcha bo‘lmasligi kerak.
Mineral moddalar va suv almashinuvi. 
Homiladorlik vaqtida kalsiy tuzlari
organizmda ushlanib qoladi va homila suyaklarining tuzilishiga yetarli
sarflanmaydi. Homila asab tizimi va skeletining rivojlanishi uchun, shuningdek,
ona organizmida oqsillar sintezlanishi uchun zarur modda – fosfor ko‘proq
o‘zlashtiriladi.
Gemoglobinning tarkibiy qismi bo‘lgan temir moddasi onadan homilaga o‘tib
turadi. Ona qornida yashash davrida homilaning jigari va talog‘ida temir moddasi

---

#
to‘planadi. Homilador ayol ovqat bilan yetarli miqdorda temir moddasini iste’mol
qilmasa kamqon bo‘lib qoladi (anemiya), homilaning rivojlanish jarayoni buziladi.
Homilador ayol temir, kalsiy va fosforli birikmalar yetarli miqdorda bo‘lgan
ovqatlarni iste’mol qilib turishi lozim.
Homilador ayollarda natriy xloridning siydik va ter bilan chiqishi susaygan bo‘ladi.
Òo‘qimalarda xloridlar to‘planganligidan organizmda suv ushlanib qoladi. Xloridlar
va suvning organizmda ushlanib qolishiga moyillik homiladorlikning ayniqsa ikkinchi
yarmida seziladi. Òuzlar va suv ushlanib qolganligidan to‘qimalar to‘yinadi.
Òo‘qimalarning to‘yinishi tug‘ruqning to‘g‘ri o‘tishiga yordam beradi,
to‘qimalarning cho‘ziluvchanligini oshiradi, bu esa homilaning tug‘ruq
yo‘llaridan o‘tishida muhim ahamiyatga egadir. Normal homiladorlikda xloridlar
va suv aytarli ushlanib qolmaydi, suyuqlik buyraklar orqali tez chiqib ketaveradi.
Patologik homiladorlikda suyuqlikning organizmdan chiqib ketishi sekinlashadi,
xloridlar va suv tobora ko‘proq ushlanib qolib, badanda shish paydo bo‘ladi.
Vitaminlar almashinuvi. 
Homilador ayol organizmining vitaminlarga
ehtiyoji oshgan, chunki u homilani ham vitaminlar bilan ta’minlashi kerak.
Ayniqsa vitamin C ga ehtiyoj oshib ketadi. Bu vitamin embrion va homila
pardalarining rivojlanishi uchun zarur. Vitamin A, B, D, E va boshqa vitaminlarga
ehtiyoj ham oshadi (bu vitaminlar homiladorlikning rivojlanishiga yordam
beradi). Homilador ayol ovqatida vitaminlar yetarli bo‘lmasa, gipovitaminoz va
hatto avitaminoz kabi patologik holatlar ro‘y beradi. Vitaminlar yetishmaganda
homiladorlikning kechishi buziladi.
Òana vazni 
homiladorlikning boshidan oxirigacha oshib boradi, lekin so‘nggi
oylarda ayniqsa ko‘p o‘sadi. Homiladorlikning ikkinchi yarmida ayol vazni
haftasiga 300–350 g dan oshib boradi. Homiladorlik oxiriga yaqinlashganda
ayolning vazni 10–12 kg ga oshadi. Òana vaznining o‘sishi bir qancha sabablarga:
homilaning o‘sishiga, qog‘onoq suvining to‘planishiga, bachadonning
kattalashuviga, teri ostidagi yog‘ qatlamining qalin tortishiga va homilador ayol
qonining ko‘payishiga bog‘liq.
QON
Homiladorlik davrida qon ishlab chiqish jarayonlari kuchayadi, gemoglobin,
eritrositlar, leykositlar soni, qon plazmasi va aylanib yuruvchi qonning umumiy
hajmi oshadi.
Qon massasi, eritrositlar va gemoglobin homiladorlikning dastlabki oylaridan
boshlab ko‘payadi va VII–VIII oylarigacha davom etadi; tug‘ishdan oldin qon
yaratilishi susayadi. Homiladorlikning oxirlariga kelib aylanib yuruvchi qon hajmi
35–40% ga oshadi, eritrositlar esa 15–20% ga ko‘payadi. Sog‘lom homilador
ayollarda gemoglobin, eritrositlar, leykositlar soni normal bo‘ladi. Eritrositlarning
cho‘kish tezligi bir oz tezlashgan bo‘lishi mumkin.

---

$
YURAK-ÒOMIRLAR ÒIZIMI
Yurak-tomirlar tizimi homiladorlikda katta ish bajaradi, chunki yangi
plasentar qon aylanish doirasi paydo bo‘lib, bachadonning tomirlar shaxobchasi
keskin darajada ko‘payadi. Sog‘lom homilador ayolning yuragi yangi sharoitga
sekin-asta moslashib, qo‘shimcha ishni bemalol uddalaydi. Homiladorlik vaqtida
yurakning muskul elementlari gipertrofiyalanadi va qisqarish kuchi oshadi.
Kapillarlar devori suv, tuzlar va qon zardobining mayda dispers oqsillari –
albuminlarni o‘tkazuvchanligi oshadi. Kapillarlar o‘tkazuvchanligining ortishi
homilador ayol to‘qimalari bilan qon o‘rtasida moddalar almashinuvini osonlashtiradi.
Qon bosimi homiladorlikning boshidan oxirigacha aksari normal bo‘ladi.
Homiladorlikning dastlabki oylarida ba’zi ayollarning qon bosimi bir xilda
turmaydi, so‘nggi oylarda qon bosimi biroz ko‘tarilishga moyil bo‘ladi, lekin
normal homiladorlikda maksimal arterial bosim 125–130 mm simob ustunidan
oshmaydi, tomir urish tezligi (puls) o‘zgarmaydi.
Qayta homilador bo‘lgan ayollarda ba’zan oyoq yuzaki venalari kengayishi
kuzatiladi, kichik chanoq a’zolarida qon dimlanib qolishi sababli gemorroidal
tugunlar paydo bo‘lishi mumkin.
HAZM A’ZOLARI
Homiladorlikning dastlabki 2–3 oyida ko‘pchilik ayollarda boshqorong‘ilik
kuzatiladi: ko‘ngli ayniydi, ayniqsa ertalab qusadi. Òa’m va hid bilish sezgilari
o‘zgaradi, ba’zan ovqatlardan ko‘ngli qoladi, ayrim ovqatlarni va ba’zan bo‘r,
gilmoya kabi (yeb bo‘lmaydigan) moddalarni ko‘ngli tusaydi.
Homiladorlikning III oyi oxirida yoki IV oyida, ba’zan bundan ham kechroq
boshqorong‘ilik yo‘qolib ketadi. Hazm bezlarining funksiyasi buzilmaydi;
ko‘pincha ichak tonusi susayib, ich qotadi.
Homilali bachadon o‘sgan sayin ichak yuqoriga va ikki yon tomonga suriladi;
homila yirik bo‘lganda, egiz homiladorlikda va qog‘onoq suvi ko‘p bo‘lganda
me’da va hatto jigar ancha yuqoriga suriladi.
Jigar moddalar almashinuvining hamma turlarini boshqarishda qatnashadi
va oraliq almashinuvda hosil bo‘ladigan zaharli moddalarni zararsizlantiradi.
Homiladorlik vaqtida jigar funksiyasining kuchayishiga, moddalar
almashinuvining o‘zgarishi sabab bo‘ladi.
Bundan tashqari, homilada moddalar almashinuvida hosil bo‘ladigan zaharli
moddalar ham ona organizmiga o‘tib, uning jigarida zararsizlantiriladi.
NAFAS A’ZOLARI
Homiladorlik vaqtida kislorodga ehtiyoj oshgani munosabati bilan o‘pka
zo‘r berib ishlaydi. Homiladorlik oxiriga yaqin bachadon diafragmani yuqoriga

---

%
surib qo‘yganiga qaramay, ko‘krak qafasi kengayishi hisobiga o‘pkaning nafas
yuzasi kichraymaydi. Homiladorlik oxirida nafas olish bir qadar tezlashadi.
SIYDIK CHIQARISH A’ZOLARI
Homiladorlik vaqtida buyraklarga zo‘r keladi, chunki bu a’zolar ayolda va
qorindagi homilada modda almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan chiqindilarni
organizmdan chiqarib yuboradi. Homiladorlikning so‘nggi oylarida siydikda oqsil
yuqi paydo bo‘lishi mumkin. Oqsil miqdorining 1 
l
siydikka 1 mg dan to‘g‘ri
kelishi homiladorlik gestozi degan jiddiy patologiya ro‘y berganligini ko‘rsatadi.
Homiladorlikning dastlabki oylarida bachadon qovuqni qisib qo‘ygani uchun
ba’zi ayollarning tez-tez siygisi qistaydi.
Homiladorlikning so‘nggi oylarida qovuq cho‘zilib, yuqoriga suriladi, siydik
chiqarish kanali (uretra) cho‘ziladi va rostlanadi; siydik yo‘llari (ureterlar)ning
tonusi pasayadi, diametri kengayadi. Homiladorlik oxirida homila boshi kichik
chanoq kirish qismiga taqalib turadi, shu munosabat bilan qovuq qisilib, ayolning
tez-tez siygisi qistashi mumkin.
ÒERI
Homiladorlikda teri o‘ziga xos o‘zgaradi. Ko‘pincha badanning muayyan
joylariga, qorinning oq chizig‘i bo‘ylab, ko‘krak uchida va uning atrofidagi
doirada jigar rang bo‘yoq moddasi – pigment to‘planadi. Ayniqsa peshonada,
burun qansharida va yuqori labda pigmentli dog‘lar (Chloasma uterinum) ko‘p
kuzatiladi. Qorachadan kelgan ayollarda pigmentatsiya yaqqolroq seziladi.
Pigment hosil bo‘lishi buyrak usti bezlarining po‘stloq qavati bilan gipofiz
funksiyasining o‘zgarishiga bog‘liq.
Homilali bachadon o‘sgan sayin qorin devori sekin-asta cho‘ziladi. Òerisi
yetarlicha elastik bo‘lmagan ayollarning qorin devori anchagina cho‘zilganda
homiladorlik chandiqlari (striae gravidarum) paydo bo‘ladi (54-rasm).
Homiladorlik chandiqlari teridagi qo‘shuvchi to‘qima elementlari bilan elastik
tolalarning bir-biridan qochishi natijasida vujudga keladi. Òolalar bir-biridan
qochgan joylarda terining Malpigi qavati epidermis orqali ko‘rinib turadi.
Homiladorlik chandiqlari pushti, qizg‘ish yoki ko‘kimtir-qizil hoshiyalarga
o‘xshaydi. Ular aksari qorin terisida, ba’zan sut bezlari va son terisida bo‘ladi.
Homiladorlik chandiqlari tug‘ruqdan keyin yaltiroq oq hoshiyalarga o‘xshab
qoladi. Keyingi homiladorlikda yangi qizg‘ish-ko‘kimtir hoshiyalar paydo
bo‘lishi, avvalgi homiladorlikning oqargan eski chandiqlari ayni vaqtda saqlanib
turishi mumkin.
Homiladorlik vaqtida kindik sohasi o‘zgaradi. Homiladorlikning ikkinchi
yarmida kindik tekislanib qoladi, X oyda do‘ppayib chiqadi.

---

&
Ko‘p tug‘gan ayollarda, egiz
homiladorlik va qog‘onoq suvi ortiqcha
to‘planganda qorinning to‘g‘ri muskullari
bir-biridan qochadi. Homiladorlik vaqtida
boylam apparati, tog‘aylar va bo‘g‘imlarning
sinovial pardalariga seroz suyuqligi
shimiladi.
Simfiz tog‘ayi yumshaydi, undagi
yoriqsimon bo‘shliq kattalashadi, simfiz
boylami va dumg‘aza-yonbosh bo‘g‘imining
boylami cho‘ziluvchan bo‘lib qoladi.
JINSIY A’ZOLAR
Homiladorlik vaqtida ayolning butun
organizmida o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, lekin
bu o‘zgarishlar hammadan ko‘proq
bachadonda uchraydi. Homiladorlik vaqtida
bachadonning kattaligi, shakli, vaziyati, konsistensiyasi va reaktivligi
(qo‘zg‘aluvchanligi) o‘zgaradi.
Bachadon homiladorlikning boshidan oxirigacha kattalashib boraveradi.
Homilasiz bachadonning bo‘yi 7–8 sm bo‘lsa, homiladorlik oxiriga yaqin 38 sm
ga yetadi. Diametri 4–5 sm dan 25–26 sm ga yetadi. Homilasiz bachadonning
vazni 50–100 g bo‘lsa, homiladorlik oxirida 1000–1200 g ga yetadi. Homiladorlik
oxirida bachadon bo‘shlig‘ining hajmi 500 baravar kattalashadi. Bachadon asosan
muskul tolalarining gipertrofiyasi (cho‘zilishi va yo‘g‘onlashuvi) va
giperplaziyasi (miqdor jihatidan ko‘payishi) hisobiga kattalashadi. Har bir muskul
tolasi taxminan 10 baravar uzayadi va 4–5 baravar yo‘g‘on tortadi; ayni vaqtda
muskul tolalari ko‘payadi va yangi hosil bo‘lgan muskul elementlari o‘sadi.
Muskul tolalarining giperplaziyasi homiladorlikning asosan birinchi yarmida
ro‘y beradi, keyingi oylarida esa bachadon ichida o‘sayotgan homila, uning
pardalari va qog‘onoq suvining bachadon devorlarini cho‘zishi hisobiga
kattalashadi.
Bachadonning qo‘shuvchi to‘qimasi o‘sadi va yumshaydi. Elastik tolalari
ko‘payadi. Uning shilliq pardasida katta o‘zgarishlar yuz berib, desidual
(ko‘chadigan) pardaga aylanadi.
Bachadon tomirlari shaxobchasi ancha kattalashadi. Arteriyalari va venalari
cho‘ziladi, kengayadi; venalar ayniqsa kengayadi. Arteriyalar buralib, ayrim
joylari parmaga o‘xshab turadi, bu esa bachadon qisqarayotganda kattaligining
o‘zgarishiga, arteriyalarning moslanishiga yordam beradi (55-rasm).
Homiladorlik vaqtida bachadon tomirlaridan bir necha bor ko‘proq qon o‘tadi.
54-rasm.
Homiladorlik
chandiqlari.

---

'
Homilali bachadonning asab
elementlari gipertrofiyalanadi, limfa
tomirlari uzayadi va kengayadi,
bachadonning seroz pardasi kattalashadi.
Homilali bachadon devorida muskullarni
qisqartiruvchi oqsil (aktomiozin), kalsiy,
glikogen va fosfokreatinin (tug‘ruq vaqtida
bachadonning qisqarishi uchun zarur
moddalar) ko‘payadi.
Homiladorlik vaqtida bachadon bo‘yni
yumshab, muloyim, sersuv, cho‘ziluvchan
bo‘ladi. Bachadon bo‘ynidagi tomirlar
uzayadi, venalar juda ham kengayadi,
qonga to‘lishadi; bachadon bo‘yni
ko‘kimtir tus oladi.
IV oygacha homila tuxumi bachadon
bo‘shlig‘ida bo‘ladi, IV oydan boshlab o‘sayotgan homila tuxumining pastki
qutbi bachadon bo‘g‘zini kengaytirib, unga joylashib oladi. Bachadon bo‘g‘zi
shu paytdan boshlab bachadon tarkibiga kiradi va bachadon tanasining pastki
qismi bilan birga bachadonning pastki segmentini tashkil etadi.
Òug‘ruq vaqtida bachadon bo‘g‘zi bachadon bo‘yni bilan birga chiqarish
nayiga aylanadi.
Bachadon bo‘ynining tashqi va ichki teshiklari birinchi marta bo‘yida bo‘lgan
ayollarda tug‘ruqqa qadar berk turadi; takror bo‘yida bo‘lgan ayollarda esa
bachadon bo‘ynining kanali homiladorlikning so‘nggi oylarida kengayib,
ko‘pincha bir barmoq sig‘adigan bo‘ladi.
Homilali bachadonning shakli ham o‘zgaradi. Homiladorlikning dastlabki oylarida
bachadon tanasining tuxum payvandlangan burchagi bo‘rtadi. III oydan boshlab
bachadon yumaloqlanib, avval shar shakliga, keyinchalik tuxum shakliga kiradi.
Bachadon o‘sishi bilan vaziyati ham o‘zgaradi. Homiladorlikning dastlabki
paytida bachadonning oldinga egilishi kuchayadi, keyinchalik esa, bachadon
tanasi bilan bo‘yni o‘rtasidagi burchak yo‘qolib, bachadon to‘g‘rilanib qoladi,
ko‘pincha salgina o‘ngga og‘adi va chap qirrasi oldinga, o‘ng qirrasi esa orqaga
birmuncha buriladi. III oy o‘tgach bachadon tubi kichik chanoq kirish tekisligidan
yuqoriga ko‘tariladi, IX oy oxirida qovurg‘alar ostigacha yetadi.
Homilali bachadon konsistensiyasi yumshoq bo‘lib, ayniqsa bachadon bo‘g‘zi
ko‘proq yumshaydi.
Bachadon naylari 
(tuxum yo‘llari) yo‘g‘on tortadi, to‘qimalar giperemiyasi
va seroz suyuqlikni shimishi tufayli to‘yinib, sersuv bo‘lib turadi. Bachadon
o‘sgan sayin tuxum yo‘llari tobora tik bo‘lib, homiladorlik oxiriga yaqin
bachadonning yon qismlari bo‘ylab osilib turadi.
55-rasm. 
Homilali bachadonning
qon tomirlari.

---

Òuxumdonlar 
birmuncha kattalashib, yumshoq bo‘lib qoladi, ularda
ovulatsiya to‘xtaydi; tuxumdonlardan birida homiladorlik sariq tanasi rivojlanadi.
Bachadon o‘sgani tufayli tuxumdonlar kichik chanoqdan yuqoriga ko‘tarilib,
qorin bo‘shlig‘ida (bachadonning yon yuzasi yaqinida) joylashadi.
Bachadon
boylamlari 
uzayadi va yo‘g‘onlashadi. Bachadonning yumaloq
boylamlari va dumg‘aza-bachadon boylamlari ayniqsa ko‘p gipertrofiyalanadi,
shu tufayli bachadon tug‘ruq vaqtida to‘g‘ri vaziyatini saqlab turadi.
Bachadonning yumaloq boylamlari qorin devori orqali paypaslanganda qo‘lga
tortma shaklida seziladi. Yumaloq boylamlarning joylashuviga qarab, plasentaning
yopishgan joyini bilish mumkin. Plasenta bachadonning oldingi devoriga
yopishgan bo‘lsa, yumaloq boylamlar bir-biriga parallel holda yotadi yoki pastga
tomon bir-biridan uzoqlashadi, plasenta bachadonning orqa devoriga yopishgan
bo‘lsa, yumaloq boylamlar pastga tushishda bir-biriga yaqinlashib boradi.
Homiladorlik vaqtida 
chanoq kletchatkasi 
yumshoq, sersuv, salga
cho‘ziluvchan bo‘ladi.
Qinda 
homiladorlik munosabati bilan katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Qin
devorlarining qon bilan ta’minlanishi keskin darajada kuchayadi, qin
devorlarining hamma qavatlariga seroz suyuqliq shimiladi. Qin devorlari
yumshab, sersuv va oson cho‘ziluvchan bo‘ladi. Qin shilliq pardasi ko‘kimtir
tusga kiradi.
Homiladorlik vaqtida qindagi muskul tolalari va qo‘shuvchi to‘qima
elementlarining giperplaziyasi va gipertrofiyasi ro‘y beradi. Shu munosabat bilan
qin cho‘ziladi, kengayadi, shilliq parda burmalari baralla sezilib turadi.
Qin devorlari yumshaganligidan shilliq pardasining so‘rish xususiyati oshadi.
Shu sababli homiladorlik vaqtida zaharli moddalar (masalan, sulema) eritmasi
bilan qinni chayish, osarsol va boshqa toksik (bakterisid) moddalarni qinga kiritish
ayniqsa xavfli.
Òashqi jinsiy a’zolar 
homiladorlik vaqtida yumshab, qin kirish qismining
shilliq pardasi ko‘kimtir tus oladi. Òakror bo‘yida bo‘lgan ayollarning tashqi
jinsiy a’zolarida ba’zan varikoz tugunlar paydo bo‘ladi.
SUÒ BEZLARI
Sut bezlarining rivojlanishi balog‘atga yetish davrida boshlanib, jinsiy
gormonlar ta’sirida ro‘y beradi.
Homiladorlik vaqtida sut bezlari sut chiqarishga tayyorlanadi. Sut bezlarining
bez bo‘lakchalari kattalashadi, alveolalar epiteliysida juda mayda yog‘ zarralari
paydo bo‘ladi. Sut bezlariga qon ko‘proq keladi, teri ostidagi venalari kengayib,
nozik teri orqali ko‘rinib turadi. Sut bezlari taranglashib, ko‘pincha tirsillayotgandek
seziladi. So‘rg‘ich o‘sib, atrofidagi to‘garakcha bilan birga pigmentatsiyalanadi.
So‘rg‘ich atrofidagi bezlar (Mongomeri) yaqqol bo‘rtib turadi. So‘rg‘ichdagi silliq

---

muskullar qo‘zg‘aluvchanligi oshadi, u mexanik yo‘l bilan ta’sirlanganda muskullar
qisqaradi, atrofidagi doira kichrayadi, ko‘proq turtib chiqib turadi.
Homiladorlik boshlaridayoq sut bezlaridan og‘iz suti tomchilarini siqib
chiqarsa bo‘ladi.
Plasenta gormonlari va gipofizning oldingi bo‘lagidan chiqadigan laktogen
gormon ta’sirida sut bezlari sut chiqarishga (laktatsiyaga) tayyorlanadi.
Shunday qilib, homiladorlik munosabati bilan ayollar organizmida ro‘y
beruvchi o‘zgarishlarning hammasi fiziologik o‘zgarishlardir. Bu o‘zgarishlar
homilador ayol organizmiga ziyon yetkazmasdan, homilaning to‘g‘ri rivojlanishiga
yordam beradi. Bundan tashqari homiladorlik ayol organizmini yashartiradi.
Nazorat uchun savollar
1. Homiladorlik tufayli endokrin sistemasida ro‘y beradigan o‘zgarishlar.
2. Homiladorlik davomida moddalar almashinuvidagi ro‘y beradigan o‘zgarishlar.
3. Yurak-tomirlar sistemasidagi o‘zgarishlar.
4. Siydik chiqarish tizimi a’zolaridagi o‘zgarishlar.
5. Jinsiy a’zolar va sut bezlarida ro‘y beradigan o‘zgarishlar.
VIII BOB.
HOMILADORLIK DIAGNOSÒIKASI
HOMILADOR AYOLLARNI
ÒEKSHIRISH USULLARI
Akusherning asosiy va kundalik vazifalaridan biri diagnostikaga aloqador
bir qancha masalalarni aniqlab olish maqsadida homilador ayollarni tekshirishdir.
Ayolning avvalo bo‘yida bo‘lgan-bo‘lmaganini aniqlash zarur. So‘ngra
homiladorlik muddati, tug‘ruqqacha ta’til qachon berilishi va ayolning taxminan
qachon tug‘ishi aniqlanadi.
Òekshirish vaqtida homiladorlikning normal o‘tayotgani yoki
homiladorlikning davom etishiga va tug‘ruqning kechishiga salbiy ta’sir qilishi
mumkin bo‘lgan kasalliklar, asoratlar bor-yo‘qligi aniqlanadi.
Homiladorlikni aniqlashda ayoldan so‘rab olinadigan ma’lumotlar (anamnez)
va obyektiv tekshirish ma’lumotlaridan foydalaniladi.
Akusherlik amaliyotida obyektiv tekshirishning quyidagi usullari qo‘llaniladi.
1. Òibbiyotda umumiy qabul qilingan klinik tekshirish usullari (ayolni
ko‘zdan kechirish, ichki a’zolarini perkussiya, auskultatsiya, palpatsiya qilish
va boshqa usullar).
2. Akusherlikda qo‘llaniladigan maxsus tekshirish usullari: a) ichki (qin
orqali) va tashqi-ichki tekshirish; b) ko‘zgular yordamida tekshirish; d) homilani
paypaslab ko‘rish (palpatsiya); e) chanoq o‘lchamlari va shaklini aniqlash; f)
qorindagi homilani o‘lchash va hokazo.

---

3. Homiladorlikda uchrashi mumkin bo‘lgan asoratlarni o‘z vaqtida aniqlash
uchun laboratoriyada tekshirish usullari (siydik va qonni tekshirish, serologik
reaksiyalar va hokazo) qo‘llaniladi.
HOMILADOR AYOLLARNI SO‘RAB-SURISHÒIRISH
Homilador ayoldan so‘rab bilishda muayyan rejaga amal qilinadi. So‘rab
aniqlangan ma’lumotlarning hammasi homilador ayol kartasiga yoki tug‘ruq
tarixiga yozib qo‘yiladi.
1. Pasport ma’lumotlari:
familiyasi, ismi, otasining ismi, yoshi, ishlaydigan
joyi, kasbi, yashaydigan joyi aniqlanadi.
Yosh to‘g‘risidagi savolning katta ahamiyati bor, chunki juda yosh va kattaroq
yoshda birinchi marta bo‘yida bo‘lgan ayollarda homiladorlik va tug‘ruq
ko‘pincha og‘ir kechadi.
2. Ayolni tibbiy yordam so‘rab kelishga majbur etgan sabablar. 
Homilador
ayollar hayz ko‘rmay qo‘ygani va homiladorlikka gumoni borligi uchun ko‘pincha
birinchi marta vrachga murojaat qiladilar. Aksari boshi qorong‘i bo‘lganini (ta’m
bilish sezgisi o‘zgarganligini, ko‘ngli aynib, qusayotganligini) va homiladorlikning
dastlabki oylarida uchraydigan boshqa holatlarni aytishadi. Jinsiy yo‘llardan qonli
chiqindi kelayotganligidan shikoyat qilsa, bu holat bola tashlash, bachadondan
tashqari homiladorlik, plasentaning oldinda yotishi yoki uning barvaqt ko‘chishi
hamda boshqa asoratlar simptomi bo‘lishi mumkinligiga e’tiborni qaratish lozim.
Homilador ayollar ba’zan homiladorlik gestozlariga; yurak-tomir tizimi,
nafas, hazm a’zolari va boshqa a’zolarning kasalliklariga aloqador belgilardan
shikoyat qiladilar. Homilador ayolning aytgan hamma gaplarini va shikoyatlarini
diqqat bilan tinglab, diagnostikada foydalanish kerak.
3. Irsiyat va boshdan kechirilgan kasalliklar. 
Irsiy kasalliklar homilaning
rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Homilador ayol va erining oilasida psixik (ruhiy)
kasalliklar, alkogolizm, rivojlanish nuqsonlari va boshqa illatlar bor-yo‘qligini
surishtirish zarur. Ilgari boshidan kechirgan hamma kasalliklarni so‘rab bilib olish
muhim. Bolalik davrida boshdan kechirilgan kasalliklar muhim ahamiyatga ega.
Masalan, bolalikdagi raxit kasalligi chanoq shaklining o‘zgarishiga (deformatsiya)
olib keladi, unday ayollarda tug‘ruqning kechishi og‘irlashadi. Modomiki shunday
ekan, ayolning bolalik davrida raxit bilan og‘rigan-og‘rimaganligini, tishining kech
chiqqanligi yoki kech yura boshlaganligi, skelet deformatsiyalari bor-yo‘qligi, chanoq
o‘lchamlariga qarab aniqlash katta diagnostik ahamiyatga ega.
Òepki, qizamiq, tonzillit, surunkali angina va boshqa kasalliklar natijasida
organizm va jinsiy a’zolar kech yetilishi mumkin.
Vulva va qin difteriyasidan keyin chandiqlar hosil bo‘lishi oqibatida qin
devorlari bir-biriga yopishib qolishi (qin atreziyasi), skarlatinadan keyin buyrak
kasalligi ro‘y berishi, bu esa homiladorlikning kechishini og‘irlashtirishi mumkin.

---

!
Qiz bola voyaga yetgandan keyin yoshligida yuqumli kasalliklar, shuningdek,
ginekologik kasalliklar bilan og‘riganligi so‘rab-surishtiriladi. Chunki yurak-tomir
tizimi, jigar, o‘pka, buyrak va boshqa a’zolarining ilgari boshdan kechirilgan
kasalliklari homiladorlik va tug‘ruqning kechishiga ta’sir etishi mumkin. Bundan
tashqari, bu kasalliklar homiladorlik va tug‘ruq davrida yangidan qo‘zishi mumkin.
4. Hayz ko‘rish funksiyasi. 
Ayoldan: necha yoshida birinchi marta hayz
ko‘rganligi va qancha vaqtdan keyin normal sikl qaror topganligi; hayz ko‘rish
tipi (3 yoki 4 haftalik sikl, uning davomiyligi, qancha qon yo‘qotishi, og‘riqli
kechishi va hokazo); jinsiy hayot boshlangach, avvalgi tug‘ruq yoki abortdan
keyin hayz ko‘rish funksiyasi o‘zgargan-o‘zgarmaganligi; so‘nggi marta qachon
hayz ko‘rganligi so‘rab aniqlanadi. Hayz ko‘rish funksiyasi ayol jinsiy
apparatining va butun organizmining qanday ahvolda ekanligidan dalolat beradi.
Ayolning birinchi marta 16–17 yoshda va bundan ham kechroq hayz ko‘rganligi,
birinchi hayz ko‘rishdan normal sikl qaror topguncha uzoq (5 oydan ko‘proq)
vaqt o‘tganligi, hayz ko‘rish kunlari og‘riq sezilishi jinsiy a’zolarning
yetilmaganligidan darak beradi.
Jinsiy hayot boshlangach, tug‘ruq yoki abortdan keyin hayz ko‘rish
funksiyasining buzilishi ko‘pincha ichki jinsiy a’zolarning yallig‘langanligini
yoki tuxumdonlar funksiyasi o‘zgarganligini ko‘rsatadi.
5. Sekretor va jinsiy funksiya. 
Jinsiy yo‘llardan chiqindi kelish-kelmasligini
aniqlash ham muhim diagnostik ahamiyatga ega. Patologik chiqindi (chiqindining
ko‘p kelishi, yiringli, shilimshiq yoki suvli ekanligi, yiring aralashganligi va
hokazo) odatda yallig‘lanish kasalliklarining belgisidir. Patologik chiqindi
kelishiga bachadon bo‘ynining raki, eroziyasi, polip va boshqalar ham sabab
bo‘lishi mumkin.
Ayoldan anamnez yig‘ganda jinsiy aloqada og‘riq sezish-sezmasligi va qonli
chiqindi kelish-kelmasligi aniqlanadi.
6. Bola tug‘ish funksiyasi yoki akusherlik anamnezi. 
Anamnezning bu
muhim qismida quyidagi ma’lumotlar aniqlanadi:
a) ushbu homiladorlik nechanchi ekanligi;
b) avvalgi homiladorliklarning qanday o‘tganligi: gestozlar (qusish, so‘lak
oqishi, badanda shish bo‘lganligi va hokazo), yurak-tomir tizimi, buyraklar, jigar
va boshqa a’zolarning kasalliklari bor-yo‘qligi aniqlanadi. Ilgari shu kasalliklar
ro‘y bergan bo‘lsa, ushbu homiladorlikda ayolni ayniqsa sinchiklab kuzatish shart;
d) avvalgi homiladorlik qanday tugaganligi: ayolning oy-kuni yetib
tug‘ganligi yoki bola tashlaganligi aniqlanadi. Ayol ilgari ham bola tashlagan
bo‘lsa, uning o‘z-o‘zidan tushganligini yoki sun’iy yo‘l bilan olinganligi,
homiladorlikning qaysi oyida bolasi tushganligini, shundan keyin qanday
kasalliklar ro‘y berganligini va ularning xarakterini aniqlash kerak.
Oy-kuni yetmasdan tug‘ish va bola tashlash jinsiy a’zolarning yetilmay qolganligini
(infantilizm) yoki homiladorlikning kechishiga salbiy ta’sir qiladigan kasalliklar
8 – 07-769

---

"
(endometriyning yallig‘lanishi, o‘smalar, yuqumli kasalliklar, ovqatda organizm uchun
muhim bo‘lgan moddalarning yetishmasligi va hokazo) borligini ko‘rsatadi.
Bola tashlaganda yoki sun’iy yo‘l bilan oldirilganda jinsiy a’zolar ko‘pincha
yallig‘lanib, homiladorlik va tug‘ruq qiyin o‘tadi, ayol barvaqt bola tashlashga
moyil bo‘lib qoladi. Òug‘ruq vaqtida qon ketadi va tug‘ruq faoliyati buziladi;
e) avvalgi tug‘ruqlarning xarakteri: ayolning oy-kuni yetib yoki muddatidan
oldin tug‘ganligi, tug‘ruqning qanday o‘tganligiga ahamiyat beriladi. Avvalgi
tug‘ruqlarning to‘g‘ri o‘tganligi, homilador ayolning sog‘ligi yaxshi ekanligi va
tug‘ruq yo‘llarida o‘zgarish yo‘qligini ko‘rsatadi. Avvalgi tug‘ruqlarning qiyin
o‘tganligi, operatsiya qilinganligi, bolaning o‘lik tug‘ilganligi yoki bola tirik
tug‘ilsa ham, tez orada o‘lib qolganligi tug‘ruq yo‘llarining anomaliyalari yoki
ayolda ekstrogenital kasalliklar, homiladorlik gestozlari bo‘lganligidan darak
beradi.
Ilgarigi tug‘ruqning patologik holatda o‘tganligi (noqulay akusherlik
anamnezi) ushbu homiladorlik va tug‘ruq kechishida ham turli xil asoratlar
bo‘lishi mumkinligi haqida ogoh bo‘lishni talab etadi;
f) ilgarigi tug‘ruqdan keyin (chilla davrida) kasalliklar ro‘y bergan-bermagani
aniqlanadi. Chilla davridagi kasalliklar navbatdagi tug‘ruqni ham jiddiy
qiyinlashtirishi mumkin (tug‘ruq faoliyatining susayishi, yo‘ldoshning bachadon
devoriga yopishib qolishi, bachadonning yorilishi kabi asoratlar).
7. Jinsiy hayot boshlanishidan birinchi homiladorlikkacha o‘tgan
davrning muhim ahamiyati bor.
Homiladorlikdan saqlanmasligiga qaramay,
bir necha yilgacha homilador bo‘lmaslik infantilizmdan guvohlik berishi mumkin.
Infantilizmda–jinsiy a’zolar taraqqiyotdan orqada qolganda homilador bo‘lish
ancha qiyin, agarda homilador bo‘lsa uning kechishida, tug‘ruqning o‘tishida
turli xil muammolar uchrashi mumkin.
8. Erining sog‘lig‘i 
homilador ayol va ayniqsa ona qornidagi bolasining
rivojlanishi, tug‘ilgandan keyingi hayoti uchun muhim ahamiyatga ega. Ularga
yuqish jihatidan xavfli kasalliklar – so‘zak, sil va hokazolar kiradi.
9. Mehnat va turmush sharoiti
homilador ayolning sog‘ligi va qornidagi
bolasining rivojlanishi uchun juda ahamiyatlidir. Demak, barcha savollarga
mukammal javob olish va homilador ayolga eng qulay sharoitni tug‘dirish
choralarini ko‘rish zarur.
Anamnez bilan tanishgandan keyin obyektiv tekshirishga kirishiladi. Bu
tekshirish ayolni ko‘zdan kechirishdan boshlanadi.
HOMILADOR AYOLNI KO‘ZDAN KECHIRISH
Homilador ayolni ko‘zdan kechirish ko‘pincha diagnoz uchun juda
qimmatli ma’lumotlar olishga imkon beradi. Masalan, homilador ayol past
bo‘yli bo‘lsa, chanog‘ini tor deb o‘ylash mumkin. Umurtqa pog‘onasi

---

#
deformatsiyasi, bo‘g‘imlar ankilozi va suyak tizimidagi boshqa o‘zgarishlar
chanoq shaklining o‘zgarganligidan darak beradi. Sut bezlari yetilmagan va
qov sohasi juni siyrak bo‘lsa, jinsiy a’zolar infantilizmi (to‘la
yetilmaganligi)ni gumon qilish mumkin. Oyoq va badanning boshqa joylarida
shish aniqlansa homiladorlikning asoratidan (gestoz, yurak kasalligi va shu
kabilardan) guvohlik beradi.
Òeri va ko‘rinib turgan shilliq pardalarning rangsizligi, lablarining
ko‘karganligi, teri va skleralar (ko‘z oqi) ning sarg‘ayganligi bir qancha jiddiy
kasalliklarning simptomi hisoblanadi.
Homiladorlikning ikkinchi yarmida qorinni ko‘zdan kechirish ba’zan
homiladorlikning normal o‘tmayotganligini bilishga imkon beradi.
Homiladorlik normal o‘tayotgan va homila to‘g‘ri joylashgan bo‘lsa, qorin
tuxum shaklida bo‘ladi; homila ko‘ndalang (noto‘g‘ri) joylashgan bo‘lsa,
qorin yon tomoniga kengayadi, qog‘onoq suvi ko‘p bo‘lsa, qorin shar shakliga
kirib homiladorlik muddatiga mos kelmaydigan darajada juda ham
kattalashadi. Chanoq tor bo‘lganda ayolning qorin shakli o‘zgarishi mumkin.
Bel-dumg‘aza rombini ko‘zdan kechirish zarur. Bu rombning shakli boshqa
ma’lumotlar bilan birgalikda chanoqning qanday tuzilganligini bilishga
yordam beradi.
ICHKI A’ZOLARNI ÒEKSHIRISH
Ayol ko‘zdan kechirilgach, yurak, o‘pka va qorin bo‘shlig‘idagi a’zolar
tibbiyotda qabul qilingan umumiy usullar (auskultatsiya, perkussiya, palpatsiya)
bilan tekshiriladi. Barcha ichki a’zolar, jumladan yurak-qon tomir tizimi, nafas
olish a’zolari, ovqat hazm qilish tizimi, siydik ajratish va chiqarish tizimi, asab
tizimi sinchiklab tekshirib ko‘rilishi lozim. Chunki ichki a’zolar kasalliklari
(ekstragenital kasalliklar) homiladorlik va tug‘ruqning kechishiga, ona qornidagi
homilaning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan og‘ir asoratlarga olib kelishi
mumkin.
Akusher homilador ayolni tekshirayotganida uning jinsiy a’zolaridan tashqari
ichki a’zolari ham muhim ahamiyatga ega ekanligini unutmasligi lozim!
Qaysi kasalliklarda homilador bo‘lish taqiqlansa, o‘sha kasalliklarni o‘z
vaqtida aniqlash uchun homilador ayollarning yuragini, o‘pkasini va boshqa
a’zolarini tekshirish juda ham zarur. Homilador ayollarning arterial qon bosimi
o‘lchanadi, siydigi va qoni tekshiriladi, gavda vazni aniqlanadi. Homiladorlikning
ikkinchi yarmida arterial qon bosimi, gavda vazni va siydigi muntazam ravishda
tekshirib turiladi.
Yuqorida ko‘rsatilgan usullar bilan tekshirgandan keyin maxsus akusherlik
tekshirishiga kirishiladi. Homiladorlikni dastlabki va keyingi oylarida aniqlash
uchun turli akusherlik tekshirish usullaridan foydalaniladi.

---

$
HOMILADORLIKNING DASÒLABKI
OYLARIDA ÒEKSHIRISH
Homiladorlikning dastlabki oylarida uning gumonli va ehtimolga yaqin
belgilari aniqlanadi.
Homiladorlikning gumonli belgilari. 
Homiladorlik munosabati bilan ro‘y
bergan umumiy o‘zgarishlar gumonli belgilarga kiradi.
1. Boshqorong‘ilik (o‘tkir, achchiq, sho‘r ovqatlarga moyillik, odamzod
iste’mol qilmaydigan moddalar: bo‘r, gilmoya, kesak va shunga o‘xshashlarni
ko‘ngil tusashi, ko‘ngil aynishi, ayniqsa ertalab qusish).
2. Hid bilish sezgilarining o‘zgarishi (atir hidi, tamaki tutuni, yog‘larning
hidi va shu kabi hidlarni ko‘tara olmaslik).
3. Asab tizimidagi o‘zgarishlar: ayolning ta’sirchanligi, yig‘loqiligi, hadeb
mudroq bosishi, goh xush, goh noxush bo‘lishi va hokazo.
4. Yuz terisi, qorinning oq chizig‘i, ko‘krak uchi va uning atrofidagi
to‘garakda pigmentatsiya paydo bo‘lishi.
Homiladorlikning ehtimolga yaqin belgilari. 
Jinsiy a’zolar va hayz ko‘rish
funksiyasidagi o‘zgarishlar ehtimolga yaqin belgilarga kiradi.
1. Hayz ko‘rishning to‘xtashi. Og‘ir kasalliklar va ruhiy kechinmalar
(qo‘rqish, qayg‘urish, g‘am-g‘ussa va hokazo) da hayz ko‘rish to‘xtab qolishi
mumkin. Sog‘lom juvon odatda bo‘yida bo‘lsa hayz ko‘rish to‘xtaydi.
2. Qin va bachadon bo‘yni shilliq pardasining ko‘karganligi (sianoz).
3. Bachadon kattaligi, shakli va konsistensiyasining o‘zgarishi.
4. Sut bezlari siqilganda sut yo‘llaridan og‘iz suti tomchilarining chiqishi.
Homiladorlikning ehtimolga yaqin belgilarini aniqlash uchun: tashqi jinsiy
a’zolar va qin kirish qismining shilliq pardasi ko‘zdan kechiriladi, ko‘zgular
yordamida tekshiriladi, ayol qin orqali va ikki qo‘llab tekshiriladi, sut bezlari
paypaslanadi va ularni siqib, og‘iz suti tomchilari bor-yo‘qligi aniqlanadi.
Homilador ayolni ginekologik kresloga yoki kushetkaga yotqizib tekshiriladi;
ayol kushetkada chalqancha yotadi, oyoqlarini chanoq-son va tizza bo‘g‘imlaridan
bukib, kerib turadi; dumg‘azasi ostiga valik qo‘yiladi.
56-rasm. 
Qin ko‘zgulari: 
a
–tavaqali ko‘zgu (Kusko ko‘zgusi);
b
–qoshiqsimon ko‘zgu (Sims ko‘zgusi).
a b

---

%
Ayolni tekshirishdan oldin qo‘lni aseptika va antiseptika qoidalariga amal
qilgan holda zararsizlantiriladi. Steril rezina qo‘lqop bilan tekshirish ma’qul.
Ayolning tashqi jinsiy a’zolari kaliy permanganat (1:6000) yoki boshqa biror
dezinfeksiyalovchi moddaning kuchsiz eritmasi bilan yuvilib, steril paxtada
quritiladi. Katta va kichik jinsiy lablar chap qo‘lning ishora barmog‘i va bosh
barmog‘i bilan kerilib, vulva, qin kirish qismining shilliq pardasi, uretraning
tashqi teshigi, Bartolin bezlarining chiqarish yo‘llari va oraliq ko‘zdan kechiriladi.
Ko‘zgular yordamida tekshirish. 
Òashqi jinsiy a’zolar va qin kirish qismining
shilliq pardasi ko‘zdan kechirilgach, qin ko‘zgulari yordamida tekshirishga
kirishiladi. Bu tekshirish usuli bachadon bo‘ynining va qin shilliq pardasining
ko‘karganini (homiladorlikning ehtimolga yaqin belgisi), shuningdek, bachadon
bo‘yni va qin kasalliklari (yallig‘lanish, eroziya, polip, rak) ni aniqlashga imkon
beradi. Bunda tavaqali va qoshiqsimon ko‘zgulardan foydalaniladi (56-rasm).
Òavaqali ko‘zguni juftlashtirib, qin gumbazlarigacha kiritiladi, so‘ngra ko‘zgu
tavaqalari ochiladi, shundan keyin bachadon bo‘ynini ko‘zdan kechirsa bo‘ladi.
Ko‘zgu qindan sekin-asta olinayotgan vaqtda qin devorlari ko‘zdan kechiriladi.
Qoshiqsimon ko‘zgular bilan tekshirganda
bachadon bo‘yni va qin yaxshiroq ko‘rinadi
(57-rasm). Avval orqadagi ko‘zgu suqilib,
qinning orqa devoriga joylashtiriladi va oraliq
salgina bosib turiladi; keyin orqadagi ko‘zguga
parallel holda oldingi ko‘zgu (yassi ko‘targich)
kiritiladi, qinning oldingi devori shu ko‘zgu
bilan ko‘tariladi. Bachadon bo‘yni va qin
devorlari ko‘zdan kechirilgach ko‘zgular
olinib, qin orqali tekshirishga o‘tiladi.
Homilador ayolni qin orqali tekshirish.
Katta va kichik jinsiy lablar chap qo‘lning ishora
barmog‘i va bosh barmog‘i bilan keriladi; o‘ng
qo‘lning ishora barmog‘i bilan o‘rta barmog‘i
qinga avaylab suqiladi, bosh barmoq yuqoriga
ko‘tariladi, o‘rta barmoq bilan jimjiloq kaftga
taqalib turadi (58-
a
rasm), shu barmoqlarning orqa tomoni esa oraliqqa tayanadi.
Chanoq tubi muskullari, qin devorlari (burmalari, cho‘ziluvchanligi, yumshaganligi),
qin gumbazlari, bachadon bo‘yni (shakli, konsistensiyasi) va bachadon bo‘yni
kanalining tashqi teshigi (yopiq-ochiqligi, yumaloq yoki yoriq shaklida ekanligi va
hokazo) barmoqlar bilan sinchiklab tekshiriladi.
Homilador ayolni ikki qo‘llab tekshirish.
Bachadon bo‘ynini paypaslab
tekshirgandan keyin ikki qo‘llab tekshirishga kirishiladi (58-
b
rasm).
Qinga suqilgan barmoqlar qinning oldingi gumbaziga taqaladi, bachadon
bo‘yni biroz orqaga suriladi. Chap qo‘l barmoqlari bilan qorin oldingi devori
57-rasm. 
Qoshiqsimon
ko‘zgular bilan tekshirish.

---

&
kichik chanoq bo‘shlig‘iga tomon bosilib, oldingi gumbazda turgan o‘ng qo‘l
barmoqlariga peshvoz boradi. Òekshirayotgan ikki qo‘lning barmoqlari bir-biriga
yaqinlashtirilib, bachadon tanasi topiladi, uning vaziyati, shakli, kattaligi,
konsistensiyasi aniqlanadi. Bachadonni palpatsiya qilib bo‘lgach, bachadon
naylari va tuxumdonlarni tekshirishga o‘tiladi. Shu maqsadda ichki va tashqi
qo‘l barmoqlari bachadon burchaklaridan sekin-asta chanoqning yon devorlari
tomon siljitiladi. Òekshirish oxirida chanoq suyaklarining ichki yuzasi paypaslab
topiladi va diagonal konyugata o‘lchanadi.
Quyidagi belgilar homiladorlikdan darak beradi:
1. Bachadonning kattalashuvi. 
Homiladorlikning 5—6-haftasida bachadon
ancha kattalashadi; dastlab oldindan orqaga qarab kattalashadi (shar shakliga
kiradi), keyinchalik ko‘ndalangiga ham kattalashadi. Homiladorlik oylari oshgan
sayin bachadonning kattalashgani yaqqolroq ko‘rinaveradi. II oy oxiriga yaqin
bachadon g‘oz tuxumiday kattalashadi. III oy oxirida bachadon tubi simfiz
ro‘parasida yoki undan yuqorida turadi.
2. Gorvis-Gegar belgisi 
(59-rasm). Homilali bachadon konsistensiyasi
yumshoq, ayniqsa bachadon bo‘g‘zi ko‘proq yumshagan bo‘ladi. Ikki qo‘llab
tekshirishda ikki qo‘l barmoqlarining uchi bachadon bo‘g‘zida deyarli qarshilikka
duch kelmay bir-biriga yaqinlashadi. Bu belgi homiladorlikning dastlabki oylarida
juda xarakterli.
58-rasm. 
Qin orqali
tekshirish:
a
– b a r m o q l a r n i
kiritish; 
b
–ikki
qo‘llab tekshirish.
a
b
60-rasm. 
Piskachek belgisi
(homiladorlik belgisi).
59-rasm. 
Gorvis-Gegar belgisi
(homiladorlnk belgisi).

---

'
3. Snegirev belgisi. 
Bachadon konsistensiyasining yengil o‘zgaruvchanligi
homiladorlikka xos. Homilali yumshagan bachadon ikki qo‘llab tekshirishda
mexanik ta’sirot bilan zichlashadi va kichrayadi (qisqaradi). Òa’sirot to‘xtatilgach,
yana o‘z holiga qaytadi.
4. Piskachek belgisi 
(60-rasm). Homiladorlikning dastlabki oylarida
ko‘pincha bachadon asimmetriyasi aniqlanadi. Bachadonning o‘ng yoki chap
burchagi gumbaz shaklida bo‘rtib chiqadi (asimmetriya). Bachadon burchagining
bo‘rtib chiqqan joyi homila tuxumining payvandlanib olgan joyiga mos keladi.
Homila tuxumi o‘sgan sari bachadon burchagining bo‘rtib (do‘ppayib) turishi
sekin-asta yo‘qoladi.
5. Homiladorlikning dastlabki oylarida
bachadon bo‘ynining yengil
harakatchan bo‘lishiga 
Gubarev 
va 
Gaus 
e’tibor berishgan. Bachadon bo‘ynining
oson surila olishligiga bachadon bo‘g‘zining ancha yumshaganligi sabab bo‘ladi,
bu holat Gubarev va Gaus belgisi hisoblanadi. 
Genter
ning kuzatishlariga
qaraganda, bachadon bo‘g‘zining juda ham yumshashi natijasida bachadonning
kuchli oldinga egilishi (hyper ante flectio) ilk homiladorlik belgisi hisoblanadi.
Bundan tashqari homiladorlikning dastlabki 12 haftaligiga qadar ikki qo‘llab
sinchiklab tekshirib ko‘rilganda bachadon oldingi devorida uning tubi va
bo‘g‘iziga yetmaydigan qirrasimon o‘simta (chuvalchangga o‘xshash) aniqlanadi.
Bunga ham Genter ahamiyat bergan.
Shunday qilib, tekshirish natijasida homiladorlik diagnozini aniqlashga asos
bo‘la oladigan bir qancha belgilar mavjud. Ayolni har tomonlama tekshirishda
aniqlangan gumonli va ehtimolga yaqin belgilarning jami yig‘indisi hisobga olinib
diagnoz aniqlanadi.
Ilk homiladorlik diagnozi shubhali bo‘lsa, ayolga bir yoki ikki haftadan keyin
takror tekshirishga kelish buyuriladi. Shu davr ichida bachadon kattalashib,
homiladorlikning boshqa hamma belgilari yaqqolroq ko‘zga tashlanadi.
HOMILADORLIK DIAGNOSÒIKASINING
BIOLOGIK USULLARI
Homiladorlik diagnozi odatda klinik tekshirish ma’lumotlari (anamnez,
ko‘zdan kechirish, qin orqali tekshirish va hokazo) ga asoslanib aniqlanadi.
Ko‘pincha patologik homiladorlikning ba’zi turlarini aniqlash qiyin bo‘lib qoladi.
Masalan, bachadondan tashqaridagi homiladorlikni bachadon ortiqlarining
yallig‘lanishidan ajratish hamisha oson bo‘lavermaydi; ba’zan homiladorlikni
bachadon o‘smasidan ajratish qiyin bo‘ladi va hokazo.
Bunday hollarda ayolni klinik usullar bilan sinchiklab tekshirishdan tashqari,
homiladorlik diagnostikasining gormonal (biologik) usullari ham qo‘llaniladi.
Ashgeym-Sondekning gormonal reaksiyasi. 
Bu
reaksiyada
homiladorlikning dastlabki haftalarida ayol organizmida xoreonlarda ko‘plab

---

gonodotrop gormon (xoreal gonodotropin) hosil bo‘lib, siydik bilan chiqishi
kuzatiladi.
Homilador ayolning ertalabki siydigi olib, filtrlanadi va voyaga yetmagan
sichqonlarning terisi ostiga yuborilsa, siydikda bo‘lgan xoreal gonodotropin
gormoni ta’sirida ularning bachadoni va tuxumdon follikulalari o‘sadi,
shuningdek, kattalashgan follikula bo‘shlig‘iga qon quyilganligi qayd qilinadi.
Kattalashgan follikula keyinchalik sariq tanalarga aylanadi.
Bu reaksiyani qo‘yishda homilador ayol siydigi 6—8 g vaznli sichqonlar
terisi ostiga bo‘lib-bo‘lib (2 kun mobaynida 6 marta 0,2—0,4 mldan) yuboriladi.
96—100 soatdan keyin sichqonlar qornini yorib, bachadon shoxi va tuxumdonlari
ko‘zdan kechiriladi. Sichqon bachadonining o‘sgani va kattalashgani, follikulalar
bo‘shlig‘iga qon quyilgani qayd qilinsa (bu oddiy ko‘zga ko‘rinadi), reaksiya
musbat deb hisoblanadi (61-a, b rasmlar).
Baqalarga qo‘yiladigan gormonal reaksiya (Galli-Maynini reaksiyasi).
Baqa va qurbaqalardan ba’zi zotlarining erkagi homilador ayol siydigidagi
gonadotrop gormon ta’sirida spermatozoid ishlab chiqaradi. Homilador ayolning
ertalabki siydigi (2,5 ml) baqaning orqa limfa xaltachasiga yuboriladi. 1—2
soatdan keyin baqa kloakasidan shisha pipetkada suyuqlik olinib, mikroskopda
tekshiriladi. Unda harakatchan spermatozoidlar topilsa, reaksiya musbat deb
hisoblanadi. Bu reaksiyani bahor oylarida qo‘llab bo‘lmaydi, chunki baqalarning
qo‘zg‘olish davriga to‘g‘ri keladi. Bu eng arzon, qulay va qisqa muddat talab
qiladigan usuldir.
Fridman reaksiyasi.
Voyaga yetmagan urg‘ochi quyonning quloq venasiga
homilador deb gumon qilingan ayolning ertalabki filtrlangan siydigidan 10 ml
yuboriladi va 48 soat o‘tgandan keyin quyonning qorni yorilib, bachadon shoxlari
va tuxumdonlar ko‘zdan kechiriladi. Bachadon shoxlarining o‘sgani va
kattalashgani hamda follikulalar bo‘shlig‘iga qon quyilgani aniqlansa reaksiya
musbat hisoblanadi.
Homiladorlikning immunologik diagnostikasi. 
So‘nggi yillarda
gemagglutinatsiya reaksiyasini tatbiq etishga asoslanib, homiladorlikning
61-rasm. 
Ashgeym-
Sondek reaksiyasi.
a
– reaksiya manfiy;
b 
– reaksiya musbat.
a b

---

immunologik diagnostika usuli ishlab chiqildi. Bu usul homilador ayollar
siydigidagi xoreal gonodotropin gormoni va qarshi zardob o‘rtasidagi reaksiyaga
asoslangan. Bu usullardan ko‘proq qo‘llaniladigani 
Vide
va 
Genzell
usulidir.
Asosiy bosqichlari:
1. Qarshi zardob olish maqsadida urg‘ochi quyonlarni xoreal gonodotropin
gormoni bilan immunizatsiya qilish.
2. Eritrositlarni tayyorlash. Qo‘y eritrositlariga xoreal gonodotropin gormoni
bilan maxsus ishlov berish.
3. Òekshirilayotgan siydikda xoreal gonodotropinni aniqlash. Ikkita
probirkaga (tajriba va nazorat uchun) 0,25 ml dan tekshirilayotgan ayol siydigidan
quyiladi (1 ml siydik 5 ml distillangan suv bilan aralashtirilgan bo‘lishi kerak).
Òajriba probirkasiga 0,2 ml qarshi zardob (antisivorotka), nazorat probirkasiga
0,2 ml bufer eritmasi quyiladi: keyin har ikkala probirkaga 0,05 ml eritrositlardan
qo‘shiladi. 1,5–2 soatdan keyin natijasi o‘rganiladi. Agar ayol homilador bo‘lsa
(siydikda xoreal gonodotropin bo‘lsa), gemagglutinatsiya reaksiyasi sodir
bo‘lmaydi (eritrositlar cho‘kmaydi), chunki xoreal gonodotropin antitelalarni
o‘ziga bog‘lab oladi, agarda ayol homilador bo‘lmasa eritrositlar agglutinatsiyaga
uchrab cho‘kadi.
Homiladorlikni gravimun yordamida aniqlash. 
Xotin-qizlar maslahat-
xonalarida ko‘proq qo‘llaniladigan usul.
Homiladorlikni aniqlashning qo‘shimcha diagnostik usullariga ultratovush
yordamida tekshirish kiradi. Maxsus ultratovush apparati yordamida
homiladorlikning 8—10-haftalaridan boshlab homilaning yurak tonlarini aniqlash
va bachadonda tuxumhujayra borligi haqida tasavvur hosil qilish mumkin. Hozirgi
vaqtda hattoki homiladorlikning 1-oyida ultratovush yordamida aniqlash mumkin.
HOMILADORLIKNI KECHKI MUDDAÒLARIDA ANIQLASH
Bachadon bo‘shlig‘ida homila borligini ko‘rsatadigan belgilar homilador-
likning ikkinchi yarmida ro‘y beradi; ular 
homiladorlikning aniq yoki shak-
shubhasiz belgilari
deb ataladi.
Homiladorlikning
aniq belgilariga 
quyidagilar kiradi.
1. Homila qismlarining paypaslab topilishi.
Homiladorlikning ikkinchi
yarmida homilaning boshi, orqasi va mayda qismlari (qo‘l-oyoqlari) paypaslab
topiladi.
2. Homila yuragi tonlarini aniq eshitib ko‘rish.
Homila yuragi homila-
dorlikning ikkinchi yarmida 1 daqiqada 130—140 marta bir tekisda urib turganligi
yurak tonlari shaklida eshitiladi. Homila yuragining urib turganligini
homiladorlikning ba’zan 18—19-haftasida ham eshitsa bo‘ladi.
3. Homilaning qimirlashi 
homilador ayolni tekshirayotgan kishiga seziladi.
Homilaning qimirlayotganligi homiladorlikning ikkinchi yarmida aniqlanadi.

---

Homilador ayollar qornidagi bolaning qimirlayotganini 20-haftadan; takror
homilador ayollar esa birmuncha ertaroq – 18-haftadan sezadilar. Ba’zan bu
sezgilar homiladorlikning belgisi bo‘lmasdan anglashilmovchilikka olib kelishi
mumkin. Masalan, ayol ichak peristaltikasini homilaning qimirlashi deb o‘ylashi
mumkin.
4. Homila skeletining rentgendagi tasviri.
Homiladorlikning V oyidan
boshlab homila suyaklarining soyalari rentgenogrammada ko‘rinadi. Ona
qornidagi bolaga rentgen nurlari juda ham tez ta’sir etgani uchun homiladorlikni
aniqlashda rentgenologik usul maxsus ko‘rsatmalar bo‘lgandagina qo‘llaniladi.
Homila taraqqiyotining dastlabki davrlarida rentgen nurlariga ayniqsa ko‘proq
sezuvchan bo‘ladi.
5. Elektrokardiografiya, fonokardiografiya, ultratovush 
yodamida
tekshirish usuli bilan homila yurak faoliyatini, uning qismlarini obyektiv qayd
qilish.
BACHADON BO‘SHLIG‘IDA HOMILANING JOYLASHUVI
Homilador va tug‘uvchi ayollarni tekshirishda homila a’zolarining joylashuvi,
vaziyati, holati, turi va qaysi qismi oldinda yotganligi aniqlanadi.
1. Homila a’zolarining joylashuvi (Habitus factus): qo‘l-oyoqlari va
boshining tanasiga bo‘lgan munosabati.
Homila a’zolari tipik normal holatda
joylashganda homila tanasi bukilgan, boshi ko‘krak qafasiga engashgan, oyoqlari
chanoq-son va tizza bo‘g‘imlaridan bukilib, qorniga tortilgan, qo‘llari ko‘krak
qafasi ustida kesishgan bo‘ladi. Homila a’zolari joylashuvining normal bukilgan
tipida homila ovoid shaklini oladi, oy-kuni yetgan homiladorlikda bu ovoidning
bo‘yi o‘rta hisob bilan 25 sm ga teng. Ovoidning keng qismi (homilaning chanoq
tomoni) bachadon tubida joylashadi, tor qismi (homila ensasi) kichik chanoq
kirish qismiga qaragan bo‘ladi.
2. Homilaning vaziyati–homila bo‘ylama o‘qining bachadon bo‘ylama
o‘qiga bo‘lgan munosabati.
Homilaning quyidagi vaziyatlari tafovut qilinadi:
a) bo‘ylama vaziyat – homilaning bo‘ylama
o‘qi bilan bachadonning
bo‘ylama o‘qi bir-birga mos keladi (62-
a 
rasm);
b) ko‘ndalang vaziyat – homilaning bo‘ylama o‘qi bachadonning bo‘ylama
o‘qini to‘g‘ri burchak ostida kesib o‘tadi;
d) qiyshiq vaziyat – homilaning bo‘ylama o‘qi bachadonning bo‘ylama o‘qi
bilan o‘tkir burchak hosil qiladi. 99,5 foiz tug‘ruqlarda homila vaziyati bo‘ylama
holatda bo‘lib, normal hisoblanadi. Ko‘ndalang va qiyshiq vaziyatlar patologik
holat hisoblanib, tug‘ruqlarning 0,5 foizida uchraydi.
3. Homilaning pozitsiyasi (Positio faetus) – homila orqasining
bachadonning o‘ng yoki chap tomoniga bo‘lgan munosabati.

---

 !
Homila pozitsiyasi ikkiga: 
birinchi 
(chap)
va 
ikkinchi 
(o‘ng)
pozitsiyalarga
bo‘linadi. Birinchi pozitsiyada homila orqasi bachadonning chap tomoniga,
ikkinchi pozitsiyada esa bachadonning o‘ng tomoniga qaraydi.
Ko‘ndalang va qiyshiq vaziyatlarda pozitsiya homilaning orqasiga qarab
emas, balki boshiga qarab aniqlanadi: homila boshi chap tomonda joylashgan
bo‘lsa – 
birinchi pozitsiya
, o‘ng tomonda bo‘lsa – 
ikkinchi pozitsiya
deb ataladi.
Homila orqasi hamisha o‘ngga yoki chapga qarab turmay, odatda birmuncha
oldinga yoki orqaga burilgan bo‘ladi. Shuning uchun pozitsiyaning turi ham
tafovut qilinadi.
4. Pozitsiyaning turi (Visus faetus) – homila orqasining bachadon oldingi
yoki orqa devoriga bo‘lgan munosabati.
Homila orqasi oldinga qaragan bo‘lsa
— pozitsiyaning 
oldingi turi 
(62–63-rasmlar), orqaga qaragan bo‘lsa —
pozitsiyaning 
orqa turi 
(64–65-rasmlar) deb ataladi.
62-rasm. 
Bo‘ylama
vaziyat, ensaning oldinda
yotishi, ikkinchi pozitsiya,
oldingi turi:
a
–homilaning vaziyati; 
b
–
homila boshining chanoq-
dan chiqish tekisligidagi
ko‘rinishi. O‘q-yoysimon
chok o‘ng qiyshiq o‘lcham-
da, kichik liqildoq chapda,
oldinda.
a b
63-rasm.
a
– bo‘ylama vaziyat,
ensaning oldinda yotishi,
ikkinchi pozitsiya, oldingi
turi; 
b
–homila boshining
chanoq chiqish tekisligidagi
ko‘rinishi. O‘q-yoysimon
chok chap qiyshiq o‘lcham-
da, kichik liqildoq o‘ngda,
oldinda.
64-rasm.
a
–bo‘ylama vaziyat, ensa-
ning oldinda yotishi, birin-
chi pozitsiya, orqa turi; 
b
–
homila boshi chanoq chiqish
tekisligidagi ko‘rinishi. O‘q-
yoysimon chok chap qiyshiq
o‘lchamda, kichik liqildoq
chapda, orqada.
a b
a b

---

 "
5. Homilaning
oldinda yotishi (Prac-
sentatio faetus). Ho-
milaning oldinda yot-
gan qismi yirik qis-
mining 
(boshi yoki
dumbasining) 
chanoq
kirish qismiga bo‘lgan
munosabati.
Homila
boshi onaning chanoq
kirish tekisligi ustida
turgan bo‘lsa homi-
laning boshi oldinda
yotgan bo‘ladi, agar u
yerda homilaning chanoq tomoni aniqlansa, homilaning chanog‘i oldinda yotgan
bo‘ladi (66–67-rasmlar).
6. Homilaning qaysi qismi onaning kichik chanoq kirish tekisligiga
yaqinroq tursa va tug‘ruq yo‘llaridan birinchi bo‘lib o‘tsa, o‘sha qismi
homilaning oldinda yotgan qismi deb ataladi.
Homila boshi oldinda yotgan bo‘lsa
ensasi (ensasi oldinda yotganda), bosh tepasi
oldinda yotganda bosh tepasi, peshonasi
oldinda yotganda peshonasi va yuzi oldinda
yotganda yuzi kichik chanoq kirish
tekisligidan yuqorida joylashadi. Ensaning
oldinda yotishi (bukilgan tipi) tipik hodisa
hisoblanadi, u barcha bo‘ylama vaziyat-
larning 95 foizini tashkil etadi.
Bosh tepasi, peshona va yuz qismlari
oldinda yotganda homila boshi turli darajada
yozilgan bo‘ladi. Bu qismlarning oldinda
65-rasm.
a
–bo‘ylama vaziyat, en-
saning oldinda yotishi,
ikkinchi pozitsiya, orqa
turi; 
b
–homila boshining
chanoq chiqish tekisli-
gidagi ko‘rinishi. O‘q-
yoysimon chok o‘ng qiy-
shiq o‘lchamda, kichik
liqildoq o‘ngda, orqada.
66-rasm.
Bo‘ylama vaziyat, dumba-
ning oldinda yotishi, birin-
chi pozitsiya, oldingi turi.
67-rasm.
Bo‘ylama vaziyat, dumba-
ning oldinda yotishi, ikkin-
chi pozitsiya, orqa turi.
a b
68-rasm.
Ko‘ndalang vaziyat, birinchi
pozitsiya, oldingi turi.

---

 #
yotishi boshning yozilish tipiga kiradi. Bu tip oldinda yotuvchi qismlarga tegishli
barcha bo‘ylama vaziyatlarning 1 foizini tashkil etadi.
Homila chanog‘i oldinda yotganda chanoq kirish tekisligida uning dumbalari
(faqat dumbasining oldinda yotishi), oyoqlari (oyoqlari oldinda yotganda),
dumbasi bilan oyoqlari (dumbasi bilan oyoqlari aralash oldinda yotganda)
joylashgan bo‘ladi.
7. Homila boshining suqilishi – o‘q-yoysimon chokning simfizga va
dumg‘aza burniga (promontoriyga) bo‘lgan munosabati.
Homila boshining sinklitik va asinklitik suqilishlari tafovut qilinadi. Sinklitik
suqilishda o‘q-yoysimon chok simfiz bilan promontoriydan bab-baravar masofada
bo‘ladi, ya’ni o‘q-yoysimon chok chanoq kirish tekisligining ko‘ndalang
o‘lchamiga mos keladi, chin konyugata 11 sm bo‘lganda, o‘q-yoysimon chok
simfiz va dumg‘aza burnidan bir xil – 5,5 sm masofada joylashadi. Asinklitik
suqilishda esa o‘q-yoysimon chok promontoriyga yoki simfizga yaqinroq turadi.
O‘q-yoysimon chok promontoriyga yaqinroq turgan bo‘lsa oldingi asinklitizm
(oldingi tepa suyak suqilib kiradi), o‘q-yoysimon chok simfizga yaqinroq turgan
bo‘lsa orqa asinklitizm (orqadagi tepa suyak suqilib kiradi) deyiladi.
Homila boshining sinklitik suqilib kirishi normal hodisa hisoblanadi. Normal
tug‘ruqda ba’zan vaqtincha, unchalik yaqqol ko‘rinmaydigan oldingi asinklitizm
kuzatiladi, bu esa o‘z-o‘zidan sinklitik suqilish bilan almashinadi. Yaqqol
ko‘rinadigan oldingi va orqa asinklitizm patologik holatdir.
HOMILADORLIKNING IKKINCHI YARMIDA VA ÒUG‘RUQDA
AKUSHERLIK ÒEKSHIRISH USULLARI
Homiladorlikning ikkinchi yarmida va tug‘ruqda akusherlik tekshirishining asosiy
usullari: 
palpatsiya 
va 
auskultatsiya 
(homilador ayol qornini va bachadondagi
homilasini paypaslab ko‘rish va uni eshitib ko‘rish), 
chanoqni o‘lchashdan 
iborat.
Qin orqali tekshirish
, homiladorlikning ikkinchi yarmida va tug‘ruqda
ko‘rsatmalarga qarab o‘tkaziladi. Homiladorlik muddatini aniqlashda qorin aylanasi,
bachadon tubining balandligi, bachadondagi homilaning kattaligi o‘lchanadi.
Qorinni paypaslab ko‘rish (palpatsiya). 
Qorinni paypaslab ko‘rish
akusherlikda tashqi tekshirishning asosiy usullaridandir. Palpatsiyada homilaning
qismlari, kattaligi, vaziyati, pozitsiyasi, qaysi qismining oldinda yotganligi,
oldinda yotgan qismining ona chanog‘iga munosabati (chanoq kirish tekisligidan
qancha balandda turganligi, chanoqqa taqalganligi, kichik segmentining chanoqqa
suqilganligi va hokazo) aniqlanadi, homilaning qimirlashi seziladi, shuningdek,
qog‘onoq suvining miqdori va bachadon vaziyati haqida tasavvur qilinadi.
Homilador ayol qornini paypaslab ko‘rishda muayyan rejaga amal qilinadi,
Leopold-Lazarevich-Liviskiyning to‘rtta amali ketma-ket qo‘llaniladi.

---

 $
Homilador (tug‘uvchi) ayol kushetkaga chalqancha yotadi, akusher ayolning
o‘ng tomonida unga yuzma-yuz turadi.
Birinchi amal 
(69-rasm). Ikkala qo‘l kaftlari
bachadon tubiga qo‘yilib, barmoqlari yaqinlashtiriladi.
Pastga tomon avaylab bosib, bachadon tubining
qanday balandlikda turganligi aniqlanadi, shunga qarab
homiladorlik muddati haqida fikr yuritiladi.
Homilaning bachadon tubida yotgan qismi (ko‘pincha
chanoq tomoni) birinchi amalda aniqlanadi.
Ikkinchi amal 
(70-rasm). Homilaning orqasi va
mayda qismlari ikkinchi amalda aniqlanadi; homila
orqasining vaziyatiga qarab uning pozitsiyasi va
pozitsiya turi haqida fikr yuritiladi. Ikkala qo‘l
bachadon tubidan pastga, kindik to‘g‘risigacha olib
boriladi va bachadonning yon yuzalariga
joylashtiriladi. Homila qismlari sekin-asta o‘ng va chap
qo‘l bilan paypaslab ko‘riladi. Chap qo‘l bir joyda tinch
turadi, ikkinchi qo‘l barmoqlari esa bachadonning chap
yon yuzasidan sirg‘antirib boriladi-da, homilaning shu
tomonga qaragan qismi paypaslanadi. So‘ngra o‘ng
qo‘l bachadon devorida tinch turadi, chap qo‘l bilan
esa homilaning bachadon o‘ng devoriga qaragan
qismlari paypaslab topiladi. Homilaning bo‘ylama
vaziyatida bir tomondan orqasi, qarama-qarshi
tomondan qo‘l-oyoqlari mayda qismlari paypaslab
ko‘riladi. Homilaning orqasi bir tekis maydonchaga
o‘xshab seziladi, mayda qismlari ko‘pincha vaziyatini
o‘zgartiradigan kichkina bo‘rtmalar shaklida qo‘lga
seziladi; ba’zan qo‘l-oyoqlarning ildam, zarbsimon
harakatlarini sezsa bo‘ladi.
Uchinchi amal. 
Homilaning oldinda yotgan
qismini aniqlash uchun uchinchi usul qo‘llaniladi.
Akusher homilador ayolning o‘ng tomonida unga yuzma-yuz turadi. Bir qo‘l
(odatda o‘ng qo‘l) simfizning biroz yuqorisidan shunday qo‘yiladiki, bosh barmoq
bachadon pastki segmentining bir tomonida, qolgan to‘rt barmoq shu segmentning
qarama-qarshi tomonida tursin (71-rasm). Barmoqlar sekin-asta va avaylab
harakatlantirilib, chuqur botiriladi va homilaning oldinda yotgan qismi ushlanadi.
Homila boshi ro‘y-rost yumaloq zich bo‘lakka o‘xshab paypaslanadi.
Homilaning chanoq tomoni oldinda yotgan bo‘lsa, yumaloq shaklsiz, katta
hajmli yumshoqroq qism paypaslab topiladi. Ko‘ndalang va qiyshiq vaziyatlarda
homilaning oldinda yotgan qismi ilinmaydi.
69-rasm.
Homiladorni tashqi tekshi-
rish. Birinchi amal.
70-rasm.
Homiladorni tashqi tekshi-
rish. Ikkinchi amal.

---

 %
Homila boshining harakatchanligini uchinchi amalda aniqlasa bo‘ladi. Kalta-
kalta yengil zarblar bilan homila boshini o‘ngdan chapga va aksincha, chapdan
o‘ngga siljitishga harakat qilinadi; ayni vaqtda tekshiruvchi barmoqlar homila
boshining «liqillab» turganini sezadi, takror homilador bo‘lgan ayollarda bu
ayniqsa yaqqol ko‘rinadi. Homila boshi kichik chanoq kirish tekisligidan qancha
yuqorida turgan bo‘lsa, «liqillash» shuncha yaqqolroq seziladi.
Homila boshi kichik chanoq kirish tekisligida
qimirlamay turganda, shuningdek, homilaning
chanog‘i oldinda yotganda «liqillash» aniqlanmaydi.
Òekshirishning uchinchi amalida juda avaylab,
ehtiyotkorlik bilan ish ko‘riladi; keskin harakatlar
qilinsa, og‘riq seziladi va qorin oldingi devorining
muskullari refleks yo‘li bilan taranglashib,
tekshirishga to‘sqinlik qiladi.
Òo‘rtinchi amal
— uchinchi amalning davomi
bo‘lib, homilaning nafaqat oldinda yotgan qismini,
balki qanday balandlikda turganini, chanoqning
qaysi tekisligida joylashganligini aniqlashga
yordam beradi. Akusher homilador ayolning o‘ng
tomonida, uning oyoqlariga qarab turib, ikkala qo‘l
kaftlari bachadonning pastki segmentiga o‘ng va
chap tomondan qo‘yilib, barmoq uchlari
simfizgacha yetkaziladi. Barmoqlarni yozib,
chanoq bo‘shlig‘iga tomon sekin-asta avaylab botiriladi va homilaning oldinda
yotgan qismi (boshi, chanoq tomoni) va uning qanday balandlikda ekanligi
aniqlanadi (72-rasm). Homila boshi kichik chanoq kirish tekisligi ustida
turganligi yoki chanoq kirish tekisligidan kichik yoki katta segmenti bilan
o‘tganligi shu amalda aniqlanadi; homila boshi
chanoq bo‘shlig‘iga anchagina tushgan bo‘lsa,
faqat asosi qo‘lga unnaydi. Homilaning chanoq
tomoni oldinda yotgan bo‘lsa, shu tomonning
qanday balandlikda ekanligi ham bemalol
aniqlanadi. Homila boshining ensasi va engagini,
shuningdek, tug‘ruq vaqtida homila boshining
sekin-asta chanoqqa tushishini to‘rtinchi amalda
aniqlasa bo‘ladi.
Auskultatsiya. 
Homilador va tug‘uvchi ayol
qorniga akusherlik stetoskopi bilan quloq solinadi.
Akusherlik stetoskopining odatdagi stetoskopdan
farqi shuki, voronkasi kengroq bo‘lib, ayolning
yalang‘och qorniga tutiladi (73-rasm). Qoringa
72-rasm.
Homiladorni tashqi tekshirish.
Òo‘rtinchi amal.
71-rasm.
Homiladorni tashqi tekshirish.
Uchinchi amal.

---

 &
bevosita quloq solish ham mumkin, lekin
bu usul uncha qulay bo‘lmaganidek, aniq
natija bermaydi.
Qoringa quloq solinganda homilaning
yurak tonlari aniqlanadi. Bundan tashqari,
ona organizmidan keluvchi har xil tovush-
larni eshitish mumkin: 1) qorin aortasining
urib turishi — ayol pulsiga mos keladi; 2)
bachadonning yon devorlaridan o‘tgan yirik
qon tomirlaridagi guvillagan shovqinlar —
ayol pulsiga mos keladi; 3) ichakning
notekis shovqinlari – peristaltikasi.
Homilaning yurak tonlari homila-
dorlikning aniq belgisi bo‘lib xizmat qiladi,
yurak tonlarini eshitish maqsadida auskul-
tatsiya o‘tkaziladi. Yurak tonlarini eshitib,
qorindagi homilaning vaziyatini ham aniq-
lash mumkin, bu esa tug‘ruq vaqtida ayniqsa muhim ahamiyatga egadir.
Homilaning yurak tonlari homiladorlikning ikkinchi yarmidan (ba’zan 18–
19-haftadan) eshitila boshlaydi va har oy sayin yaqqolroq eshitiladi. Homilaning
orqasi ona qornining qay tomoniga qaragan bo‘lsa, homilaning yurak tonlari
qorinning o‘sha tomonida homila boshi yaqinidan yaxshiroq eshitiladi. Homila
yuzi oldinda yotganda esa yurak urishi homilaning ko‘krak qafasi tomonidan
yaqqolroq eshitiladi. Homilaning ensasi oldinda yotgan bo‘lsa, yurak urishi kindik
pastidan (birinchi pozitsiyada chap tomondan, ikkinchi pozitsiyada o‘ng
tomondan) yaxshiroq eshitiladi.
Homilaning chanog‘i oldinda yotganda
orqasi qaysi tomonga qaragan bo‘lsa, o‘sha
tomonda homilaning yurak urishi kindik
yuqorisidan (homila boshi yaqinidan) birinchi
pozitsiyada chap tomondan, ikkinchi pozitsiyada
o‘ng tomondan ravshanroq eshitiladi (74-rasm).
73-rasm.
Homilaning yurak urishini eshitish.
74-rasm. 
Homila yurak urishining turli holatlarda
ravshanroq eshitiladigan joylar:
1–boshining oldinda yotishi birinchi vaziyat oldingi
turida; 2–boshning oldinda yotishi birinchi vaziyat orqa
turida; 3–boshning oldinda yotishi ikkinchi vaziyat
oldingi turida; 4–boshning oldinda yotishi ikkinchi
vaziyat orqa turida; 5–chanoqning oldinda yotishi
birinchi vaziyat oldingi turida; 6–chanoqning oldinda
yotishi birinchi vaziyat orqa turida; 7–chanoqning
oldinda yotishi ikkinchi vaziyat oldingi turida; 8–
chanoqning oldinda yotishi ikkinchi vaziyat orqa turida.
2
1
3
4
5
6
7
8

---

 '
Ko‘ndalang vaziyatlarda yurak urishi kindik ro‘parasida, homila boshi
yaqinrog‘idan eshitiladi. Bosh va chanoq oldinda yotishining oldingi turida yurak
urishi qorinning o‘rta chizig‘i yaqinidan, orqa turida esa o‘rta chiziqdan nariroqda,
qorin yon tomonidan eshitiladi.
Tug‘ruq vaqtida, homila boshi chanoq bo‘shlig‘iga tushganda va tug‘ila-
yotganda yurak urishi simfiz yaqinidan, qorinning o‘rta chizig‘idan yaxshiroq
eshitiladi. Homilaning yurak tonlari har daqiqada o‘rta hisob bilan 130–140 marta
takrorlanadigan bir tekisdagi qo‘shaloq zarblar shaklida eshitiladi.
Òug‘uvchi ayolda dard va to‘lg‘oq tutayotgan paytda bachadon muskuli qon
tomirlarini vaqtincha qisib qo‘yganligi uchun homilaning yurak tonlari
sekinlashadi, bu fiziologik holatdir. Dard va to‘lg‘oq bir marta tutgandan keyin
to ikkinchi marta tutguncha o‘tadigan vaqtda (pauza) homilaning yuragi yana
odatdagidek urib turadi.
Pauza vaqtida homila yuragining sekinroq (110–100 marta), shuningdek,
tezroq (150 martadan ortiq) urishi homilaning bo‘g‘ilib qolish (asfiksiya) xavfi
borligini ko‘rsatadi.
Chanoqni tekshirish. 
Homiladorlik va tug‘ruq vaqtida chanoq sinchiklab
tekshiriladi (V bobga qaralsin).
Homiladorlikning kechki muddatlarida va tug‘ruqda ichki 
(qin orqali)
tekshirish. 
Qin orqali tekshirish ayolning tug‘ruq yo‘llariga patogen mikroblar
kirib qolish ehtimoli jihatidan xavf tug‘dirishi mumkin. Òekshirish vaqtida tug‘ruq
yo‘llariga kirib qolgan patogen mikroblar chilla davrida og‘ir kasalliklarga sabab
bo‘ladi. Shuning uchun qin orqali tekshirishda muayyan tartibga rioya qilish
lozim.
1. Qin orqali tekshirishda aseptika va antiseptikaning barcha qoidalariga to‘la-
to‘kis amal qilinadi; tekshirishdan oldin akusher qo‘llarini va homilador
(tug‘uvchi) ayolning tashqi jinsiy a’zolarini yuqumsizlantiradi.
2. Homiladorlikning ikkinchi yarmida va oxirida faqat homiladorlikning
keyingi oylarida birinchi marta maslahatxonaga kelgan ayollar qin orqali
tekshiriladi, shuningdek, tug‘ruq yo‘llari (qin, bachadon bo‘yni, chanoq
suyaklarining ichki sathi) qay ahvolda ekanligini aniqlash va diagonal konyugatani
o‘lchash zarur bo‘lganda ham qin orqali tekshirish o‘tkaziladi. Homilaning
oldinda yotgan qismini homiladorlik oxirida qin gumbazlari orqali aniqlasa
bo‘ladi. Shuning uchun homilaning holati va oldinda joylashgan qismini aniqlash
maqsadida qin orqali ichki tekshirish usulini qo‘llash mumkin. Modomiki shunday
ekan, homilaning holati va oldinda yotgan qismini tashqi tekshirishda yetarlicha
aniqlash imkoni bo‘lmagan taqdirda qin orqali tekshirish mumkin.
3. Odatda tug‘uvchi ayollar tug‘ruq majmuasiga kelganda va qog‘onoq suvlari
ketgandan keyin qin orqali tekshiriladi, keyinchalik bu tekshirish ko‘rsatmalarga
qarab o‘tkaziladi. Bunday tartib tug‘ruqning og‘irlashuvini o‘z vaqtida aniqlash
va zarur yordam ko‘rsatish imkonini beradi.
9 – 07-769

---

!
Qin orqali tekshirish quyidagicha
o‘tkaziladi. Homilador (tug‘uvchi)
ayol chalqancha yotadi. Oyoqlari
tizza va chanoq-son bo‘g‘imlaridan
bukilib, kerib qo‘yiladi (75-rasm).
Akusherning qo‘llari va homilador
ayolning tashqi jinsiy a’zolari
yuqumsizlantiriladi. Katta-kichik
jinsiy lablar chap qo‘lning bosh
barmog‘i va ishora barmog‘i bilan
kerilib, jinsiy yoriq, qin og‘zi, klitor,
uretraning tashqi teshigi, oraliq
ko‘zdan kechiriladi. So‘ngra o‘ng
qo‘lning ishora barmog‘i bilan o‘rta barmog‘i qinga avaylab suqiladi (bosh
barmoq yuqoriga qarab turadi, nomsiz barmoq bilan jimjiloq kaftga taqalgan
bo‘ladi) (76-rasm).
Òekshirishda quyidagi tartibga rioya
qilinadi.
1. Qinning kengligi va devorlarining
cho‘ziluvchanligi, chandiqlar, o‘smalar,
to‘siqlar va boshqa patologik holatlar bor-
yo‘qligi aniqlanadi.
2. Bachadon bo‘ynini topib, shakli,
kattaligi, konsistensiyasi aniqlanadi;
tug‘uvchi ayollarni tekshirganda bachadon
bo‘ynining qanchalik tekislanganligi
(«saqlangan», «kaltalangan», «tekis-
langan» bo‘ladi), nechog‘li yetilganligi
(«yetilgan», «yetilmagan») aniqlanadi.
3. Bachadon bo‘yni kanalining tashqi
teshigi (yumaloq yoki yoriqsimon shaklda ekanligi, yopiq yoki ochiqligi)
tekshiriladi. Òug‘uvchi ayollarda tashqi bo‘g‘iz chetlarining holati (yumshoqligi
yoki zichlashganligi, qalinligi yoki yupqaligi) va nechog‘li ochilganligi
aniqlanadi. Bir yoki ikki barmoq uchi teshikka suqilib, uning 1, 2, 3, 4 barmoq
enicha yoki butunlay ochilganligi aniqlanadi. Bir barmoq kengligi taxminan 1,5–
2 sm hisoblanadi. Bachadon bo‘yni 10–12 sm gacha ochilgan bo‘lsa, u to‘liq
ochilgan hisoblanadi.
4. Òug‘uvchi ayollarda homila pufagining holati (butunligi, shikastlanganligi,
taranglik darajasi) aniqlanadi.
5. Homilaning oldinda yotgan qismi (boshi, dumbalari, oyoqlari) qayerda
(kichik chanoq kirish qismi ustida, kichik chanoq og‘zida kichik yoki katta
75-rasm.
Qin orqali tekshirishda homilador
(tug‘uvchi) ayolning holati.
76-rasm.
Òug‘uvchi ayolni qin orqali
tekshirish.

---

!
segmenti bilan, chanoq bo‘shlig‘ida, chanoq bo‘shlig‘ining chiqish tekisligida)
ekanligi, oldinda yotgan qismining farqlash nuqtalari (boshidagi choklari va
liqildoqlari, chanoq tomondagi dumg‘azasi, orqa chiqaruv teshigi, jinsiy a’zolari
va hokazo) aniqlanadi, shularning joylashuviga qarab tug‘ruq mexanizmi haqida
fikr yuritiladi.
6. Qin, bachadon bo‘yni, tashqi teshigi, homila pufagi va oldinda yotgan qismi
qanday holatda ekanligi haqida to‘la tasavvur olgach, dumg‘aza, simfiz va chanoq
yon devorining ichki yuzasi paypaslab ko‘riladi. Chanoq paypaslanganda
suyaklarining deformatsiyasi (chiqiqlar, dumg‘azasining yassilanganligi, dumg‘aza-
dum bo‘g‘imining harakatsizligi va hokazo), chanoq sig‘imi haqida fikr yuritiladi.
7. Òekshirish oxirida diagonal konyugata o‘lchanadi.
Òug‘ruq vaqtida Piskachek usuli homila boshining harakatlanib borishi
to‘g‘risida bir qator tasavvur beradi. Ishora barmog‘i bilan o‘rta barmoqqa steril
doka o‘rab, ularning uchlari o‘ng tomondagi katta jinsiy labning yon chekkasi
bo‘ylab joylashtiriladi va homila boshiga duch kelguncha ichkariga, qin nayiga
parallel holda kirgiziladi. Homila boshi chanoq bo‘shlig‘ida yoki undan chiqish
teshigida turgan bo‘lsa, unga barmoqlar yetib boradi. Homila boshi chanoq
og‘zida kichik segmenti bilan turgan bo‘lsa, bu usul bilan tekshirishda barmoqlar
homila boshiga yetib bormaydi.
Piskachek usulini tatbiq etganda barmoqlar qin ichiga kirib qolmasligi uchun
ehtiyot bo‘lish kerak.
QO‘SHIMCHA ÒEKSHIRISH USULLARI
Rentgenologik tekshirish. 
Homilaning vaziyatini va qismlari joylashuvini
(strukturasini), egizakligini, chanoqning tuzilish xususiyatlarini va o‘lchamlarini
rentgenografiya usullari bilan aniqlash mumkin.
Odatdagi tekshirish usullari (palpatsiya, auskultatsiya, qin orqali tekshirish
va hokazo) aniq diagnoz uchun ishonchli ma’lumotlar bermagandagina
rentgenografiya usuli qo‘llaniladi. Hozirgi paytda homiladorlikda juda kam
hollarda qo‘llanishi mumkin.
Maxsus usullar. 
Òegishli ko‘rsatmalar bo‘lganda (asfiksiyaga gumon
tug‘ilganda va hokazo) homilaning yurak faoliyati elektrofiziologik usullar bilan
tekshiriladi: elektrofonokardiografiya o‘tkaziladi, ultratovush yordamida homila
vaziyati aniqlanadi, ultratovush apparati bilan yurak urishi eshitib ko‘riladi,
aminoskopiya, aminosentez usuli va boshqalar qo‘llaniladi.
Aminoskopiya 
homilaning shikastlanmagan pardalari orqali ko‘rinib
turadigan qog‘onoq suvlarini ko‘zdan kechirish usulidir. Qog‘onoq suvlari rangi
va tiniqligini o‘zgarishiga qarab (yashilroq, sariq, loyqa bo‘lib qolganiga qarab)
homilada gipoksiya, gemolitik kasallik va boshqa asoratlar boshlanayotganligi
haqida fikr qilinadi.

---

! 
Aminosentez qog‘onoq suvlaridan olib, tekshirib ko‘rish uchun qog‘onoq
pardasini teshib tekshirishdir (gemolitik kasallikning og‘ir formasi va boshqa
asoratlarga gumon tug‘ilganda).
Ultratovush apparati bilan tekshirish. 
Ultratovush apparatlari yordamida
homilaning nafaqat yurak tonlarini, balki boshi va tanasining hamda ona
chanog‘ining barcha o‘lchamlari, plasentaning yopishib turgan o‘rni, qog‘onoq
suvining ko‘pligi, homilaning egizakligi, jinsi va shunga o‘xshash boshqa ko‘plab
ma’lumotlarni aniqlash mumkin.
HOMILADORLIK MUDDAÒI VA ÒUG‘RUQ
VAQÒINI ANIQLASH
Homiladorlik muddati va tug‘ruq vaqtini aniqlashning katta ahamiyati bor,
chunki barcha ishchi va xizmatchi ayollarga homiladorlikning 30-haftasidan boshlab
homiladorlik va tug‘ruq munosabati bilan 126 kun (tug‘ruqqacha 70 kun va
tug‘ruqdan keyin 56 kun) ta’til beriladi. Davlat muassasalarining ishchi va
xizmatchilariga homiladorlik va tug‘ruq munosabati bilan qancha ta’til berilsa,
boshqa kasb egasi bo‘lgan ayollarga ham o‘shancha (tug‘ruqqacha 70 kun va
tug‘ruqdan keyin 56 kun) ta’til beriladi. Òug‘ruq normal o‘tmaganda yoki ayol
ikkita va undan ortiq bola tug‘ganda tug‘ruqdan keyingi ta’til muddati oshirilib,
70 kunga yetkaziladi.
Quyidagi holatlar patologik tug‘ruqqa kiradi:
a) bir yo‘la ikkita va undan
ortiq bola tug‘ish; b) tug‘ruq vaqtida yoki tug‘ruqdan ilgari nefropatiya,
preeklampsiya va eklampsiya qayd qilinganligi; d) tug‘ruq vaqtida kesar kesish
operatsiyasi qilinganligi va qorin devori boshqa usullar bilan kesib ochilganligi,
qisqich solinganligi, homila oyog‘idan ushlanib klassik va kombinatsiyalangan
usulda burilganligi, homila chanoq tomondan ushlab tortib olinganligi, homilani
burdalab olish operatsiyalari qilinganligi va yo‘ldosh qo‘l bilan ko‘chirib
olinganligi; e) tug‘ruqda talaygina qon ketib ikkilamchi anemiya ro‘y berganligi
va unga boshqa kasalliklar qo‘shilganligi; f) tug‘ruq vaqtida bachadonning
yorilganligi, bachadon bo‘ynining chuqur yirtilganligi, oraliqning uchinchi
darajada yirtilganligi, simfizning cho‘zilgan yoki uzilganligi, tug‘ruqdan keyingi
kasalliklar 8 kundan ortiqroq isitma bilan davom etganligi (endometritlarning
og‘ir shakllari, chanoq qorin pardasi va kletchatkasining yallig‘lanishi,
venalarning yallig‘lanishi, umumiy septik kasalliklar va hokazo); g) yurak va
tomirlarning organik kasalliklari (endokardit va unda yurak klapanlarining
anatomik zararlanishi, yurak muskullarining zararlanishi va barqaror gipertoniya),
silning faol shakli, buyraklar va buyrak jomlarining kasalliklari, Bazedov kasalligi,
diabet va homiladorlik oxirida yoki tug‘ruqda zo‘riqqan bezgak, jigar
parenximasiga surunkasiga zarar yetkazib uning funksiyasini aytarli buzgan
gepatit, chala tug‘ish.

---

!!
Ayollar homiladorligi aniqlangan paytdan e’tiboran tungi ishga, to‘rt oydan
boshlab esa ish soatlaridan tashqari ishga jalb qilinmaydi. Homilador ayol yengil
ishga ko‘chirilganda so‘nggi 6 oydagi ish haqi hisobidan maoshi saqlanib qoladi.
Yuqorida ko‘rsatilgan hamma imtiyozlardan foydalanish homiladorlikning
to‘g‘ri o‘tishiga, homilador ayol sog‘ligining saqlanishiga va qornidagi bolasining
qulay sharoitda yetilishiga yordam beradi. Homilador ayollarning yuqorida
ko‘rsatilgan hamma imtiyozlardan to‘g‘ri foydalanishi tibbiyot muassasalarida
homiladorlik muddatining o‘z vaqtida to‘g‘ri aniqlanishiga bog‘liqdir.
Homiladorlik so‘nggi hayz ko‘rishning birinchi kunidan hisoblaganda o‘rta
hisob bilan 280 kun, ya’ni 40 hafta yoki akusherlar hisobida 10 oy davom etadi.
Homiladorlik 230–240 kun davom etganda ham yetuk bola tug‘ilish holatlari
qayd etilgan. Homiladorlikning 280 kundan ortiq davom etighi ham kuzatiladi
(homiladorlikning muddatidan o‘tib ketishi, kechikib tug‘ish).
Homiladorlikning 310–320 kun va undan ortiq davom etganligi ham ma’lum.
Homiladorlik muddatining yuqorida aytilgan o‘zgarishlari homiladorlik muddati
va tug‘ruq vaqtini aniqlashda qiyinchilik tug‘diradi. Homiladorlik muddatini aniq
bilish qiyinligiga yana bir sabab shuki, tuxum hujayra qaysi kuni urug‘langanini,
ya’ni ayolning qachon bo‘yida bo‘lganini aniqlash mumkin emas.
Homiladorlik muddati va tug‘ruq vaqtini aniq bilish uchun ayollarni
homiladorlikning dastlabki muddatlaridayoq hisobga olish va oyiga 1—2 marta
tekshirib turish, anamnez va homilador ayolni obyektiv tekshirish
ma’lumotlarining jami 
yig‘indisini
hisobga olish kerak. Homiladorlik muddati
va tug‘ruq vaqtini aniqlash uchun anamnez ma’lumotlaridan so‘nggi hayz ko‘rish
vaqti va homilaning birinchi qimirlagan vaqti haqidagi ma’lumotlar ahamiyatli.
So‘nggi hayz ko‘rishning birinchi kunidan homiladorlik muddati
aniqlanadigan muddatgacha o‘tgan vaqtni hisobga olib, bu muddat haqida fikr
yuritsa bo‘ladi.
Òug‘ruq vaqtini hisoblab chiqmoq uchun so‘nggi hayz ko‘rishning birinchi kuniga
280 kun, ya’ni akusherlar hisobida 10 oy yoki kalendar hisobida 9 oy-u 7 kun
qo‘shiladi. Odatda, tug‘ruq vaqti osonroq hisob qilinadi: so‘nggi hayz ko‘rishning
birinchi kunidan kalendar hisobida 3 oy orqaga chegirib tashlanadi va 7 kun qo‘shiladi.
Masalan, so‘nggi hayz ko‘rish 2 oktabrda boshlangan bo‘lsa, 3 oyni (2/IX, 2/VIII,
2/VII) chegirib va 7 kun qo‘shib, ayolning 9/VII da tug‘ishi aniqlanadi. So‘nggi hayz
ko‘rish 20/V da boshlangan bo‘lsa, 27/II da tug‘adi deb taxmin qilinadi va hokazo.
Homiladorlik muddati va tug‘ruq vaqtini aniqlashda homilaning birinchi
marta qimirlagan vaqti hisobga olinadi. Birinchi marta homilador bo‘lgan ayollar
qornidagi bolaning qimirlashini 20-haftadan, ya’ni homiladorlikning o‘rtalaridan
boshlab, takror homilador bo‘lgan ayollar esa ikki haftacha ilgariroq, ya’ni 18-
chi haftadan seza boshlaydi.
Homilaning birinchi marta qimirlagan vaqtiga birinchi marta homilador
bo‘lgan ayollar uchun akusherlar hisobida 5 oy va takror homilador bo‘lgan

---

!"
ayollar uchun akusherlar hisobida 5,5 oy qo‘shib, ayolning tug‘adigan kuni
taxminan aniqlanadi.
Homiladorlik muddati dastlabki oylarda bachadon kattaligini qin orqali
tekshirib aniqlanadi. III oydan keyin bachadon tubining qanday balandlikda
turganligi bilinadi, keyinchalik qorin hajmi o‘lchanadi va qorindagi homilaning
o‘lchamlari aniqlanadi.
Homiladorlikning turli muddatlarida
bachadonning kattaligi va bachadon
tubining qanday balandlikda turishi.
Akusherlar hisobidagi 1 oy (4 hafta) oxirida
bachadon kattalashib, taxminan tovuq
tuxumiday bo‘ladi. Bu muddatda homiladorlik
muddatini aniqlash deyarli mumkin bo‘lmaydi.
II oy (8 hafta) oxirida bachadon kattaligi
taxminan g‘oz tuxumiga baravar keladi. III
oy oxirida bachadonning kattaligi deyarli yangi
tug‘ilgan chaqaloqning boshiday bo‘ladi. IV
oydan boshlab bachadon tubi qorin devorlari
orqali paypaslab topiladi va bachadon tubining
qanday balandlikda turganiga qarab
homiladorlik muddati haqida fikr yuritiladi
(77-rasm). Ayni vaqtda shuni esda tutish
kerakki, homilaning kattaligi, qog‘onoq
suvining ortiqchaligi, egizaklar taraqqiy
etayotganligi, homilaning noto‘g‘ri yotishi va
homiladorlik o‘tishining boshqa xususiyatlari bachadon tubining qanday
balandlikda turishiga ta’sir etadi. Modomiki shunday ekan, homiladorlik
muddatini aniqlashda bachadon tubining qanday balandlikda ekanligi boshqa
belgilar (so‘nggi hayz ko‘rish, homilaning birinchi marta qimirlashi va hokazo)
yig‘indisi bilan birga hisobga olinadi.
Akusherlar hisobidagi IV oy (16 hafta) oxirida bachadon tubi qov bilan kindik
o‘rtasida (simfizdan 4 barmoq enicha yuqorida) joylashgan bo‘ladi.
Akusherlar hisobidagi V oy (20 hafta) oxirida bachadon tubi kindikdan ikki
barmoq enicha pastda turadi; qorin devorining do‘ppayganligi sezilib turadi.
Akusherlar hisobidagi VI oy (24 hafta) oxirida bachadon tubi kindik
ro‘parasida turadi.
Akusherlar hisobidagi VII oy (28 hafta) oxirida bachadon tubi kindikdan 2–
3 barmoq enicha yuqorida bo‘ladi.
Akusherlar hisobidagi VIII oy (32 hafta) oxirida bachadon tubi to‘sh
suyagining xanjarsimon o‘sig‘i bilan kindik o‘rtasida turadi. Kindik tekislana
boshlaydi. Kindik ro‘parasida qorin aylanasi 80–85 sm bo‘ladi.
77-rasm.
Homiladorlikning turli oylarida
bachadon tubining qanday
balandlikda turishi.
IX
X
VIII
VII
VI
V
IV

---

!#
Akusherlar hisobidagi IX oy (36 hafta) oxirida bachadon tubi xanjarsimon
o‘siq va qovurg‘alar ravog‘igacha ko‘tariladi. Bu homilali bachadon tubining
eng ko‘p ko‘tarilgan nuqtasidir. Qorin aylanasi o‘rta hisob bilan 90 sm. Kindik
tekislangan bo‘ladi.
Akusherlar hisobidagi X oy (40 hafta) oxirida bachadon tubi to‘sh suyagining
xanjarsimon o‘sig‘i bilan kindikning qoq o‘rtasida turadi, ya’ni VIII oy oxirida
qanday balandlikda turgan bo‘lsa, o‘sha balandlikka tushadi. Kindik do‘ppayib
turadi. Qorin aylanasi 95–98 sm, homila boshi pastga tushib, birinchi marta
homilador bo‘lgan ayollarda chanoq kirish qismiga taqaladi yoki chanoq kirish
qismida kichik segmenti bilan turadi.
Homiladorlikning VIII va X oylarida bachadon tubi bir sathda tursa ham,
qorin aylanasi (VIII oyda 80–85 sm, X oyda 95–98 sm), homila boshining vaziyati
(VIII oyda kichik chanoq kirish qismidan yuqorida «liqillab» turadi, X oyda
pastga tushadi, birinchi marta homilador bo‘lgan ayollarda chanoq kirish qismiga
kirib qimirlamay turadi), kindik holati (VIII oyda tekislanadi, X oyda do‘ppayib
turadi) farq qiladi.
X oy oxirida homilador ayollar qorni osilib ketganligini, nafas olishi
osonlashganligini qayd qiladilar.
Homiladorlik muddatini aniqlash uchun bachadon tubining qovdan qancha
balandda ekanligini bilish va qorin hajmini o‘lchash bir qadar ahamiyatli.
Bachadon tubining qovdan qancha balandda ekanligi santimetrli lenta yoki
tazomer bilan o‘lchanadi. Ayol chalqancha yotib, oyoqlarini to‘g‘ri uzatadi,
tekshirishdan oldin qovug‘i bo‘shatilgan bo‘ladi. Simfizning yuqori chekkasi
bilan bachadon tubi o‘rtasidagi masofa o‘lchanadi. Santimetrli lenta bilan
o‘lchaganda quyidagi ma’lumotlar olinadi.
Bachadon tubining qovdan balandligi homiladorlikning bir xil muddatida
o‘lchanganda turli ayollarda 2—4 sm farq qilishi yuqorida keltirilgan
ma’lumotlardan ko‘rinib turibdi; shu sababli homiladorlik muddatini aniqlashda
bachadon tubining balandligi haqidagi ma’lumotlar nisbiy ahamiyatga egadir.
Homiladorlikning ikkinchi yarmida qorin aylanasi santimetrli lenta bilan
o‘lchanadi, lenta oldingi tomondan kindik ro‘parasiga, opqa tomondan esa bel
sohasining o‘rtasiga qo‘yiladi.
Ona qornidagi homila uzunligini o‘lchash 
homiladorlik muddatini aniqlash
uchun qo‘shimcha ma’lumotlar beradi. Qorindagi homilani aniq o‘lchash qiyin,
Homiladorlik
Bachadon tubining
Homiladorlik
Bachadon tubining
muddati
qovdan balandligi (sm)
muddati
qovdan balandligi (sm)
IV oy
6–7
VIII oy
28–30
V
12–12
IX
32–34
VI
20–24
X
28–32
VII
24–28

---

!$
bunda olinadigan ma’lumotlar faqat
taxminiy bo‘ladi. Qorindagi homilaning
uzunligi odatdagi tazomer bilan o‘lcha-
nadi. Ayol chalqancha yotadi, o‘lchash-
dan oldin qovug‘i bo‘shatilgan bo‘lishi
kerak. Homilaning qismlari qorin devori
orqali paypaslab topilgach, tazomerning
bir tugmachasi homila boshining pastki
qutbiga, ikkinchi tugmachasi bachadon
tubining ko‘pincha homila dumbasi
turadigan joyiga o‘rnatiladi (78-rasm).
Homilaning pastki qutbidan chanoq
tomondagi uchigacha bo‘lgan masofa
qorindagi homila uzunligining (bosh
tepasidan tovongacha) naq yarmiga
baravar.
Shuning uchun homila boshining pastki qutbidan dumbagacha bo‘lgan
masofani o‘lchab topilgan miqdor 2 ga ko‘paytiriladi. Chiqqan sondan qorin
devorining qalinligiga qarab 2–3 sm chegirib tashlanadi. Homilaning uzunligini
shu tariqa aniqlab, topilgan son 5 ga bo‘linadi, natijada homiladorlik muddati
chiqadi (homiladorlikning ikkinchi yarmida homilaning uzunligi homiladorlik
oyini 5 ga ko‘paytirib olingan raqamga mos keladi). Masalan: homila boshining
pastki qutbidan chanoq tomondagi uchigacha bo‘lgan masofa 21 sm; bu son 2
ga ko‘paytiriladi (42 sm), 2 sm chegirib tashlanadi, shunda homilaning uzunligi
chiqadi (bu holda 40 sm). Ona qornidagi hayotning VIII oyi oxirida homilaning
uzunligi shuncha bo‘ladi (40:5=8). Hisoblash qulay bo‘lishi uchun quyidagi
formulalardan foydalaniladi:
Skulskiy formulasi:
Bu formulada X–izlanayotgan homiladorlik muddati;
L–bachadondagi
homilaning uzunligi; 2–ikkilanish koeffitsiyenti; suratdagi 5–bachadon va qorin
devorining qalinligi, maxrajdagi 5–Gaazi formulasidagi indeks.
Masalan, homilaning uzunligi 25 sm, u ona qornida ikki buklanib yotganligi
uchun uni 2 ga ko‘paytirsa 25 . 2 = 50 bo‘ladi, undan 5 sm chegirib, 5 ga bo‘linsa
45 : 5 = 9 kelib chiqadi. Demak, homiladorlik muddati 9 oylik, yoki 36 haftalik
hisoblanadi.
Homiladorlik muddatini aniqlashda
Libov-Daniaxe formulasi
dan ham
foydalanish mumkin:
X = L + 4.
78-rasm.
Qorindagi homilaning uzunligi (bo‘yi) ni
o‘lchash.
X = (L · 2) – 5
5
.

---

!%
X–homiladorlik muddati; L–bachadon tubining balandligi; 4 esa
Libov-
Daniaxe koeffitsiyenti. Buning uchun santimetrli tasma bilan qovning yuqori
qirrasidan bachadon tubiga qadar o‘lchanadi. Masalan: bachadon tubining
balandligi 28 sm bo‘lsa, (X = 28 + 4 = 32), homiladorlik muddati 32 haftalik
hisoblanadi.
Homila boshini o‘lchash 
homiladorlikning keyingi muddatlarini aniqlash
uchun yordamchi ma’lumotlar beradi. Ayol chalqancha yotadi; homila boshi
sinchiklab paypaslanadi; tazomer tugmachalari homila boshining eng ko‘p turtib
chiqqan nuqtalariga qo‘yiladi (odatda ensa va peshona shunday nuqtalarga mos
keladi). Homiladorlikning VIII oyi (32 hafta) oxirida homila boshining peshona-
ensa o‘lchami o‘rta hisob bilan 9,5 sm, IX oy (35–36 hafta) oxirida esa 11 sm.
Jordaniya formulasi:
X = L + C.
Bu formulada X–izlanayotgan homiladorlik muddati; L–ona qornidagi
homilaning uzunligi; S–peshona-ensa o‘lchami. Masalan homilaning uzunligi
25 sm, peshona-ensa o‘lchami 11 sm bo‘lsa, (X = 25 + 11 = 36) homiladorlik
muddati 36 haftalik yoki 9 oylik hisoblanadi.
Òug‘ruqqacha beriladigan ta’til muddatini aniqlash. 
Ishchi-xizmatchi
ayollarga tug‘ruqqacha beriladigan ta’til muddatini belgilashda homiladorlik
muddatini aniqlash alohida ahamiyatga egadir.
Òug‘ruqqacha beriladigan ta’til muddatini aniqlashda anamnez va obyektiv
tekshirishning hamma ma’lumotlari hisobga olinadi. So‘nggi marta hayz ko‘rish
va homilaning birinchi marta qimirlagan vaqti, shuningdek, homilador ayol
avvallari akusherga ko‘ringandagi tekshirish ma’lumotlari hisobga olinadi.
Òug‘ruqqacha beriladigan ta’til muddatini aniqlash uchun homilador ayolning
hayz ko‘rmay qo‘ygandan keyin tez orada akusherga kelib uchrashuvi va
homiladorlikni barvaqt aniqlash muhim ahamiyatga egadir.
Òurli ayollarni homiladorlikning bir muddatida tekshirilganda har xil
ma’lumot olinadi. Bu esa homilaning kattaligiga va vaziyatiga, qog‘onoq suvining
miqdoriga, homilaning oldinda yotgan qismi qanday balandlikda ekanligiga
bog‘liq. Aksari ayollar homiladorligining 32-haftasida tekshirilganda bachadon
tubi xanjarsimon o‘siq bilan kindik oralig‘ida yoki undan birmuncha yuqorida
ekanligi aniqlanadi. Bachadon tubining qovdan balandligi santimetrli lenta bilan
o‘lchanganda 28—30 sm ekanligi aniqlanadi. Homila boshi birinchi marta
homilador bo‘lgan ayollarda chanoqda taqalib turadi, takror homilador bo‘lgan
ayollarda harakatchan bo‘ladi; homila boshining peshona-ensa o‘lchami o‘rta
hisob bilan 9,5—10 sm; qorin aylanasi 85—90 sm.
K.M.Figurnov va B.A.Libovlar tomonidan 32 haftalik homiladorlikni
aniqlash uchun maxsus jadval ishlab chiqilgan. Homilador ayollarni bo‘yi,
konstitutsion tipiga qarab III guruhga bo‘lib, jadvalga solgan. Hozirgi paytda
tug‘ruqdan oldingi dekret ta’tili 30 haftalikdan berilishi sababli bu jadval
quyidagicha ko‘rinishga ega:

---

!&
Homiladorlikning 36-haftasida bachadon tubi xanjarsimon o‘siqqa qadar
yetadi, qovdan 31—32 sm balandda turadi, qorin aylanasi 90—95 sm bo‘ladi;
homila boshi birinchi marta tug‘ayotgan ayollarda chanoq kirish qismiga kirib
turadi, takror homilador bo‘lgan ayollarda esa harakatchan bo‘lishi mumkin;
homila boshining peshona-ensa o‘lchami 11—11,5 sm.
Homiladorlikning 36-haftasida kindik tekislana boshlaydi. Homiladorlik
muddatini aniqlash uchun qorindagi homilaning uzunligi o‘lchanadi.
Homilaning chanoq tomoni oldinda yotgan bo‘lsa, bachadon tubi bosh
tomonning oldinda yotishiga nisbatan 2—3 sm yuqoriroqda turadi.
ILGARIGI ÒUG‘RUQ BELGILARI
Ayolning ilgari tug‘ganligi o‘zidan so‘rab bilinadi. Obyektiv tekshirish
ma’lumotlari asosida ham shu haqda fikr yuritish mumkin.
Qorindagi eski «homiladorlik chandiqlari», qizlik pardasining eski chuqur
yirtilish izlari (carunculae myrtiformes), oraliqning ilgari yirtilgan joyidagi
chandiqlar, qinning tug‘magan xotinlardagiga nisbatan kengroq ekanligi, uning
oldingi va orqa devoridagi ko‘ndalang burmalarning bo‘lmasligi bachadon bo‘yni
kanali tashqi teshigining shakli (ko‘ndalang yoriqqa o‘xshashi, ochiq turishi,
chandiqlari va hokazo) ilgarigi homiladorlik va tug‘ruqdan guvohlik beradi.
QORINDAGI HOMILANING ÒIRIK YOKI
O‘LIK EKANINI ANIQLASH
Akusherlik amaliyotida ba’zan qorindagi homilaning tirik ekanligini yoki
qaysi bir patologik jarayon oqibatida nobud bo‘lganligini aniqlashga to‘g‘ri keladi.
30 haftalik homiladorlik belgilari
28–30
Òipi
Qorin
aylanasi
(sm. da)
Homila
boshining
o‘lchami
(sm. da)
Homila
boshining
joylashuvi
Bachadon
bo‘yni-qin
qismining
holati
Bachadon
tubining
balandligi
(sm da)
Birinchi (kichik-past
bo‘yli, infantil, astenik
tipdagi ayollar) bo‘yi 155
sm dan past
72–79 sm
8–8,5
Chanoq
bo‘shlig‘ida
Kaltalash-
gan
21–23
Ikkinchi (o‘rta bo‘yli
ayollar) bo‘yi 155–165 sm
80–82 sm
9–9,5
Harakatchan
Kaltalash-
magan
25-27
Uchinchi (baland bo‘yli,
gavdali, semizroq ayollar)
bo‘yi 165 sm dan baland
92–94 sm 10–10,5
Chanoq kirish
tekisligidan
balandda liqillab
turadi
Kaltalash-
magan

---

!'
Homiladorlikning birinchi yarmida hali aniq belgilar bo‘lmagani uchun
homilaning tirikligi bachadonning o‘sishiga qarab aniqlanadi. Bachadon kattaligi
homiladorlik muddatiga yarasha kattalashaversa, bu homilaning tirik ekanligini
va rivojlanayotganligini ko‘rsatadi.
Homiladorlikning ikkinchi yarmida qorindagi bolaning tirik yoki o‘lik
ekanligi haqidagi xulosa odatda homilaning yurak tonlarini eshitishga va qorindagi
bolaning qimirlashini aniqlashga asoslanib chiqariladi. Homilaning yurak tonlari
eshitilmaganda yoki homilador ayol qornidagi bolaning qimirlayotganini
sezmaganda ko‘pincha homilaning tirik ekanligiga shubha tug‘iladi. Yuqorida
ko‘rsatilgan belgilar mavjud bo‘lganda homila nobud bo‘lgan deb xulosa
chiqarishga shoshilish yaramaydi.
Qog‘onoq suvi ko‘p bo‘lganda, homilaning noto‘g‘ri vaziyatlarida, orqa
turida, qorin devorini yog‘ bosganda homilaning yurak tonlarini eshitish
qiyinlashib qolishi mumkin.
Homilador ayolning qornidagi bolasi qimirlamayotganini aytishi hamisha
homilaning nobud bo‘lganini ko‘rsatavermaydi.
Ilgari aniqlangan yurak tonlari va homila qimirlashi to‘xtab qolganda homila
nobud bo‘lganligini qayd qilsa bo‘ladi. Lekin homilador ayolni takror
tekshirgandan keyin qornidagi homilaning nobud bo‘lgani haqida uzil-kesil xulosa
chiqarish tavsiya etiladi. Qorindagi bola nobud bo‘lgan holda, yuragi urmay va
qimirlamay qolishdan tashqari, homilali bachadonning o‘smay qolganligi ham
kuzatiladi. Keyinchalik qog‘onoq suvi so‘rilib ketishi tufayli bachadon hajmi
kichrayadi. Homilador ayol qornida og‘irlik sezadi, og‘zi bemaza bo‘ladi, tobi
qochadi, eti uvishib turadi. Sut bezlari yumshab qoladi.
Qorindagi bolaning nobud bo‘lganligini rentgenografiya yordamida aniqlasa
bo‘ladi. Homila skeletida ro‘y bergan o‘zgarishlar (kalla suyaklarining
siljiganligi, choklarining ochilib qolganligi, umurtqa pog‘onasining burchak hosil
qilib bukilganligi va hokazo) rentgenografiyada aniqlanadi. Homilador ayol
siydigida estriol (estrogen gormon fraksiyasi) keskin darajada kamayganligi,
shuningdek, elektrofonokardiografiyada manfiy natijalar olinganligi (homila
yuragida bioelektr potensiallarining yo‘qligi) homilaning nobud bo‘lganligidan
guvohlik beradi. Homilaning nobud bo‘lganligi haqida ultratovush apparati bilan
tekshirganda yanada aniq ma’lumot olish mumkin.
Nazorat uchun savollar
1. Homiladorlikning gumonli, ehtimolli va ishonchli belgilari.
2. Homiladorlik diagnostikasi uchun qo‘llaniladigan biologik va immunologik
reaksiyalar nimaga asoslangan.
3. Homiladorlik muddatini va tug‘ruqqa qadar dekret ta’tilini aniqlash.
4. Òashqi akusherlik tekshirish usuli, Leopold-Lazarevichning 4 amali mohiyati.

---

"
IX BOB.
HOMILADOR AYOLLAR GIGIYENASI
VA PARHEZI
Normal homiladorlikda ayol organizmida ro‘y beruvchi o‘zgarishlar
fiziologik hodisa hisoblanadi. Bu fiziologik o‘zgarishlar qorinda homila taraqqiy
etishiga aloqador bo‘lgan yangi sharoitga ayol organizmining moslanishidan
iborat.
Odatda homiladorlik ayol organizmiga yaxshi ta’sir etadi, uning to‘la
yetilishiga va yayrab-yashnashiga yordam beradi. Jinsiy a’zolarda ilgari bo‘lgan
ko‘pgina yallig‘lanish jarayonlari homiladorlik tufayli butunlay tuzalib ketishi
mumkin. Homiladorlikda ayolning barcha a’zolari normal ishlaydi, ammo
odatdagidan ortiqroq ish bajaradi. Homilador ayol organizmidagi fiziologik
funksiyalarning ortishi qorinda rivojlanayotgan homilaning tobora o‘sayotgan
ehtiyojlari bilan bog‘liq.
Homiladorlik fiziologik jarayon bo‘lgani tufayli, ayol to‘g‘ri hayot tartibiga
amal qilsa, unga malol kelmaydi. Òo‘g‘ri ovqatlanmaganda, badanini toza
tutmaganda, o‘ta charchaganda va tashqi muhitning boshqa noqulay sharoitlarida
homilador ayol organizmining funksiyalari buziladi, buning natijasida
homiladorlik birmuncha og‘irlashadi. Modomiki shunday ekan, homiladorlikda
gigiyena qoidalariga ayniqsa qat’iy rioya qilish zarur, buning natijasida ayolning
sog‘lig‘i saqlanadi va mustahkamlanadi, qorindagi homila to‘g‘ri rivojlanadi,
tug‘ruq va chilla davri normal o‘tadi, ayol organizmi bola emizishga tayyorlanadi.
Homilador ayolning umumiy tartibi.
Ayol homiladorlikkacha to‘g‘ri hayot
kechirgan bo‘lsa, homiladorlik umumiy tartibga maxsus o‘zgarishlar kiritishni
taqozo qilmaydi. Homiladorlik normal o‘tayotgan bo‘lsa, ayol odatdagi ishini
ado etaveradi. O‘rtacha jismoniy va aqliy mehnat homilador ayol organizmiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ayolning ishlab turishi tufayli asab, yurak-tomir, qon
yaratish, nafas tizimlari va organizmidagi boshqa tizimlar bekam-u ko‘st faoliyat
ko‘rsatadi, modda almashinuvi yaxshilanadi. Bekorchilik, uzoq yotish yoki hadeb
o‘tirish ayol organizmini yog‘ bosishiga, qabziyatga moyil qilib qo‘yadi, muskul
tizimi quvvatdan ketadi va tug‘ruq kuchlari susayadi. Ammo homiladorlik vaqtida
keskin harakatlar qilmaslik, og‘ir yuk ko‘tarmaslik va ko‘p charchamaslik tavsiya
etiladi. Ayolning bo‘yida bo‘lgani aniqlangan paytdan boshlab uni kechasi
ishlatish, homiladorlikning IV oyidan boshlab uni ish soatlaridan tashqari ishga
tortish qonun yo‘li bilan taqiqlab qo‘yilgan, anchagina yuk ko‘tarish va tashish,
yuqori temperatura va kimyoviy moddalar ta’siri ostida jismoniy mehnat qilish
taqiqlanadi, chunki yuqori temperatura va kimyoviy moddalar homilador ayolga
salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Homilador ayollarning oyoq mashinada kiyim
tikishi, velosiped minishi va gavdani silkintiradigan boshqa transport turlarini
haydashi, sportning charchatuvchi hamma turlari, ayniqsa sakrash va keskin
harakatlar bilan shug‘ullanishi yaramaydi.

---

"
Homilador ayol ishdan bo‘sh vaqtlarida sayr qilib yurishi zarur, lekin bu
sayr charchatadigan bo‘lmasin. Sayr qilib yurish homilador ayolning jismoniy
va ruhiy holatiga foyda qiladi. Homilador ayol ochiq havoda uzoq yurganda
qornidagi homilasi kislorodga to‘yinadi.
Homiladorlik normal o‘tishi uchun uyquning muhim ahamiyati bor.
Homilador ayol bir sutkada kamida 8 soat uxlashi kerak, kechasi soat 10—11
dan kechikmay uyquga yotish zarur. Uyqudan oldin ochiq havoda aylanib kelish
va yotiladigan xonani shamollatish tavsiya etiladi. Homilador ayolning karavoti
qulay, o‘rin-boshi yumshoq bo‘lishi kerak, yostiq jildi, choyshablarni tez-tez
almashtirib turish zarur, o‘ng yon bilan yoki chalqancha yotib uxlagan ma’qul.
Homiladorlik vaqtida jinsiy aloqa cheklanishi lozim. Homiladorlikning
dastlabki 2—3 oyida, ayniqsa bola tashlab yurgan ayollarning, shuningdek,
birinchi marta bo‘yida bo‘lgan ayollarning jinsiy aloqa qilishi tavsiya etilmaydi.
Jinsiy aloqada bachadon qo‘zg‘aluvchanligi va qon ta’minoti o‘zgaradi, bu
o‘zgarish esa bola tushishiga yo‘l ochishi mumkin. Homiladorlikning so‘nggi
ikki oyida jinsiy aloqa qilish yaramaydi, chunki unda ayolning tug‘ruq yo‘llariga
patogen mikroorganizmlar tushadi.
Homilador ayollarning spirtli ichimliklar ichishi, shuningdek, tamaki chekishi
yaramaydi. Alkogol va nikotin homilador ayolning organizmini zaharlab,
qornidagi homilasiga salbiy ta’sir qiladi. Homilador ayolni yuqumli kasalliklardan
saqlash zarur. Bu kasalliklar ona organizmi uchun va qornidagi bolasi uchun
ayniqsa xavfli. Yiringli teri kasalliklari bilan og‘rigan bemorlardan ayniqsa
homiladorlik oxirida uzoqroq yurish kerak.
Badan parvarishi. 
Homiladorlik vaqtida badan tozaligiga ayniqsa jiddiy
e’tibor berish zarur. Badan toza bo‘lganda teri orqali nafas olish kuchayib,
organizm uchun zararli bo‘lgan chiqindilar ter bilan chiqib ketadi.
Òerining chiqarish funksiyasi kuchayganligidan, homiladorlik davrida
ko‘proq zo‘r berib ishlaydigan buyraklar funksiyasi osonlashadi. Badanni toza
tutish bir qancha yuqumli kasalliklarning oldini oladi.
Homiladorlik vaqtida dushda yuvinish, badanni ortiqcha qizitib yubormaslik
kerak. Homiladorlikning so‘nggi oyida vannada cho‘milish taqiqlanadi. Dushda
yuvinishdan tashqari, har kuni uy temperaturasidagi suvga latta ho‘llab, badanni
artish, so‘ngra quruq sochiqqa artinib, terini quritish tavsiya etiladi.
Homilador ayol tashqi jinsiy a’zolarini kuniga ikki marta iliq suvda sovunlab
yuvib turishi kerak. Avvalo qo‘lni tozalab yuvish zarur. Òashqi jinsiy a’zolarni
pastdan suv uradigan dushda yoki tog‘ora ustida (cho‘nqayib) chap qo‘lda
obdastadan suv quyib yuvish kerak. Bunda o‘ng qo‘lni orqa chiqaruv teshigidan
oldinga qarab emas, balki oldindan orqa chiqaruv teshigiga qarab harakatlantirish
kerak. Homiladorlik vaqtida qinni chayish yaramaydi. Homilador ayolning jinsiy
yo‘llaridan patologik chiqindi (oqchil) kelayotgan bo‘lsa, bunday ayolni maxsus
tekshirish va davolash uchun vrachga yuborish kerak.

---

" 
Homiladorlik davrida og‘iz bo‘shlig‘ini nihoyatda toza tutish kerak. Òishni
ertalab va kechqurun yumshoq cho‘tkada tozalash, ovqatdan keyin og‘izni chayish
zarur. Homiladorlik vaqtida ayol tish vrachiga ko‘rinib turishi lozim. Og‘rigan
tishlarning hammasini ayol tug‘gunicha tuzattirib olishi kerak.
Homiladorlik vaqtida sut bezlarini bo‘lajak funksiyasiga — bola emizishga
tayyorlash zarur.
Ilgari ko‘krak uchi yorilmasligi uchun
spirt, tanin eritmasi, yog‘ va boshqa
moddalar bilan artilar edi. Hozir sut
bezlarini va ko‘krak uchlarini har kuni uy
temperaturasidagi suvda sovunlab yuvib,
keyin sochiqda artib turish maqsadga
muvofiq deb hisoblanadi. Bu oddiy choralar
sut bezlarini kelgusi funksiyasiga
tayyorlaydi, ko‘krak uchini yorilishdan va yallig‘lanishdan (mastitdan) saqlaydi.
Ko‘krak uchi yassi yoki ichiga tortilgan bo‘lsa (79-rasm) qo‘lni tozalab yuvib,
massaj qilish kerak. Buning uchun ko‘krak uchi ishora barmog‘i va bosh barmoq
bilan avaylab ushlanib, kuniga 2—3 mahal 3—4 daqiqadan tortib turiladi.
Homilador ayolning kiyimi. 
Homilador
ayol kiyimi qulay va keng bo‘lishi kerak. Ayniqsa
homiladorlikning ikkinchi yarmida ko‘krak qafasi
va qorinni qisib qo‘yish yaramaydi. Belni qisib
turadigan belbog‘lar, yumaloq tortmalar, belni va
tizza yuqorisini qattiq qisadigan rezinali triko, tor-
tanqis siynaband va shu kabilar taqiqlanadi.
Ularga dag‘al matodan qulay siynaband tiktirib,
tutib yurish tavsiya etiladi. Siynabandlar ko‘krak
bezlarini qismasdan, pastdan ko‘tarib turishi
kerak (80-rasm). Modomiki shunday ekan,
siynaband pallalari yetarlicha chuqur, sut
bezlarining shakliga va kattaligiga mos bo‘lishi
lozim. Homilador ayolning kengroq ko‘ylak yoki yubka kiyib yurgani ma’qul.
Paypoq uzun tasma bilan belga mahkamlanadi, homiladorlikning ikkinchi
yarmida esa bandajga biriktirib qo‘yiladi. Homiladorlik vaqtida kiyimni toza
tutish ayniqsa muhim ahamiyatga egadir.
Homilador ayol poshnasiz yoki past poshnali qulay poyabzal kiyishi kerak.
Baland poshnali poyabzal orqa va oyoq muskullarining tarangligini oshirgani
uchun tavsiya etilmaydi.
Homiladorlikning ikkinchi yarmida, ayniqsa takror homilador bo‘lgan ayollarga
bandaj tutish tavsiya etiladi. Bandaj qorinni qismasdan, pastdan ko‘tarib turishi
kerak (81-rasm). Bandaj ertalab yotgan holatda tutiladi, kechasi yotishdan oldin
80-rasm.
Homilador ayol siynabandi.
79-rasm. 
Ko‘krak uchining shakllari.
a
–uchi normal; 
b
–uchi yassi; 
d
–uchi
ichiga tortilgan.
a b d

---

"!
olib qo‘yiladi. Bandaj tutish qorin devorining haddan tashqari cho‘zilishiga yo‘l
qo‘ymaydi, homiladorlik vaqtida gavdaning og‘irlik markazi ko‘chgani uchun orqa
muskullarining taranglanishiga xos bo‘lgan beldagi og‘irlik hissini kamaytiradi.
Homilador ayolning ovqati. 
Homiladorlik
vaqtida to‘g‘ri ovqatlanish ayolning sog‘lig‘ini
saqlash va qorindagi homilaning normal rivojlanishi
uchun g‘oyat muhim ahamiyatga egadir.
Homiladorlik vaqtida to‘g‘ri ovqatlanmaslik onaning
turli kasalliklar bilan og‘rishiga va homilaning
noto‘g‘ri rivojlanishiga sabab bo‘ladi.
Homilador ayollarning ovqatlanish tartibi bu
davrda ayol organizmida ro‘y beradigan fiziologik
o‘zgarishlarni; ona va homila organizmiga yetarli
miqdorda oqsil, yog‘, tuz va vitaminlar yetkazib
berish zarurligini hisobga olib tuziladi.
Homiladorlikning birinchi yarmida alohida
parhez qilishning hojati yo‘q. Homilador ayol
tarkibida asosiy oziq moddalarning hammasi
bo‘ladigan odatdagi ovqatlarni yeyaveradi. Ovqat
rang-barang va mazali qilib tayyorlanishi kerak.
Homiladorlikning dastlabki oylarida ayol ehtiyoj
sezsa o‘tkir va sho‘r ovqatlar (selyodka, ikra, tuzlangan karam, sho‘r bodring va
hokazo) yeyishi mumkin. Odatda homiladorlikning III – IV oyida ayolning
boshqorong‘iligi o‘tib ketadi. Homiladorlik boshlarida ko‘p ayollarning ko‘pincha
ertalab ko‘ngli ayniydi. Bunday hollarda ertalab yotgan joyda ovqat yeyish,
shundan keyingina o‘rindan turish tavsiya etiladi.
Homiladorlikning ikkinchi yarmida asosan sutli-o‘simlik ovqatlari – sut, kefir,
qatiq, suzma, smetana, qaymoq, sariyog‘, sabzavot, kartoshkadan tayyorlangan
ovqatlar, bo‘tqa, shirguruch kabilar tavsiya yetiladi. Go‘sht va baliqli ovqatlar
taqiqlanmaydi-yu, me’yori bilan yeyiladi. Meva-sabzavotni (ayniqsa karam, sabzi
va hokazo) xomligicha yeyish juda foydali, chunki ularda homilador ayol sog‘lig‘i
va qornidagi bolaning rivojlanishi uchun zarur vitaminlar ko‘p. Homiladorlikning
ikkinchi yarmida go‘shtni haftada 3–4 marta yeyish kerak. Hayvon oqsillarining
qo‘shimcha miqdori tuxum, pishloq, suzma va boshqa sutli mahsulotlar
ko‘rinishida iste’mol qilinadi. Go‘sht va baliq solingan suyuq oshlar o‘rniga
sutli va sabzavotli suyuq oshlar iste’mol qilinadi. Alkogolli ichimliklar, garmdori,
murch, xantal (gorchitsa), xren, sirka va boshqa o‘tkir dorivorlar taqiqlanadi.
Homiladorlikning ikkinchi yarmida tuzni kamroq iste’mol qilish zarur.
Ichiladigan suyuqliq miqdorini kamaytirib, kuniga 4–5 stakanga tushirish kerak.
Yuqorida aytilgan parhez jigar, buyrak va homiladorlik vaqtida zo‘r berib
ishlaydigan boshqa a’zolarning normal funksiyasi uchun zarur. Homiladorlik
81-rasm.
Homilador ayol bandaji.

---

""
vaqtida ona organizmi va qorinda o‘sayotgan homilaning vitaminlarga ehtiyoji
oshadi. Vitaminlar yetishmasligi organizmning yuqumli kasalliklarga chidamini
va mehnat qobiliyatini pasaytiradi. Homiladorlik vaqtida vitaminlarni yetarli
iste’mol qilmaslik natijasida homila noto‘g‘ri rivojlanishi, bola tushishi, barvaqt
tug‘ilishi mumkin. Modomiki shunday ekan, homilador ayol organizmining hayot
faoliyati uchun eng muhim vitaminlar bo‘lgan ovqatlarni iste’mol qilib turish
tavsiya etiladi.
Vitamin A ni 
o‘sish vitamini
deyishadi. Ovqatda bu vitamin yetishmasa yosh
organizm yaxshi o‘smaydi, yuqumli kasalliklarga chidami kamayadi, ko‘z
kasallanadi (kseroftalmiya, shapko‘rlik), jigar, ichak kasalligi ham ro‘y beradi.
Vitamin A hayvonlarning jigar va buyragida, sut, tuxum, sariyog‘, baliq moyi,
sabzi, ismaloqda ko‘p bo‘ladi.
Homiladorlarga zarur bo‘lsa vitamin A ning tayyor preparatlari: drajelari
(kuniga 2—4 mahal) yoki suyug‘i (kuniga 2 mahal 1—2 tomchidan) berilishi
mumkin.
Vitamin B
1
(antinevritik vitamin) 
modda almashinuvini boshqarishda
qatnashadi, asab tizimida modda almashinuv jarayonlarining to‘g‘ri o‘tishiga
yordam beradi. Bu vitamin yetishmaganda asab tizimining og‘ir kasalligi, qo‘l-
oyoq muskullarining atrofiyasi va falaji ro‘y beradi. Vitamin B
1 
pivo achitqisida,
jigar,
buyrakda, don va dukkakli o‘simliklarda ko‘proq. Vitamin B
1
qora nonda
ham bo‘ladi. Odamga bir sutkada 10—20 mg vitamin B
1
kerak.
Vitamin B
2
(riboflavin) 
— o‘sish faktori. Bu vitamin yetishmaganda organizm
yaxshi o‘smaydi, ko‘z, teri va shilliq pardalar kasallanadi. Vitamin B
2
achitqi,
jigar, buyrak, go‘sht, tuxum, sutli mahsulotlarda ko‘p bo‘ladi. Organizmga bir
sutkada 2 mg vitamin B
2
kerak.
Vitamin PP 
(nikotin kislota) 
ferment tizimlari tarkibiga kiradi, modda
almashinuvida qatnashadi. Bu vitamin yetishmaganda pellagra kasalligi avj oladi,
bunda markaziy va periferik asab tizimi, teri va shilliq pardalar zararlanadi, ichak
funksiyasi buziladi. Vitamin PP go‘sht, jigar, achitqi, bug‘doy donida ko‘p bo‘ladi;
organizmga bir sutkada 15 mg vitamin PP kerak.
Vitamin C 
(askorbin kislota) 
organizmdagi oksidlanish jarayonlarida
qatnashadi, hujayra ichidagi fermentativ jarayonlarni kuchaytiradi;
homiladorlikning normal o‘tishi uchun vitamin C zarur. Bu vitamin
yetishmaganda singa (lavsha) kasalligi avj oladi, homilador ayollar bola tashlaydi
va barvaqt tug‘adi. Vitamin C sabzavot, mevada, ayniqsa na’matak mevasida,
smorodinada, xom yong‘oqda ko‘p bo‘ladi. Organizmga bir sutkada 50—100
mg vitamin C kerak. Homiladorlik vaqtida bu vitaminga ehtiyoj ancha oshadi.
Shu sababli homilador ayol vitamin C ga boy ovqatlarni ko‘proq iste’mol qilishi
kerak. Qishda va ko‘klamda homilador ayollarga vitamin C ning tayyor
preparatlari (draje, tabletkalari) ni yoki askorbin kislotani (Acidi ascorbinici 0,2,
Sacchari albi 0,3 kuniga 3 mahal bir poroshokdan) berib turish tavsiya etiladi.

---

"#
Vitamin E. Organizmda vitamin E yetishmasa jinsiy bezlar funksiyasi,
ovulatsiya va urug‘lanish jarayoni buziladi; homiladorlik vaqtida gipovitaminoz
E oqibatida homila nobud bo‘ladi va bola tushadi. Vitamin E bug‘doy va
makkajo‘xori donining murtagida, tuxum, jigar, soya moyida va hayvonlarning
ba’zi to‘qimalarida bor. Bola tashlash va tug‘maslikni davolash maqsadida vitamin
E boshqa moddalar bilan birga qo‘llanilmoqda.
Vitamin D 
(raxitga qarshi vitamin) 
kalsiy va fosfor almashinuvini
boshqarishda qatnashadi, qorindagi homilada raxitning oldini oladi. Vitamin D
baliq moyida, yog‘li baliqlarning go‘shtida, jigar, ikra, sariyog‘da ko‘p bo‘ladi.
Vitamin D li ovqatlar yetarli bo‘lmasa, homilador ayolga baliq moyi (kuniga
1—2 mahal 1 osh qoshiqdan) buyuriladi.
Homilador ayollarning ko‘pincha 4 mahal ovqatlanishi tavsiya etiladi: birinchi
nonushtada kundalik ovqatning 25—30 foizi, ikkinchi nonushtada 10—15 foizi,
tushda 40—50 foizi, kechqurun 15—20 foizi yeyilishi kerak.
Homilador ayollar ko‘pincha qabziyatga moyil bo‘ladi. Ich qotmasligi uchun
ho‘l meva, sabzavot, qora non, qatiq iste’mol qilish kerak. Òo‘g‘ri ovqatlanishga
qaramay ich qotaversa, huqna qilinadi.
Homiladorlik normal o‘tayotganda maxsus gimnastika mashqlari bilan
shug‘ullanish foydali. Badantarbiya ayol sog‘lig‘ini saqlash va mustahkamlashga,
homiladorlik, tug‘ruq va chilla davrining to‘g‘ri o‘tishiga yordam beradi.
Homiladorlik vaqtida maxsus gimnastika bilan shug‘ullanadigan yoki sportchi
ayollarning osonroq tug‘ishi aniqlangan.
Badantarbiya mashqlari vrach ko‘rsatmasi va uning nazorati ostida
o‘tkaziladi, ayol mashq qilib, tegishli malaka orttirgach, uyda ham badantarbiya
bilan shug‘ullanishi mumkin. Homiladorlarga nafas olish, qon aylanishi, modda
almashinuvi va asab tizimining funksiyalarini yaxshilaydigan, qorin va chanoq
tubining muskullarini mustahkamlaydigan mashqlar foydali.
Ayol bo‘yida bo‘lgan paytidan to tug‘gunicha — butun homiladorlik mobaynida
feldsher-akusherlik punkti, qishloq vrachlik punkti yoki ayollar maslahatxonasining
nazorati ostida bo‘ladi. Akusher va vrachlar ayolning sog‘ligi va homiladorlikning
rivojlanishini muntazam kuzatib turadilar, gigiyena va parhezga doir maslahat
beradilar, mehnat va turmush sharoitini sog‘lomlashtirish choralarini ko‘radilar.
Homilador ayollar mamlakatimiz qonun-qoidalarida ko‘zda tutilgan imtiyozlardan
to‘la foydalanishlarida akusher va vrachlar yordam berishadi. Homilador ayollarni
sinchiklab kuzatish kasalliklarning dastlabki belgilarini va homiladorlikning
og‘irlashuvini o‘z vaqtida aniqlashga hamda to‘g‘ri davolash choralarini ko‘rishga
imkon beradi. Homiladorlikning og‘irlashuviga yo‘l qo‘ymaslik uchun ayolni
bo‘yida bo‘lgan dastlabki oylardan tortib muntazam kuzatib turish katta ahamiyatga
egadir. Aholi yashaydigan joy (uchastka) dagi hamma homiladorlarni barvaqt
hisobga olish zarur. Buning uchun sanitariya maorifi va patronaj ishi olib boriladi.
Homilador har bir ayol homiladorlikning birinchi yarmida kamida oyida bir marta
10 – 07-769

---

"$
va ikkinchi yarmida 2 haftada bir marta (zarur bo‘lsa bundan ham tezroq)
maslahatxonaga borib turishi shart.
Homilador ayollar har tomonlama mukammal tekshiriladi (anamnez
ma’lumotlari to‘planadi, homilador ko‘zdan kechiriladi, ichki a’zolari tekshiriladi,
akusherlik tekshirishi o‘tkaziladi va hokazo).
Yurak-tomir tizimi, buyrak, jigar va boshqa a’zolar kasalligi, tor chanoq,
homilaning noto‘g‘ri vaziyatlari, qon ketishi va homiladorlikning boshqa tarzdagi
og‘irlashuvlari bor-yo‘qligi aniqlanadi. Homiladorlik gestozlari, ayniqsa
eklampsiyaga yo‘l ochadigan gestozlar (homiladorlar istisqosi, nefropatiya,
preeklampsiya) ni aniqlashga katta e’tibor beriladi. Shu sababli maslahatxonada
umumiy va akusherlik tekshirishidan tashqari arterial bosim muntazam o‘lchab
turiladi, siydik tekshiriladi, yashirin shish kelishidan bexabar qolmaslik uchun
homiladorlarning gavda vazniga qarab turiladi.
Qanday bo‘lmasin kasallik belgilari va homiladorlikning og‘irlashayotganligi
aniqlanganda homilador ayol darhol vrachga yuboriladi.
Nazorat uchun savollar
1. Homilador ayollar gigiyenasi.
2. Homilador ayolning umumiy rejimi.
3. Homiladorlik davrida badan parvarishi, sut bezlarini bola emizishga qanday tayyorlash
lozim?
4. Homilador ayollar parhezi.
X BOB.
ÒUG‘RUQ
Òug‘ruq fiziologik jarayon bo‘lib, unda homila va yo‘ldosh bachadon
bo‘shlig‘idan tug‘ruq yo‘llari orqali haydab chiqiladi. Fiziologik tug‘ruq
akusherlar hisobida 10 oy (280 kun yoki 40 hafta) davom etgan homiladorlikdan
keyin ro‘y beradi, bu vaqtga kelib homila yetiladi va yorug‘ dunyoda yashashga
to‘la layoqatli bo‘lib tug‘iladi.
ÒUG‘RUQNI KELÒIRIB CHIQARUVCHI SABABLARI
Òug‘ruqning boshlanish sabablarini tushuntirish uchun ko‘pgina nazariyalar
ilgari surilgan. Òug‘ruqning boshlanish sababi — homiladorlik oxirida
plasentaning qarishi, funksiyasining buzilishi va ona bilan homila o‘rtasidagi
aloqaning uzilishi, homiladorlik oxiriga yaqin bachadonning nihoyatda
cho‘zilishi, ona organizmida anafilaktik reaksiyalar tarzida ta’sir etuvchi maxsus
moddalar hosil bo‘lishidan iborat deb tushuntirishga urinib ko‘rishdi.
Òug‘ruqning boshlanish sabablari murakkab bo‘lib, hali yetarli aniqlangan
emas. Ammo so‘nggi vaqtdagi tekshirishlar natijasida homiladorlik oxirida ayol
organizmida ko‘pgina o‘zgarishlar ro‘y berishi, buning natijasida tug‘ruq

---

"%
boshlanishi aniqlandi. Homiladorlik oxiriga kelib bosh miya po‘stlog‘ining
qo‘zg‘atuvchanligi ancha pasayib, orqa miyaning qo‘zg‘aluvchanligi oshadi,
bachadondagi asab elementlari va muskullarining qo‘zg‘aluvchanligi kuchayadi.
Homilador ayol organizmidan ham, tashqi muhitdan ham bo‘ladigan har xil
mexanik, kimyoviy va boshqa ta’sirotlarga bachadon tobora kuchliroq reaksiya
ko‘rsata boshlaydi. Homiladorlikning so‘nggi oylarida homilaning o‘sishi
qog‘onoq suvining to‘planish jarayonidan tezroq boradi; homila qismlari
bachadon devorlariga homiladorlikning dastlabki oylaridagiga nisbatan yaqinroq
joylashadi. Homilaning oldinda yotgan qismi pastga tushgach, bachadon pastki
segmentining devorida va bachadon atrofidagi (parametral) kletchatkada,
bachadon bo‘g‘zidagi asab chigallariga ta’sir etadi. Homiladorlik oxirida ayol
organizmida kimyoviy moddalar ko‘proq ishlanib chiqadi. Bu moddalar
bachadonning asab elementlariga ta’sir etib, uning tonusini va qisqaruvchanligini
oshiradi.
Homiladorlikning so‘nggi oylarida, ayniqsa tug‘ruqqa yaqin estrogen
gormonlarining miqdori progesteronga nisbatan ortiq bo‘ladi, bular bachadonning
tonusini va uni qisqartiradigan moddalarga sezuvchanligini oshiradi.
Bachadonning qisqaruvchanligini susaytiradigan progesteron kamayadi.
Bachadon qo‘zg‘aluvchanligi oshgan bir sharoitda gipofizning orqa
bo‘lagidan chiqqan gormon— oksitosin ayniqsa kuchli ta’sir etadi; homiladorlik
oxiriga yaqin bu gormon ko‘proq ishlanib chiqadi. Oksitosin bachadonning
qisqaruvchanligini kuchaytiradigan vosita sifatida yaxshi ma’lum.
Homiladorlik oxirida asetilxolin va biologik jihatdan aktiv boshqa moddalar
ko‘proq hosil bo‘ladi. Bular bachadonning qisqaruvchanligini oksitosin kabi
kuchaytiradi va saqlab turadi.
Qonda va bachadon muskullarida kalsiy ko‘payganligi ham bachadonning
harakat funksiyasini kuchaytiradi. Bachadonning qisqaruvchanligini
susaytiradigan magniy tuzlari tug‘ruqdan oldin kamayadi. Bundan tashqari
bachadon muskullarida uni qisqartiruvchi oqsil – aktomiozin, glikogen,
fosfokreatinin, glutation va boshqa moddalar to‘planadi (A.I. Petchenko).
Shu tariqa, homiladorlik oxiriga kelib, bir tomondan, bachadon
qo‘zg‘aluvchanligi oshadi, ikkinchi tomondan, bachadonning asab elementlariga
ta’sir etuvchi mexanik va kimyoviy ta’sirlovchi moddalar ko‘payadi (homilaning
qimirlashi, boshining pastga tushishi, pituitrin, asetilxolin va boshqa moddalarning
ortiqroq chiqishi).
Prostoglandin, xinin va boshqa biologik faol moddalar bachadonning
qisqaruvchanlik faoliyatiga ta’sir qiladi.
Bachadon qo‘zg‘aluvchanligi va ta’sirlovchilar kuchi muayyan chegaraga
yetgach, muntazam tug‘ruq faoliyati boshlanadi.
Òug‘ruq refleks yo‘li bilan boshlanadigan va asab tizimi tomonidan idora
etiladigan murakkab jarayondir. Bachadon har gal qisqarganda asab elementlari

---

"&
ta’sirlanadi, ayni vaqtda asab oxirlaridan biologik faol moddalar (asetilxolin,
simpatin) ajralib chiqadi, bular esa bachadonning yangidan qisqarishiga yordam
beradi. Òug‘ruq oxirigacha shunday jarayonlar sodir bo‘lib turadi.
ÒUG‘RUQNING XABARCHILARI VA BOSHLANISHI
Òug‘ruq xabarchilari deganda tug‘ruq yaqinlashganini bildiradigan bir qancha
belgilar tushuniladi. Bu quyidagilardan iborat.
1. Homiladorlik oxirida (odatda tug‘ruqqa 1—2 hafta qolganda) bachadon
tubi pastga tushadi, shu munosabat bilan diafragmaning qisilishi barham topadi,
ayol nafas olishi oson bo‘lib qolganini qayd qiladi va ayolning gavda tuzilishi
o‘zgaradi. Ayolning gerdayib yurishi kuzatiladi.
2. Homilaning oldinda yotgan qismi pastga tushadi; birinchi marta homilador
bo‘lgan ayollarda homila boshi chanoq kirish qismiga zich taqalib turadi yoki
hatto unga kichik segmenti bilan suqiladi.
3. Òug‘ruq oldidan bachadon bo‘yni «yetukligi» ning belgilari yaxshi bilinib
turadi: bachadon bo‘yni chanoq o‘qi bo‘ylab joylashgan, juda yumshagan, sal
kalta tortgan bo‘ladi, ilgari tug‘gan ayollarda servikal kanaldan barmoq o‘tadigan
bo‘lib qoladi. Òug‘ruq vaqtida yana kalta tortib, tekislanadi.
4. Òug‘ruqdan oldin ko‘pincha qindan bachadon bo‘yni bezlarining
cho‘ziluvchan shilimshiq sekreti chiqadi.
5. Homiladorlik oxirida ko‘p ayollar bachadon qisqarishlarini seza
boshlaydilar, bu qisqarishlar tug‘ruqdan oldin dumg‘aza sohasidagi va qorinning
pastki qismidagi tortuvchi og‘riqlar tusini oladi.
6. Ayol vazni tez-tez tortib ko‘rilsa, tug‘ruqdan oldin bir qadar kamayganini
aniqlasa bo‘ladi, bu organizmdan ko‘p suv chiqayotganiga bog‘liq. Bachadonning
nomuntazam qisqarishlari va bachadon bo‘yni shilimshig‘ining (shilimshiq
probkasining) qindan chiqishi tug‘ruqning eng dastlabki xabarchilari hisoblanadi.
Bachadon muskullarining muntazam qisqarishlari 
(dard tutishi) tug‘ruq
boshlanganligini bildiradi. Òug‘ruq boshlanganda har 10–15 daqiqada dard tutib
turadi, keyinchalik esa tobora tez-tez va qattiq dard tutadi. Òug‘ruq faoliyati
boshlanganini bildiruvchi ikkinchi belgi — bachadon bo‘ynining sekin-asta
tekislanishidir. Ayolni dard tuta boshlaganidan tortib to tug‘ruq tamom bo‘lguncha
tug‘uvchi ayol 
deb aytiladi.
ÒUG‘RUQNING HAYDOVCHI KUCHLARI
(DARD VA ÒO‘LG‘OQ ÒUÒISHI)
Òug‘ruqning haydovchi kuchlariga bachadon muskullarining muntazam
takrorlanuvchi qisqarishlari — 
dard tutishi
,
dard tutishiga qo‘shiladigan qorin
pressining ritm bilan 
qisqarishi
– 
to‘lg‘oq
kiradi.

---

"'
Dard tutishi. 
Bachadonning qisqarishlari (dard tutishi) tug‘ruqning asosiy
haydovchi kuchi hisoblanadi. Dard tutishi tufayli bachadon bo‘yni ochiladi
(bachadon bo‘ynini ochuvchi dard tutishi), shu tariqa, homila va yo‘ldoshning
bachadon bo‘shlig‘idan itarilib chiqishiga yo‘l ochiladi. Dard tutishi natijasida
homila bachadondan haydalib chiqadi (haydovchi dard).
Bachadon bo‘yni ochilgach, dard tutishiga to‘lg‘oq tutishi ham qo‘shiladi.
Homilaning haydalib chiqish jarayoni tug‘ruqning ikkala kuchi (dard va to‘lg‘oq)
bir vaqtda ta’sir etganligi natijasidir. Dard tutganda plasenta bachadon
devorlaridan ko‘chib haydalib tushadi (yo‘ldoshni tushiruvchi dard tutishi).
Nihoyat, tug‘ruqdan keyin bir necha vaqtgacha bachadon ritm bilan qisqarib
turadi (chillada dard tutishi).
Dard ixtiyordan tashqari tutadi, tug‘uvchi ayol dard tutishini o‘z istagi bilan
boshqara olmaydi. Dard vaqt-vaqti bilan, ma’lum daqiqalardan keyin tutadi; dard
tutishlar o‘rtasida o‘tadigan vaqt 
pauza
deb ataladi. Bachadon qisqarishi odatda
og‘riqli bo‘ladi, lekin ayollar bu og‘riqni turli darajada sezadilar.
Bachadon qisqarishi uning tubi va nay burchaklari sohasidan boshlanadi-da,
tez orada bachadon tanasining pastki segmentigacha hamma muskullariga
yoyiladi. Bachadonning pastki segmentida silliq muskul tolalari kamroq, shuning
uchun tug‘ruq vaqtida pastki segment cho‘ziladi va yupqa tortadi.
Har bir dard tutishi muayyan tartib bilan avj oladi; bachadon qisqarishi sekin-
asta kuchayib, eng yuqori darajasiga yetadi; so‘ngra muskullar bo‘shashadi, pauza
boshlanadi. Qo‘l bilan tekshirilganda bachadonning zichlashuvi, qotishi so‘ngra
sekin-asta bo‘shashuvi osongina payqaladi.
Òug‘ruq boshlanganda har bir dard tutishi 10–15 sekund davom etadi, tug‘ruq
oxiriga yaqinlashib esa o‘rta hisob bilan 1 daqiqaga cho‘ziladi. Òug‘ruq boshlarida
dard tutishlar o‘rtasidagi pauzalar 20–15–10 daqiqa davom etib, keyin qisqaradi,
homilaning tug‘ilish davriga yaqin har 2–3 daqiqada va hatto undan ham tezroq
dard tutib turadi.
Òo‘lg‘oq. 
Òug‘ruqning haydovchi kuchlaridan ikkinchisi – to‘lg‘oq – qorin
pressi va diafragma ko‘ndalang-targ‘il muskullarining qisqarishidan iborat.
Bachadon bo‘yni, parametral kletchatka va chanoq tubining muskullaridagi asab
elementlariga homilaning oldinda yotgan qismi ta’sir etishi natijasida refleks
yo‘l bilan to‘lg‘oq tutadi.
Òo‘lg‘oq ixtiyordan tashqari tutadi, ammo tug‘uvchi ayol to‘lg‘oqni ma’lum
darajada boshqara oladi. Òug‘uvchi ayol to‘lg‘oqni akusherning ko‘rsatmasi bilan
kuchaytiradi yoki kamaytiradi.
Òo‘lg‘oq vaqtida qorin ichidagi bosim ko‘tariladi. Ayni vaqtda bachadon
ichidagi bosimning ko‘tarilishi 
(dard tutishi) 
va qorin ichidagi bosimning
ko‘tarilishi 
(to‘lg‘oq) 
shunga olib keladiki, bachadon ichidagi homila va yo‘ldosh
qarshilik kam tomonga, ya’ni kichik chanoq tomonga intiladi.

---

#
ÒUG‘RUQ DAVRLARI
Òug‘ruq uch davrga bo‘linadi: bular – 
bachadon bo‘ynining ochilish davri
,
homilaning tug‘ilish davri
va
yo‘ldosh tushish davri
.
Bachadon bo‘ynining ochilish davri 
dastlabki 
muntazam dard tutishidan
boshlanib, pirovardida bachadon bo‘ynining tashqi teshigi to‘la ochilishi bilan
yakunlanadi.
Homilaning tug‘ilish davri bachadon bo‘yni tashqi teshigining to‘la ochilgan
paytidan boshlanib (to‘lg‘oq tutganidan) homila tug‘ilishi bilan tugaydi.
Yo‘ldosh tushish davri esa bola tug‘ilgan paytdan boshlanib, yo‘ldosh tushishi
bilan tugaydi.
BACHADON BO‘YNINING OCHILISH DAVRI
Òug‘ruqning birinchi davrida bachadon bo‘yni sekin-asta tekislanadi va
bo‘yin kanalining tashqi teshigi bachadon bo‘shlig‘idan homila chiqib ketishi
uchun yetarli darajagacha ochiladi. Dard tutishi tufayli bachadon bo‘yni tekislanib,
tashqi teshigi ochiladi. Dard tutgan vaqtda bachadon tanasining muskullarida
quyidagi jarayonlar ro‘y beradi:
a) muskul tolalari qisqaradi, bu jarayon – 
kontraksiya
deyiladi.
b) qisqarayotgan muskul tolalari joyidan siljiydi, ularning o‘zaro joylashuvi
o‘zgaradi, bir-biri bilan chalkashib, qisqarishni kuchaytiradi, bu jarayon –
retraksiya
deyiladi.
Dard tutguncha uzunlik bo‘yicha ketma-ket yotgan muskul tolalari dard
tutgach kaltalashadi, qo‘shni tolalar qavatiga siljib kiradi, bir-biriga yonma-yon
yotadi.
Bir dard tutishi bilan ikkinchi marta dard tutguncha o‘tadigan davr(pauza)da
muskul tolalarining siljiganligi saqlanib turadi. Navbatdagi dard tutishi (bachadon
muskullarining qisqarishi) vaqtida muskul tolalarining retraksiyasi kuchayadi,
shunga ko‘ra bachadon devorlari tobora qalin tortadi.
Bundan tashqari, retraksiya tufayli bachadonning pastki segmenti cho‘ziladi,
bachadon bo‘yni tekislanadi va bo‘yin kanalining tashqi teshigi ochiladi. Buning
sababi shuki, bachadon tanasining qisqarayotgan bo‘ylama muskul tolalari
bachadon bo‘ynining doiraviy (sirkular) muskullarini chetga va yuqoriga tortadi,
ayni vaqtda bachadon bo‘ynining kanali dard tutishi sayin kengayaveradi – bu
holat 
distraksiya
deb ataladi.
Qog‘onoq suvlarining bachadon bo‘yni kanali tomonga siljishi ham bachadon
bo‘ynining ochilishiga yordam beradi. Har bir dard tutishida bachadon muskullari
homila tuxumiga, asosan qog‘onoq suvlariga tazyiq ko‘rsatadi. Bachadon tubi
va devorlarining bir tekis qisishi tufayli bachadon ichi bosimi oshadi va qog‘onoq
suvlari bachadon bo‘yni kanalining ichki teshigiga, ya’ni qarshilik yo‘q tomonga

---

#
intiladi (82-rasm). Qog‘onoq suvlarining tazyiqi ostida qog‘onoq pardasining
pastki qutbi bachadon devorlaridan ko‘chib, bachadon bo‘yni kanalining ichki
teshigiga ponasimon shaklda kiradi. Homila tuxumi pastki qutbi pardalarining
shu qismi qog‘onoq suyuqlig‘i bilan birga bachadon bo‘yni kanaliga kiradi va
homila pufagi
deb ataladi.
Dard tutgan vaqtda homila pufagi taranglanib va
bachadon bo‘yni kanaliga tobora chuqur kirib, bu
kanalni ichkaridan kengaytira boradi. Shunday qilib,
bachadon bo‘ynining teshigi bachadon tanasidagi
bo‘ylama muskullar qisqarishi munosabati bilan ba-
chadon bo‘yni doiraviy muskullarining cho‘zilishi (dis-
traksiya) hisobiga, taranglashgan homila pufagining
bo‘yin kanaliga kirib, unga gidravlik pona kabi ta’sir
etishi bilan shu kanalni kengaytirishi hisobiga ochiladi.
Bachadon bo‘ynining ochilishiga sabab bo‘ladigan
asosiy omil – bachadonning qisqarishi (dard tutishi)dir;
dard tutishi tufayli bachadon bo‘ynining distraksiyasi
ham ro‘y beradi, bachadon ichidagi bosim ham
ko‘tariladi, natijada homila pufagi taranglashib,
bachadon bo‘ynining teshigiga kiradi.
Bo‘ylama muskullar retraksiyasi va kaltalanishi
tufayli bachadon yuqoriga intilib, homila pufagidan
go‘yo surilib ketadi. Ammo bachadonning boylam apparati bu a’zoning surilib
ketishini cheklaydi. Yumaloq boylamlar, dumg‘aza-bachadon boylamlari va qisman
serbar boylamlar qisqarayotgan bachadonni yuqoriga behad surilib ketishdan
saqlaydi. Yumaloq boylamlar taranglanganligini tug‘ayotgan ayolning qorin devori
orqali paypaslab bilsa bo‘ladi. Boylamlar yuqorida aytilgandek ta’sir etgani uchun
bachadonning qisqarish kuchi homila tuxumining pastga siljib borishiga sarf bo‘ladi.
Bachadon retraksiyasida bachadonning bo‘ynigina emas, pastki segmenti
ham cho‘ziladi. Bachadonning bo‘g‘zidan va bachadon tanasining eng pastki
bo‘limidan iborat bo‘lgan pastki segment birmuncha yupqa devori, undagi muskul
elementlari bachadonning yuqori segmentidagiga nisbatan kamroq. Pastki
segmentning cho‘zilishi homiladorlik vaqtidayoq boshlanadi va tug‘ruq vaqtida
yuqori segment muskullari (kovak muskul) retraksiyasi tufayli kuchayadi.
Dard tutishi avjiga chiqqach, qisqaruvchi kovak muskul (yuqori segment)
bilan bachadonning cho‘zilayotgan pastki segmenti o‘rtasidagi chegara sezila
boshlaydi. Bu chegara 
kontraksion
(yoki 
chegara
) 
halqa 
deb ataladi.
Odatda kontraksion halqa qog‘onoq suvlari ketgandan keyin vujudga kelib,
ko‘ndalangiga yotgan egatga o‘xshab turadi, uni qorin devori orqali paypaslab
bilish mumkin. Birinchi marta tug‘ayotgan va takror tug‘ayotgan ayollarda
bachadon bo‘ynining tekislanishi va bo‘yin kanalining ochilishi bir xilda bo‘lmaydi.
82-rasm.
Bachadonning qisqarishlari
ta’sirida qog‘onoq suvla-
rining ichki teshik tomonga
intilishi, homila pufagining
teshikka suqilib turishi.

---

# 
Birinchi marta tug‘ayotgan ayollarda bachadon bo‘yni ichki teshigi oldin
ochiladi; so‘ngra bachadon bo‘ynining kanali sekin-asta kengayib, pastga tomon
torayuvchi voronka shaklini oladi (83–84-rasmlar). Bachadon bo‘ynining kanali
kengaygan sayin bachadon bo‘yni qisqaradi va nihoyat, butunlay tekislanadi
(yoziladi), faqat tashqi teshik yopiq turaveradi. Keyinchalik tashqi teshik cho‘zilib,
chetlari yupqa tortadi, teshik ochila boshlaydi (85–86-rasmlar).
Òakror tug‘ayotgan ayollarda bachadon bo‘ynining tashqi teshigi
homiladorlik oxiridayoq biroz ochiq turadi (87-rasm), undan barmoq uchi bemalol
o‘tadi. Bachadon bo‘ynining ochilish davrida ichki teshikning ochilishi va
bachadon bo‘ynining tekislanishi bilan deyarli bir vaqtda tashqi teshik ham
ochiladi (88–89-rasmlar).
Òashqi teshik sekin-asta ochiladi. Dastlab teshik bir barmoq uchini o‘tkazadi,
keyin ochiq teshikdan ikkita va undan ortiq barmoq o‘tadi. Òeshik ochilgan sayin
chetlari tobora yupqa tortadi, ochilish davrining oxiriga yaqin teshik chetlari
kambar yupqa jiyak shakliga kiradi. Òeshik taxminan 10–12 sm kengaygach,
to‘la ochilgan deb hisoblanadi va yetuk homilaning boshini va tanasini o‘tkazadi.
Har bir dard tutgan vaqtda qog‘onoq suvi homila tuxumining pastki qutbiga
intiladi, homila pufagi taranglanib (to‘lishib), teshikka suqilib kiradi. Dard tutib
bo‘lganda qog‘onoq suvi qisman yuqoriga siljiydi, homila pufagining tarangligi
biroz kamayadi. Homilaning oldinda yotgan qismi chanoq og‘zida qimirlab
turadigan bo‘lguncha qog‘onoq suvi homila tuxumining pastki qutbiga va teskariga
bemalol siljib turadi. Homila boshi pastga tushgach, hamma tomondan
bachadonning pastki segmentiga tegib turadi va bachadon devorining shu qismini
chanoq og‘ziga qisib ushlaydi. Homila boshining pastki segmenti devorlari bilan
o‘ralgan joyi 
tegish 
(taqalish) 
belbog‘i 
deb ataladi. Bu belbog‘ qog‘onoq suvlarini
oldingi va orqa suvlarga ajratadi (90-rasm). Homila pufagidagi qog‘onoq suvining
tegish belbog‘idan pastda yotgan qismi 
oldingi suv 
deb ataladi. Qog‘onoq suvining
tegish belbog‘idan yuqorida yotgan ko‘proq qismini 
orqa suv 
deyiladi.
83-rasm. 
Birinchi marta tug‘ayotgan
ayol bachadonining bo‘yni tug‘ruq
boshlanishidan oldin.
1–ichki teshik yopiq; 2–bachadon bo‘yni-
ning kanali; 3–tashqi teshik yopiq.
84-rasm. 
Birinchi marta tug‘ayotgan ayol
bachadonining bo‘yni ochilish davrida;
bachadon bo‘yni tekislanmoqda.
1–ichki teshikka mos keladigan joyi;
2–tashqi teshik yopiq.
2
1
3
2
1

---

#!
85-rasm. 
Birinchi marta tug‘ayotgan
ayol bachadonining bo‘yni ochilish
davrida; bachadon bo‘yni tekislangan.
1–ichki teshikka mos keladigan joyi; 2–
tashqi teshik (akusherlik teshigi) bir
barmoq sig‘arli ochilgan.
86-rasm. 
Birinchi marta tug‘ayotgan
ayol bachadonining bo‘yni tekislangan,
tashqi teshigi to‘la ochilgan.
1–ichki teshikka mos keladigan joyi; 2–
tashqi teshik cheti (kambar jiyak shaklida).
87-rasm. 
Òakror tug‘ayotgan ayol
bachadonining bo‘yni ochilish davri
boshlangan.
1–ichki teshik; 2–tashqi teshik; bo‘yin
kanali bir barmoq sig‘arli ochilgan.
88-rasm. 
Òakror tug‘ayotgan ayol
bachadonining bo‘yni. Bachadon bo‘yni
yuqori yarmining tekislanishi va ayni
vaqtda tashqi teshikning ochilishi.
1–ichki teshikka mos keladigan joyi; 2–tashqi
teshik (ichki teshik bilan bir vaqtda
ochilmoqda).
89-rasm. 
Òakror tug‘ayotgan ayol
bachadoni; bo‘yni tekislangan, tashqi
teshik to‘la ochilgan. Òeshik cheti kambar
milk shaklida.
1–ichki teshikka mos keladigan joyi; 2–
tashqi teshik.
90-rasm
. Òashqi teshikning to‘la
ochilishi. Homila boshi chanoq og‘zida.
1–tegish belbog‘i; 2–oldingi suv; 3–orqa
suv.
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
3
1
2

---

#"
Dard tutishi kuchaygan sayin oldingi suv bilan homila pufagi tobora ko‘p
to‘lishadi va ochilish davrining oxiriga yaqinlashganda dard tutmay turgan davrda
ham homila pufagining tarangligi susaymaydi, homila pufagi yorilay deb turadi.
Normal sharoitda homila pufagi bachadon bo‘ynining tashqi teshigi to‘la
yoki deyarli to‘la ochilgach, dard tutayotgan vaqtda yoriladi (qog‘onoq suvining
o‘z vaqtida ketishi). Homila pufagi yorilgach, oldingi suv ketadi. Orqa suv, odatda,
bola tug‘ilgandan keyin oqib chiqadi.
Homila pufagi ba’zan tashqi teshik to‘la ochilmasdan turib yorilsa 
qog‘onoq
suvi barvaqt 
(erta) 
ketdi 
deyiladi, tug‘ruq boshlanmasdan turib suv ketishi
muddatidan oldin suv ketishi 
deb ataladi. Qog‘onoq suvlarining barvaqt va
muddatidan oldin ketishi tug‘ruqning kechishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Pardalar haddan tashqari zich bo‘lsa homila pufagi tashqi teshigi to‘la
ochilgandan keyin kech yoriladi (homila pufagining kech yorilishi), ba’zan
homilaning tug‘ilish davrigacha saqlanib turadi va oldinda yotgan qismning oldida
jinsiy yoriqdan do‘ppayib ko‘rinib turadi, bunday hollarda barmoq bilan yoki
asbob (Koxer qisqichi) bilan homila pufagi yirtiladi.
HOMILANING ÒUG‘ILISH DAVRI
Òashqi teshik to‘la ochilgach, homila bachadon bo‘shlig‘idan ilgarilama
harakatlana boshlaydi. Qog‘onoq suvi ketgach, dard tutishi bosiladi, 15–20 daqiqa
o‘tgach, bachadon muskullari kichraygan hajmga moslashib, yana dard tuta
boshlaydi. Suv ketgach, bachadon devorlari qalin tortadi. Bachadon
muskullarining qisqarish kuchi oshadi. Homilaning pastga tushayotgan boshi
asab chigallarini homila pufagidan ko‘ra ko‘proq bosadi. Shu sababli
bachadonning qisqarishlar kuchi va muddati oshib, dard tutishlar orasidagi davr
(pauza) tobora qisqaradi. Dard tutayotgan vaqtda bachadon juda ham taranglashib,
zichlashib, qorin devorini do‘ppaytiradi (“bachadon tikka turadi”).
Bachadonning qisqarishlariga tez orada to‘lg‘oq ham qo‘shiladi. Òo‘lg‘oq refleks
yo‘li bilan kelib chiqadi. Òug‘uvchi ayol nafasini to‘xtatib turadi, qo‘l-oyoqlarini
tug‘ruq karavotiga tiraydi va qorin muskullarini taranglashtirib, qattiq kuchanadi.
Homilaning tug‘ilish davrida ayolning hamma a’zolariga zo‘r keladi, yurak-
tomir tizimi zo‘r berib ishlaydi, modda almashinuvi kuchayadi.
Òo‘lg‘oq tutgan vaqtda tug‘uvchi ayolning yuzi o‘zgarib, yuzi va lablari
ko‘karadi, ter bosadi, bo‘yin venalari taranglashadi, oyoqlari tortishadi.
Charchagan ayol yangidan to‘lg‘oq tutguncha dam olib turadi.
Dard tutish va to‘lg‘oq ta’sirida homila boshi kichik chanoq bo‘shlig‘iga
tushadi, chanoq bo‘shlig‘idan o‘tib, chiqish teshigiga yaqinlashadi. Homila boshi
chanoq tubiga yetib, tobora ko‘proq tazyiq ko‘rsata boshlagach, to‘lg‘oqni
qaytarib bo‘lmaydi, to‘lg‘oq juda ham qattiq va tez-tez tutadi; to‘lg‘oqlar
o‘rtasidagi davr (pauza) 2–3 daqiqaga qisqaradi.

---

##
Homila boshi chanoqdan chiqish teshigiga yaqinlashgach, oraliq bo‘rta
boshlaydi, oraliq avvaliga faqat to‘lg‘oq vaqtida do‘ppaygan bo‘lsa, keyin
pauzalarda ham do‘ppayaveradi. Oraliq do‘ppaygan vaqtda orqa chiqaruv teshigi
kengayib va ochilib turadi. Òug‘ruqdan oldin to‘g‘ri ichak tozalanmagan bo‘lsa,
to‘lg‘oq vaqtida beixtiyor axlat chiqadi. Shuning uchun tug‘ruqqa kelgan har bir
ayolning ichaklari tozalovchi huqna yordamida tozalanadi.
Homila boshining keyingi ilgarilanma harakatlarida jinsiy yoriq ochila
boshlaydi. Òo‘lg‘oq tutgan vaqtda homila boshining kichkina bir qismi
ochilayotgan jinsiy yoriqdan ko‘rinib turadi. Òo‘lg‘oq tutib bo‘lgach, homila
boshining ilgarilanma harakati to‘xtaydi, homila boshi ko‘zdan yo‘qolib, jinsiy
yoriq yumilib qoladi. Navbatdagi to‘lg‘oq tutganda homila boshining kattaroq
bir qismi do‘ppayib turadi, lekin pauzada (to‘lg‘oqlar orasidagi davrda) homila
boshi yana ko‘zdan yo‘qoladi. Òo‘lg‘oq tutgan vaqtda homila boshining jinsiy
yoriqdan ko‘rinishi homila 
boshining suqilib kirishi
deb ataladi (91-
a 
rasm).
Yana to‘lg‘oq tutavergach homilaning suqilib kirayotgan boshi tobora ko‘proq
oldinga turtib chiqadi, endi u to‘lg‘oq to‘xtagandan keyin ham ko‘zdan
yo‘qolmaydi, jinsiy yoriq, barala ochiq turadi. Homila boshi ancha oldinga surilib,
to‘lg‘oq to‘xtagandan keyin ham ko‘zdan yo‘qolmasa, 
homila boshi yorib chiqdi
deb aytishadi (91-
b 
rasm).
Homilaning dastlab ensa qismi yorib chiqadi, keyinchalik tepa do‘mboqlari
jinsiy yoriqdan ko‘rinadi; shu payt oraliqning taranglanishi nihoyasiga yetadi.
Ensa va tepa do‘mboqlar yorib chiqqach, qattiq to‘lg‘oq vaqtida homilaning
peshonasi va yuzi ham tug‘ruq yo‘llaridan chiqadi. Homila boshi tashqariga
chiqqach, to‘lg‘oq qisqa vaqt to‘xtaydi.
Homilaning tug‘ilgan boshi yuzi bilan orqaga qaragan bo‘ladi (92-
a 
rasm).
Yuzi ko‘karadi, og‘iz-burnidan shilimshiq keladi. Homila boshi tug‘ilgach,
yangidan boshlangan to‘lg‘oqda homila tanasi buriladi, natijada homilaning bir
yelkasi simfizga, ikkinchi yelkasi dumg‘azaga qarab turadi.
91-rasm. 
Homila boshining suqilib kirishi va yorib chiqishi.
a
–boshning suqilib kirishi; 
b
–boshning yorib chiqishi.
a b

---

#$
Homila tanasining burilishi tufayli tug‘ilgan boshi yuzini onasining o‘ng
yoki chap soniga qaraydigan qilib buradi (92-
b 
rasm). Homila yuzi birinchi
pozitsiyada onaning o‘ng soniga, ikkinchi pozitsiyada chap soniga buriladi.
Homilaning yelkalari tug‘ruq yo‘llaridan quyidagicha chiqadi: oldingi yelkasi
simfiz ostida ushlanib qoladi (93-
a 
rasm), orqadagi yelkasi oraliq ustidan sirg‘anib
chiqadi (93-
b 
rasm), so‘ngra butun yelka kamari tashqariga chiqadi. Homilaning
boshi va yelka kamari chiqqach, tanasi va oyoqlari bemalol chiqadi. Biroz loyqa
suvlar oqib ketadi, ularda homilaning pishloqsimon moy zarralari bor. Ba’zan
tug‘ruq yo‘llarining yumshoq to‘qimalari ozgina chaqalanishi sababli bu suvlarga
qon aralashgan bo‘ladi.
Yorug‘ dunyoga chiqqan bola nafas ola boshlaydi, chinqirib yig‘laydi,
oyoqlarini faol qimirlatadi, terisi qizaradi.
Ona qattiq charchaganligini his qiladi, orom oladi, pulsi normallashadi. Ayol
ko‘zi yorigandan keyin ko‘pincha qaltiraydi. Buning sababi shuki, qattiq to‘lg‘oq
tutgan vaqtda ayol ko‘p haroratini yo‘qotadi.
Òug‘ruq biomexanizmi.
Homila tug‘iladigan davrda tug‘ruq yo‘llarining
yumshoq qismlari va kichik chanoqdan o‘tadi.
93-rasm. 
Homila yelkalarining chiqishi.
a
–oldingi yelkasi simfiz ostida ushlanib qoladi; 
b
–orqadagi yelkasi oraliq ustidan sirpanib
chiqadi.
92-rasm. 
Homila boshining tug‘ilishi.
a
–chiqqan bosh yuzi orqaga qaragan; 
b
–bosh yuzi bilan ona soniga qaraydigan bo‘lib burilgan.
a b
a b

---

#%
Homila chanoq o‘qi (ya’ni chanoqning hamma to‘g‘ri o‘lchamlari
markazlarini birlashtiruvchi egilgan chiziq) bo‘ylab ilgarilanma harakat qiladi.
Chanoq o‘qi dumg‘aza oldingi yuzasining botiqligiga yarasha egiladi, chanoqdan
chiqish teshigida oldinga, simfiz tomonga yo‘l oladi (94-rasm).
Chanoq devorlari bab-baravar emas:
simfiz dumg‘azadan ancha kalta. Kichik
chanoqning turli tekisliklardagi shakli har
xil: chanoq og‘zi ko‘ndalangiga cho‘zilgan,
chanoq bo‘shlig‘i yumaloq, chanoqdan
chiqish teshigi oldindan orqaga qarab
cho‘zilgan oval shaklida. Homila boshining
turli tekisliklardagi o‘lchamlari ham bir xil
emas. Shunga ko‘ra homila boshi tug‘ruq
yo‘llarida burilmasdan to‘ppa-to‘g‘ri chiziq
bo‘ylab o‘tolmaydi. Homila, ayniqsa uning
boshi chanoq o‘qi bo‘ylab ilgarilanma
harakat qilish bilan bir vaqtda bir qancha
harakatlarni bajaradi. Homila boshi
ilgarilanma harakatlarga qo‘shimcha ravishda bo‘ylama o‘q tevaragida buriladi
va ko‘ndalang o‘q tevaragida aylanadi, bukiladi va yoziladi.
Homila kichik chanoqdan va tug‘ruq yo‘llarining yumshoq qismlaridan
o‘tayotganda bajaradigan harakatlari yig‘indisi 
tug‘ruq biomexanizmi
deb ataladi.
Ensa oldinda yotishining oldingi turidagi tug‘ruq biomexanizmi eng tipik,
normal mexanizm hisoblanadi. Hamma tug‘ruqlarning 95 foizida ensa oldin
keladi.
ENSA OLDINDA YOÒISHINING OLDINGI ÒURIDA ÒUG‘RUQ
BIOMEXANIZMI
Òug‘ruq biomexanizmi to‘rt momentdan iborat.
Birinchi moment 
– homila boshining bukilishi (flexio capitis). Homila boshi
ko‘ndalang o‘qi tevaragida bukiladi va o‘zining o‘q-yoysimon choki bilan chanoq
kirish tekisligining ko‘ndalang o‘lchamiga mos keladi.
Bachadon bo‘ynining ochilish davrida homila boshi kichik chanoq og‘ziga
suqilib kiradi (yoki taqaladi), o‘q-yoysimon chok chanoqning ko‘ndalang yoki
biroz qiyshiq o‘lchamida turadi.
Homilaning tug‘ilish davrida bachadon va qorin pressining tazyiqi yuqoridan
homilaning umurtqa pog‘onasiga va u orqali boshiga o‘tadi. Umurtqa pog‘onasi
boshiga o‘rtasidan emas, balki ensasi yaqinidan tutashgan, shu tufayli go‘yo
ikki yelkali richag hosil bo‘ladi, richagning kalta uchida ensa, uzun uchida
peshona joylashadi. Bachadon va qorin ichidagi bosimning kuchi umurtqa
94-rasm.
Homila tug‘iladigan davrda tug‘ruq
kanalining shakli (sxematik tasviri).

---

#&
pog‘onasi orqali avvalo ensa sohasiga o‘tadi (richagning kalta yelkasi). Ensa
pastga tushadi, engak ko‘krak qafasiga yaqinlashadi, kichik liqildoq katta
liqildoqdan pastroqda joylashadi (95-rasm).
Keyinchalik kichik liqildoq sohasi hamisha chanoqning o‘tkazuvchi o‘qi
bo‘ylab borib, jinsiy yoriqdan birinchi bo‘lib ko‘rinadi. Ensa oldinda yotishining
oldingi turida kichik liqildoq 
o‘tkazuvchi 
(yetakchi) 
nuqta 
hisoblanadi.
Oldinda yotuvchi qismda joylashib, chanoq og‘ziga birinchi bo‘lib
tushadigan, ichki burilish vaqtida oldinda boradigan va jinsiy yoriqdan birinchi
bo‘lib ko‘rinadigan nuqta 
o‘tkazuvchi nuqta 
deb ataladi.
Homila boshi bukilishi tufayli chanoqqa endi to‘g‘ri o‘lcham (12 sm) o‘rniga
eng kichik o‘lcham, ya’ni kichik qiyshiq o‘lcham (9,5 sm) bilan kiradi. Homila
boshi chanoqning hamma tekisliklaridan va jinsiy yoriqdan shu kichraygan
aylanasi bilan o‘tadi. Diametr suboccipito-bregmatica – 9,5 sm.
Ikkinchi moment
– homila boshining ichki burilishi (rotatio capitis interna).
Homila boshi oldinga qarab ilgarilanma harakat qiladi (pastga tushadi) va ayni
vaqtda bo‘ylama o‘q tevaragida buriladi. Shu payt ensasi (va kichik liqildog‘i)
oldinga – simfiziga, peshonasi (va katta liqildog‘i) esa orqaga – dumg‘aza tomon
buriladi (96-
a 
rasm).
Chanoq og‘zida ko‘ndalang (yoki biroz qiyshiq) o‘lchamda
turgan o‘q-yoysimon chok endi o‘z vaziyatini sekin-asta o‘zgartiradi. Homila
boshi chanoq bo‘shlig‘iga tushayotganda o‘q-yoysimon chok qiyshiq o‘lchamga
o‘tadi (96-
b 
rasm); birinchi pozitsiyada o‘ng qiyshiq o‘lchamga, ikkinchi
pozitsiyada chap qiyshiq o‘lchamga o‘tadi. Chanoqdan chiqish teshigida o‘q-
yoysimon chok shu teshikning to‘g‘ri o‘lchamiga mos keladi. Homila boshining
ichki burilishi chanoqdan chiqish teshigining to‘g‘ri o‘lchamida o‘q-yoysimon
chokning qaror topishi bilan tugaydi, pastga tushgan kichik liqildoq ayni vaqtda
to‘ppa-to‘g‘ri simfizga qaragan bo‘ladi (97-
a 
va 
b 
rasmlar). Homila boshi chanoq
bo‘shlig‘idan (chanoq og‘zidan to chiqish teshigigacha) o‘tayotganda aksari 90°
li yoy bo‘ylab aylanadi. Ensa ichki burilishgacha biroz oldinga qaragan bo‘lsa –
bosh 45°ga buriladi, ensa biroz orqaga qaragan bo‘lsa – bosh 135°ga buriladi.
95-rasm. 
Òug‘ruq biomexanizmining birinchi momenti:
a
–tug‘ruq mexanizmining birinchi momenti–homila boshining bukilishi; 
b
–chanoqdan chiqish
teshigi tomondan ko‘rinishi.
a b

---

#'
Shunday qilib, homila boshining ichki burilishida o‘q-yoysimon chok chanoq
og‘zining ko‘ndalang o‘lchamidan chanoq bo‘shlig‘ining qiyshiq o‘lchamiga,
qiyshiq o‘lchamdan esa chanoqdan chiqish teshigining to‘g‘ri o‘lchamiga o‘tadi.
Homila boshining ichki burilishini turli sabablarga bog‘lashadi. Harakatlanib
borayotgan boshning chanoq o‘lchamlariga moslanish nazariyasi ko‘proq
tarqalgan. Bu nazariyaga muvofiq, homila boshi eng kichik aylanasi (kichik
qiyshiq o‘lcham bo‘yicha aylanasi) bilan chanoqning eng katta o‘lchamlaridan
o‘tadi. Chanoq og‘zida ko‘ndalang o‘lcham, chanoq bo‘shlig‘ida qiyshiq o‘lcham,
chanoqdan chiqish teshigida to‘g‘ri o‘lcham eng katta o‘lcham hisoblanadi;
homila boshi shunga yarasha ko‘ndalang o‘lchamdan qiyshiq o‘lchamga va
so‘ngra to‘g‘ri o‘lchamga o‘ta turib buraladi.
Uchinchi moment 
– homila boshining yozilishi (extensio capitis).
Homilaning qattiq bukilgan boshi chanoqdan chiqish teshigiga yetgach, unga
chanoq tubining muskullari qarshilik ko‘rsatadi. Bachadon va qorin pressining
muskullari qisqarib, homilani dumg‘aza va dum suyagining uchiga tomon
haydaydi. Chanoq tubining muskullari homila boshining shu yo‘nalishdagi
harakatiga qarshilik ko‘rsatadi va uning oldinga, jinsiy yoriqqa tomon og‘ishiga
yordam beradi.
97-rasm. 
Homila boshining ichki burilishi:
a
–homila boshining ichki burilishi tugagan;
b
–chanoqdan chiqish teshigi tomondan ko‘rinishi.
O‘q-yoysimon chok chanoqning to‘g‘ri o‘lchamida turibdi.
96-rasm. 
Òug‘ruq biomexanizmining ikkinchi momenti:
a
– homila boshining ichki burilishi; 
b
–chanoqdagi chiqish teshigi tomondan ko‘rinishi. O‘q-
yoysimon chok chanoqning o‘ng tomondagi qiyshiq o‘lchamida turibdi.
a b
a b

---

$
Homilaning tug‘ilayotgan boshi shu ikki kuch ta’sir etishi tufayli yoziladi.
Ensa ostidagi chuqurcha qov ravog‘ining ostiga taqalib, bosh yoziladi (98-
a 
rasm).
Bosh shu tayanch nuqtasi tevaragida yoziladi (98-
b 
rasm); bosh yozilayotgan
vaqtda peshona, yuz va engak yorib chiqadi, ya’ni bosh batamom tug‘iladi. Bosh
suqilib kirib yorib chiqayotgan vaqtda yoziladi. Ensa oldinda yotishining oldingi
turida bosh kichik qiyshiq o‘lchamdan o‘tuvchi tekislik (aylanasi 32 sm) bilan
vulvadan chiqadi.
Bosh yorib chiqayotganda qaysi
tayanch nuqtasi atrofida buralsa, o‘sha
nuqtani 
fiksatsiya nuqtasi 
yoki
gipomoxlion 
deyiladi.
Ensa oldinda yotishining oldingi
turida ensa osti chuqurchasi fiksatsiya
nuqtasi hisoblanadi.
Òo‘rtinchi moment 
– homila
boshining tashqi tanasining ichki
burilishi (rotatio capitis externa et trunci
interna).
Homila boshi tug‘ilgandan keyin
yuzi pozitsiyaga qarab onaning o‘ng yoki
chap soniga qarab buriladi. Birinchi
pozitsiyada yuz onaning o‘ng soniga,
ikkinchi pozitsiyada chap soniga
buriladi. Homila boshining tashqi burilishi yelkalarning ichki burilishiga bog‘liq.
Homila yelkalari chanoqqa ko‘ndalang yoki biroz qiyshiq o‘lchamda kiradi;
yelkalar chanoq bo‘shlig‘ida burila boshlaydi va qiyshiq o‘lchamga o‘tadi.
Chanoq tubida yelkalarning ichki burilishi ko‘ndalang o‘lcham bilan tugaydi,
chanoqdan chiqish teshigining to‘g‘ri o‘lchamida yelkalar qaror topadi (bir yelka
simfizga, ikkinchi yelka dumg‘azaga qarab turadi) (99-rasm). Yelkalarning
burilishi boshga o‘tadi: yelkalar chanoqdan chiqish teshigining to‘g‘ri o‘lchamida
qaror topgach, yuz onaning soniga qarab buriladi.
98-rasm. 
Òug‘ruq
biomexanizmining
uchinchi momenti.
a
–homila boshining
yozila boshlashi (suqilib
kirishiga mos keladi); 
b
–
homila boshining yozi-
lishi (yorib chiqishiga
mos keladi).
a b
99-rasm. 
Òug‘ruq mexanizmining
to‘rtinchi momenti. Homila boshining
tashqi burilishi. Homila yelkalarining
ichki burilishi tugagan, ular yorib
chiqmoqda.

---

$
ENSA OLDIDA YOÒISHINING ORQA ÒURIDA ÒUG‘RUQ
BIOMEXANIZMI
Ensa oldinda yotganda boshning ichki burilishi aksari shunday bo‘ladiki, ensa
oldinga (simfizga), peshona va yuz esa orqaga (dumg‘azaga) buriladi. Orqa turlarda,
ya’ni homilaning tug‘ilish davrigacha yelka va ensa orqaga qaragan taqdirda ham ensa
oldinga buriladi. Homilaning tug‘ilish jarayonida orqa tur ko‘pincha oldingi turga o‘tadi.
Kamdan-kam hollarda (ensa oldinda yotishining 1 foizida) gina bosh ichki burilishda
ensasi dumg‘azaga qaraydigan bo‘lib buraladi va tug‘ruq orqa turda ro‘y beradi.
Ensa oldinda yotishining orqa turida tug‘ruq biomexanizmi quyidagicha
bo‘ladi.
Birinchi moment 
– boshning bukilishi. Kichik liqildoq sohasi boshning
oldinda boruvchi nuqtasi, ya’ni o‘tkazuvchi nuqta bo‘lib hisoblanadi
1
.
Ikkinchi moment
– boshning ichki burilishi. Bukilgan bosh chanoqqa tushib,
ensasi orqaga qaraydigan bo‘lib buriladi (100-
a 
rasm); o‘q-yoysimon chok chanoq
bo‘shlig‘ida chanoqning qiyshiq o‘lchamiga, chanoqdan chiqish teshigida
chanoqning to‘g‘ri o‘lchamiga o‘tadi (burilish tugallangan bo‘ladi). Burilish tamom
bo‘lgach, kichik liqildoq (ensa) dumg‘azaga, katta liqildoq simfizga qarab buriladi.
Uchinchi moment.
Bosh yorib chiqish vaqtida qo‘shimcha bukiladi.
Peshonaning sochli qismi chegarasi qov ravog‘iga va uning atrofiga tayanadi
(fiksatsiyaning birinchi nuqtasi), bosh qattiq bukiladi (100-
b 
rasm).
Boshning shu
qo‘shimcha bukilish vaqtida tepa do‘mboqlar va ensa do‘mbog‘i yorib chiqadi.
Òo‘rtinchi moment –
homila boshining yozilishi. Shundan keyin homila boshi
ensa osti chuqurchasi bilan dumg‘aza-dum bo‘g‘imiga tayanadi (fiksatsiyaning
ikkinchi nuqtasi) va yoziladi. Bosh yozilayotgan vaqtda peshonasi, yuzi va engagi
qov ravog‘ining ostidan bo‘shab chiqadi. Bosh o‘rta qiyshiq o‘lchamga mos aylanasi
(33 sm) bilan yorib chiqadi. Diametri 10 sm. (Diametr suboccipito-frontalis 10 sm).
Beshinchi moment.
Boshning tashqi burilishi va yelkalarning ichki burilishi
ensa oldinda yotishining oldingi turidagi kabi ro‘y beradi.
1 
Ensa oldinda yotishining orqa turida avval kichik liqildoq, rotatsiya oxirida katta liqildoq bilan kichik
liqildoq o‘rtasi 
o‘tkazuvchan nuqta
hisoblanadi.
a b
100-rasm. 
Ensa oldinda
yotishining orqa turida
homilaning tug‘ilishi.
a
–homila boshining ichki buri-
lishi, ensa orqaga qaragan
(tug‘ruq mexanizmining ikkin-
chi momenti); 
b
–homila bo-
shining qo‘shimcha bukilishi
(tug‘ruq mexanizmining uchin-
chi momenti).
11 – 07-769

---

$ 
Ensa oldinda yotishining orqa turida bosh tug‘ruq yo‘llaridan qiyinchilik
bilan o‘tib boradi, homilaning tug‘ilish davri ensa oldinda yotishining oldingi
turidagiga nisbatan uzoqroq davom etadi.
Òug‘ruq biomexanizmining bosh shakliga ta’sir etishi.
Homila boshi tug‘ruq
kanalining shakliga va o‘lchamlariga moslasha oladi. Homila boshining
moslanuvchanligi kalla suyaklarining choklar va liqildoqlar sohasida siljiy olishiga,
kalla suyaklarining kichik chanoqdan o‘tishda o‘z shaklini o‘zgartira olishiga bog‘liq.
Tug‘ruq kanali devorlarining tazyiqi ostida kalla suyaklari chok va liqildoqlar
sohasida bir-biriga mingashadi. Òepa suyaklardan biri ikkinchisining ustiga o‘tadi,
ensa va peshona suyaklari tepa suyaklar ostiga kirishi mumkin. Kalla suyaklari
yassilanadi yoki qabariqroq bo‘lib qoladi. Kalla suyaklarining shu tariqa siljishi
natijasida bosh shakli o‘zgarib, tug‘ruq yo‘llarining shakli va o‘lchamlariga
moslanadi. Òug‘ruq yo‘llaridan o‘tayotganda bosh shaklining o‘zgarishi
konfiguratsiya
deb ataladi, u bosh va tug‘ruq yo‘llarining xususiyatlariga bog‘liq.
Choklar qancha keng va suyaklar qancha yumshoq bo‘lsa, bosh o‘z shaklini
shuncha ko‘p o‘zgartira oladi. Bundan tashqari, boshning harakatlanib borishi
qiyinlashganda (chanoq tor bo‘lganda) bosh shakli ayniqsa ko‘p o‘zgaradi. Bosh
shakli tug‘ruq biomexanizmiga qarab o‘zgaradi. Ensa oldinda yotganda (uning
ayniqsa orqa turida) bosh ensa tomonga cho‘zilib, dolixosefalik shaklga kiradi
(101-rasm). Bosh tepasi oldinda yotganda tepaga tomon, peshona oldinda
yotganda peshonaga tomon cho‘ziladi va hokazo.
Normal tug‘ruqda bosh konfiguratsiyasi keskin bo‘lmay, yangi tug‘ilgan
bolaning sog‘lig‘iga va rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatmaydi, bosh shaklining
o‘zgarishi tez orada benom-u nishon yo‘qolib ketadi. Homilaning tug‘ilish davrida
bosh shakli o‘zgarishidan tashqari, 
bosh o‘smasi 
(yoki 
tug‘ruq o‘smasi
) ro‘y
beradi. Òug‘ruq o‘smasi oldinda yotuvchi qismning eng pastdagi (oldinda
kelayotgan) bo‘lagining to‘qimalari bo‘rtishidan iborat. Oldinda yotuvchi
qismning qaysi bo‘lagi tegish belbog‘idan pastda turgan bo‘lsa, o‘sha bo‘lagidan
venoz qonning oqib ketishi qiyinlashgani sababli to‘qimalar bo‘rtadi (shishadi).
101-rasm. 
Ensa oldinda yotganda
tug‘ilgan homila boshining
konfiguratsiyasi.
102-rasm. 
Òepa suyak sohasidagi bosh
o‘smasi.

---

$!
Bosh va chanoq oldinda yotganda tug‘ruq o‘smasi paydo bo‘ladi, oldinda yotgan
qismida hosil bo‘luvchi o‘sma 
tug‘ruq o‘smasi
deb ataladi.
Òug‘ruq o‘smasi qog‘onoq suvi ketgandan keyin faqat tirik homilada hosil bo‘ladi.
Ensa oldinda yotganda tug‘ruq o‘smasi kichik liqildoq sohasida joylashib, pozitsiyaga
qarab o‘ng yoki chap tepa suyakka tarqaladi (102-rasm). Òug‘ruq o‘smasi birinchi
pozitsiyada o‘ng tepa suyakda, ikkinchi pozitsiyada chap tepa suyakda ko‘proq
bo‘ladi. Yuz oldinda yotganda tug‘ruq o‘smasi yuzda, dumba oldinda yotganda
dumbada joylashadi. Normal tug‘ruqda tug‘ruq o‘smasi katta bo‘lmaydi va tug‘ruqdan
bir necha kundan keyin o‘z-o‘zidan yo‘qolib ketadi. Homilaning tug‘ilish davri
cho‘zilib ketganda (masalan, chanoq tor bo‘lganda) tug‘ruq o‘smasi katta bo‘ladi,
o‘sma ustidagi teri qizarib ketadi. Òug‘ruq juda tez o‘tganda va homila boshi kichkina
bo‘lganda tug‘ruq o‘smasi kichkina bo‘ladi yoki mutlaqo bo‘lmaydi.
Homila boshining tug‘ruq yo‘llaridan o‘tishi qiyinlashganda va operatsiya
qilinganda boshda qonli o‘sma (kefalogematoma) paydo bo‘lishi mumkin. U
tepa suyaklardan birining (ba’zan ikkalasining) suyak ust pardasi ostiga qon
quyilishi natijasida kelib chiqadi, kefalogematoma faqat tepa suyak sohasida
yotgan noto‘g‘ri shakldagi yumshoq shishdan iborat. Bosh o‘smasining
chegaralari yoyiq bo‘lsa, aksincha kefalogematoma chegara choklar va
liqildoqlar chizig‘idan hech qachon o‘tmaydi.
YO‘LDOSH ÒUSHISH DAVRI
Homila tug‘ilgandan keyin tug‘ruqning uchinchi davri – yo‘ldosh tushish
davri boshlanadi. Bu davrda plasenta va pardalar bachadon devorlaridan ko‘chadi,
ko‘chgan yo‘ldosh tug‘ruq yo‘llari orqali chiqib ketadi.
Yo‘ldosh tushish davridagi dard tutishi plasentaning ko‘chishiga yordam
beradigan asosiy shartdir. Ko‘chgan yo‘ldoshning haydalib chiqishida qorin pressi
ishtirok etadi. Bola tug‘ilgach, bachadon qisqarib, yumaloq shaklga kiradi.
Bachadon tubi kindik ro‘parasida joylashadi; bir necha daqiqadan keyin bachadon
muskullari ritm bilan qisqara boshlaydi – yo‘ldosh tushish davridagi dard tutishi
boshlanadi.
Yo‘ldosh tushish davrida dard tutganda bachadonning hamma muskullari,
shu jumladan plasenta yopishgan soha (plasentar maydoncha) muskullari ham
qisqaradi. Plasenta esa qisqara olmaydi, shuning uchun u yopishgan joyning
torayayotgan qismidan siljiydi. Har gal dard tutganda plasentar maydoncha
kichrayadi, plasenta burmalanadi, bu burmalar bachadon bo‘shlig‘iga do‘ppayib
chiqadi, nihoyat, bachadon devoridan ko‘chib ketadi.
Plasenta bachadon devoridan ko‘chayotganda plasentaning ko‘chgan qismi
sohasidagi bachadon-plasenta tomirlari uziladi. Òomirlardan chiqqan qon
bachadon devori bilan plasenta oralig‘ida to‘planib, plasentaning yopishgan
joyidan yanada ko‘proq ko‘chishiga yordam beradi.

---

$"
Plasenta bachadon devoridan ikki usulda: markazidan yoki chetidan ko‘chadi.
Birinchi usulda 
(Shuls usuli) plasentaning avval markaziy qismi ko‘chadi
(103-
a 
rasm).
Plasentaning ko‘chgan qismi bilan bachadon devori o‘rtasida qon
to‘planib
retroplasentar
gematoma
hosil bo‘ladi. Bu gematoma kattalashaverib,
plasentaning yanada ko‘proq ko‘chishiga va bachadon bo‘shlig‘iga do‘ppayib
chiqishiga yordam beradi. Uzil-kesil ko‘chgan plasenta bachadon bo‘shlig‘idan
chiqa turib, pardalarni ergashtirib tushadi. Pardalar ag‘darilgan holda (qog‘onoq
pardasi tashqarida, desidual parda ichkarida) bo‘ladi.
Ikkinchi usulda 
(Dunkan usuli) plasenta periferik qismidan, odatda, pastki
chekkasidan ko‘cha boshlaydi (103-
b 
rasm). Yorilgan tomirlardan chiqqan qon
retroplasentar gematoma hosil qilmay bachadon devori bilan pardalar orasidan pastga
oqib tushadi. Har bir dard tutganida plasentaning tobora yangi (yuqoriroqda yotgan)
qismlari ko‘chadi. Plasenta batamom ko‘chgach, pastga sirpanib bachadondan
ko‘chgan pardalarni ergashtirib tushadi. Plasenta pastki chekkasi bilan oldinga qaragan
holda tug‘ruq yo‘llaridan chiqadi; pardalar bachadonda qanday yotgan bo‘lsa,
o‘shanday (qog‘onoq pardasi ichkarida, desidual parda tashqarida) yotadi.
Plasenta ko‘chishining ikkinchi usuli birinchi usuldan ko‘ra kamroq uchraydi.
Yo‘ldosh tushish davrida plasentaning ko‘chishi natijasida uzilgan qon
tomirlari (bachadon plasenta tomirlari)dan qon chiqadi. Yo‘ldosh tushish davri
normal o‘tganda 250–300 ml (o‘rta hisob bilan 250 ml) qon ketadi. Bu qon
yo‘qotish fiziologik hodisa bo‘lib, ayol organizmiga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi.
103-rasm. 
Yo‘ldosh ko‘chishi va tushishining turli usul va bosqichlari.
a
– plasenta markazidan ko‘chib tushishi; 
b 
– plasenta chetidan ko‘chib tushishi.
a b

---

$#
Yo‘ldosh tushgandan keyin bachadon uzoq qisqarish holatiga keladi.
Qisqargan muskul tolalari ochilgan tomirlar teshigini qisib qo‘yadi, shunga ko‘ra
qon ketishi to‘xtaydi. Yo‘ldosh tushishi bilan tug‘ruq tugab, chilla davri
(tug‘ruqdan keyingi davr) boshlanadi.
Ayolni tug‘ruq tugagan paytdan boshlab tug‘uvchi ayol deb emas, balki
tug‘gan 
(ko‘zi yorigan) 
ayol 
deb atashadi.
ÒUG‘RUQNING DAVOMIYLIGI
Òug‘ruqning qancha davom etishi turli sabablarga, asosan tug‘ruq kuchlari
(dard va to‘lg‘oq) xarakteriga bog‘liq. Dard va to‘lg‘oq qancha kuchli tutsa,
tug‘ruq o‘shancha qisqa davom etadi. Homilaning kattaligi, oldinda yotgan
qismining chanoq og‘ziga suqilishi, chanoq o‘lchamlari, qog‘onoq suvining ketish
vaqti va shu kabilar tug‘ruqning qancha davom yetishiga ta’sir qiladi.
Birinchi tug‘ruq takror tug‘ruqdan aksari uzoqroq davom etadi; yoshi 30
dan oshgan davrida birinchi marta homilador bo‘lgan ayollarda ham tug‘ruq
ko‘pincha cho‘zilib ketadi. Ayol organizmi to‘la yetilmaganda (infantilizm), semiz
va juda ozib ketgan ayollarda tug‘ruqning uzoqqa cho‘zilishi qayd qilinadi.
O‘rta hisob bilan olganda, tug‘ruq birinchi marta homilador bo‘lgan ayollarda
10–11 soat, takror tug‘ayotgan ayollarda 6–7 soat davom etadi.
Bachadon bo‘ynining ochilish davri eng uzoq davr bo‘lib, birinchi marta
tug‘ayotgan ayollarda 9–10 soat, takror tug‘ayotgan ayollarda 5–6 soat davom
etadi.
Homilaning tug‘ilish davri birinchi marta tug‘ayotgan ayollarda 1–2 soat,
takror tug‘ayotgan ayollarda 15–40 daqiqa davom etadi.
Yo‘ldosh tushish davri birinchi marta va takror tug‘ayotgan ayollarda 10–20
daqiqa (o‘rta hisob bilan 15 daqiqa) davom etadi.
Hozirgi paytda tug‘ish vaqti ancha tezlashib qolganligi kuzatilmoqda, bu
hol ayniqsa yosh sog‘lom (20–25 yoshli) ayollarda ko‘proq ko‘zga tashlanadi.
Buni ayollar sog‘lig‘ining mustahkamlanishiga imkon beruvchi moddiy
farovonlikning, madaniyatning, tibbiy yordam sifatining oshganligi va boshqa
omillar bilan tushuntiriladi.
Nazorat uchun savollar
1. Òug‘ruq, tug‘ruq darakchilari va tug‘ruq davrlari.
2. Normal tug‘ruq biomexanizmi. Homila boshi ensa bilan joylashuvining oldingi
va orqa turida tug‘ruq biomexanizmi.
3. Òug‘ruq biomexanizmining bosh shakliga ta’siri.
4. Òug‘ruqning davomiyligi.
5. Konfiguratsiya, kefalogematoma tushunchalari haqida gapirib bering.

---

$$
XI BOB.
ÒUG‘RUQNI BOSHQARISH
ÒUG‘UVCHI AYOLLARNI QABUL QILISH VA SANIÒARIYA
QAYÒA ISHLOVIDAN O‘ÒKAZISH
Òug‘uvchi ayollar tug‘ruq majmuiga kelgach ustki kiyimini qabul bo‘limida
qoldirib, filtrga o‘tadi. Filtrda sog‘lom tug‘uvchilar bemor yoki yuqumli
kasalliklarga shubhasi bo‘lgan ayollardan ajratiladi. Akusher tug‘uvchi ayolning
umumiy ahvoli bilan tanishadi, yuqumli kasalliklar bilan og‘rigan bemorlar bilan
yaqin aloqada bo‘lgan-bo‘lmaganligini aniqlaydi, ayolni birinchi marta ko‘zdan
kechiradi, terisiga (madda, furunkulyoz, chipqon bor-yo‘qligi), tomog‘iga
(qizarganligi, karash boylaganligi) va jinsiy a’zolariga (yiring chiqayotganligi,
kondilomalar va shu kabilar bor-yo‘qligi) e’tibor beradi. Ayolning tana harorati
o‘lchanadi va tomir urishi (pulsi) sanaladi.
Sog‘lom tug‘uvchilar filtrdan birinchi akusherlik bo‘limining ko‘rik va
dushxonasiga yuboriladi (ko‘rik-dushxona bitta bo‘lishi mumkin).
Òana harorati ko‘tarilgan, terisida yiringli kasalliklar bo‘lgan, gripp, angina
va boshqa yuqumli kasalliklar bilan og‘rigan tug‘uvchilar filtrdan maxsus
izolatorga o‘tkaziladi.
Ko‘rik-dushxonada tug‘uvchilar tekshirilib, sanitariya qayta ishlovidan
o‘tkaziladi.
Buning uchun: kushetka, stol, shtativ, tug‘uvchi ayolni tortish uchun tarozi,
bo‘y o‘lchagich, termometrlar, akusherlik stetoskopi va oddiy stetoskop,
tazomer, santimetrli tasma, huqnalar uchun uchliklar jamlamasi, tug‘uvchi
ayolning tashqi jinsiy a’zolarini yuvish uchun Esmarx krujkasi (uchliklari bilan),
ustara, qo‘l yuvish uchun steril cho‘tkalar, tug‘uvchi ayolning yuvinishi uchun
qaynatilgan mochalka, steril materialni ushlash uchun steril pinset va kornsanglar,
arterial bosimni o‘lchash uchun tonometr, shpatel, teri ostiga dori-eritma yuborish
uchun steril shpris va ignalar to‘plami, qaychi, qon guruhini aniqlash uchun
standart zardoblar va boshqa zarur narsalar, steril material (paxta sharcha,
salfetkalar), spirt, yod, dezinfeksiyalovchi moddalar (lizoform, xloramin), sovun,
kleyonka, choyshab, sochiqlar, sudna (tuvak) kabi asbob-anjomlar bo‘lishi kerak.
Òug‘uvchi ayol tekshiriladi va sanitariya qayta ishlovidan o‘tkaziladi.
1. Anamnez to‘planib, pasportdagi ma’lumotlar tug‘ruq tarixiga yoziladi.
2. Badan, ko‘zga ko‘rinib turgan shilliq pardalar, qorin, chanoq sohalari
sinchiklab ko‘zdan kechiriladi, yurak, o‘pka (perkussiya, auskultatsiya qilinadi)
va boshqa a’zolar tekshiriladi. Òug‘uvchi ayolning bo‘yi o‘lchanadi va vazni
tarozida tortib aniqlanadi. Òug‘ruqqa kelgan tug‘uvchi har bir ayolning arterial
bosimi albatta o‘lchanadi.
3. Òug‘uvchi ayol toza choyshab yozilgan kushetkaga yotqizilib, tashqi
tekshirish o‘tkaziladi (palpatsiya, auskultatsiya qilinadi, bachadon tubining

---

$%
balandligi, qorin hajmi va chanoq o‘lchanadi), tashqi jinsiy a’zolar ko‘zdan
kechiriladi. Òug‘uvchi ayolni qin orqali odatda sanitariya ko‘rigi xonasida emas,
balki tug‘ruq bo‘limida tekshiriladi.
Òug‘uvchi ayolni obyektiv tekshirishda olingan hamma ma’lumotlar tug‘ruq
tarixiga yoziladi.
4. Òashqi jinsiy a’zolar juni qiriladi (ustaralar hamisha spirtli idishda
saqlanadi). Akusher oldin qo‘llarini yuvib, spirt bilan artadi. So‘ngra tug‘uvchi
ayolning tashqi jinsiy a’zolarini steril paxta yoki cho‘tkada sovunlaydi, qov, katta
jinsiy lablar va oraliq junini qirib tozalanadi.
5. Juni qirilib bo‘lgach, tashqi jinsiy a’zolar kuchsiz dezinfeksiyalovchi eritma
(0,5% li xloramin eritmasi, 1:6000 nisbatdagi kaliy permanganat eritmasi) bilan
yuviladi, kornsangga qisilgan steril doka bilan quritiladi. Vrachning maxsus
ko‘rsatmasi bo‘lmasa, tug‘uvchi ayollarning qini chayilmaydi.
Qindan patologik chiqindi kelmayotgan bo‘lsa, tug‘uvchi ayolga toza, quruq
tuvak tutiladi. Òuvakdan 8–10 ml siydik olib tekshiriladi.
Qindan yiringsimon yoki qon aralash chiqindi kelayotgan bo‘lsa, siydikni
steril kateter bilan olib tekshiriladi. Kateterlashdan oldin qo‘l yana yuvilib, spirt
bilan tozalanadi, vulva dezinfeksiyalovchi eritma bilan artiladi.
Òug‘uvchi ayolning siydigi albatta tekshiriladi.
Òug‘ruqxonaga kelganda
siydigi tekshirilib, aseton, oqsil bor-yo‘qligi aniqlanadi, buning uchun siydikka
sirka kislota qo‘shib qaynatiladi yoki sulfasalitsilat kislota bilan tekshiriladi.
Keyinchalik siydik laboratoriyada tekshirib turiladi.
Oqsil bor-yo‘qligini aniqlash uchun sirka kislota bilan tekshirish.
Probirkaga 8–10 ml siydik solib, spirt lampasida qaynatiladi. Siydikda oqsil yoki
bir talay tuz bo‘lsa, qaynatilganda loyqalanadi. Loyqalangan siydikka sirka
kislotaning kuchsiz (3–5%) eritmasidan bir necha tomchi qo‘shib, yana
qaynatiladi. Ayni vaqtda loyqa yo‘qolmasa, siydikda oqsil bor, siydik tiniq bo‘lib
qolsa, uning loyqalanishi tuzlarga bog‘liq bo‘ladi (tuzlar sirka kislota ishtirokida
erib ketadi).
Sulfasalitsilat kislota bilan tekshirish. 
Probirkaga filtrlangan siydikdan
4–5 ml quyib, sulfasalitsilat kislotaning 20% li eritmasidan 8–10 tomchi
qo‘shiladi. Siydikda oqsil bo‘lsa, durda-durda cho‘kma yoki loyqa hosil bo‘ladi.
6. Òug‘uvchi ayollar ichaklarini tozalash maqsadida albatta huqna qo‘yiladi,
ayol tug‘ruqqa homilaning tug‘ilish davrida kelgandagina huqna qilinmaydi. Huqna
uchun qaynatib, uy haroratigacha sovitilgan suvdan 3–4 stakan olinadi, tug‘uvchi
ayol chap yoni bilan yotadi. Uchlik steril bo‘lishi kerak. Foydalanilgan uchliklar
yuviladi, qaynatiladi va yangidan ishlatilguncha xloramin eritmasida saqlanadi.
Òug‘uvchi ayol hojatxonaga kirganda unga akusher yoki sanitar qarab turishi
kerak, chunki ayol kuchanganda homilasi tug‘ila boshlashi mumkin.
7. Ayolning ichaklari bo‘shatilgandan keyin qo‘l-oyoq tirnoqlari kalta qilib
olinadi, sochi sinchiklab tekshiriladi. Boshi sovunlab yuviladi.

---

$&
8. Òug‘uvchi ayol dushda yuvinadi, vannaga tushish taqiqlanadi, chunki
ifloslanib mikroblar aralashgan suv qinga ketib qolishi mumkin. Dush bo‘lmasa,
ayol obdastada boshidan suv quyib yuvintiriladi. Òug‘uvchi ayol dushdan
chiqqach toza choyshabga artinib, toza ko‘ylak, xalat kiyadi, durracha bog‘lab
oladi va tug‘ruqdan oldingi bo‘limga olib boriladi. Òo‘lg‘oq boshlangan bo‘lsa,
tug‘uvchi ayolni akusher g‘ildirakli stolda (katalkada) tug‘ruq zaliga olib boradi.
ÒUG‘RUQDAN OLDINGI BO‘LIM VA ÒUG‘RUQ BO‘LIMINING
ASBOB-ANJOMLARI
Òug‘uvchi ayol bachadon bo‘yni ochiladigan davrning boshidan oxirigacha
tug‘ruqdan oldingi bo‘limda yotadi, homilaning tug‘ilish davri boshlangach,
tug‘ruq bo‘limiga ko‘chiriladi.
Òug‘ruqdan oldingi bo‘lim va tug‘ruq bo‘limi juda ham ozoda tutiladi, ularda
tug‘ruqni boshqarish uchun zarur asbob-anjomlar bo‘ladi, xolos; ortiqcha
buyumlar qat’iy sanitariya-gigiyena rejimini amalga oshirishga xalal beradi.
Òug‘ruqdan oldingi bo‘limda oddiy karavotlar, dori shkaflari (ularda og‘riq
qoldiruvchi, yurakni quvvatlovchi, qon to‘xtatuvchi, dezinfeksiyalovchi va boshqa
dorilar turadi), asboblar shkafi, karavot yonidagi stolchalar, tug‘ruq tarixini yozish
uchun stol, steril material uchun taglik, qo‘l yuvish vositalari (sovun, cho‘tka,
suv) bo‘ladi.
Òug‘ruq bo‘limida tug‘ruq karavotlari, steril asboblarni qo‘yish uchun
ko‘chma stolchalar, yangi tug‘ilgan bolani yo‘rgaklash stolchasi, bolalar tarozisi
va bo‘yo‘lchagich, tug‘ruq tarixini to‘ldirish stoli, steril material turadigan bikslar
uchun tagliklar, dezinfeksiyalovchi moddalar turadigan idishlar bor. Òug‘ruqdan
oldingi bo‘lim yo‘q bo‘lsa, dorilar va asboblar saqlanadigan shkaflar tug‘ruq
bo‘limida turadi.
Òug‘ruq bo‘limida yurakni quvvatlaydigan dorilar (kofein, kamfora, kardiazol
va hokazo), qon to‘xtatuvchi dorilar (ergotin, pituitrin, oksitosin va hokazo),
og‘riq qoldiradigan dorilar, yangi tug‘ilgan bolalarni oftalmoblennoreyadan
saqlash uchun 1% li eritromitsin mazi, spirt, yod, dezinfeksiyalovchi moddalar
doim bo‘lishi lozim. Kindikni qirqadigan steril qaychilar, kindik qoldig‘ini
bog‘laydigan ligaturalar, shprislar, steril material, fiziologik eritma va Bobrov
apparati, asfiksiya holatida tug‘ilgan bolaga yordam berish vositalari (vannachalar,
sovuq va issiq suv, shilimshiqni tortib olish uchun nok shaklidagi rezina ballon
va hokazo) hamisha tayyor turishi kerak.
Òug‘ruqqa yordam beruvchi muassasalarimizda aksari A. N. Raxmanov
konstruksiyasida yasalgan tug‘ruq karavotidan foydalaniladi. Tug‘ruq karavoti
balandroq bo‘lishi (tug‘ruqning ikkinchi va uchinchi davrida akusherning yordam
berishiga qulay), siljiydigan ikki bo‘lakdan iborat ekanligi bilan oddiy karavotdan
farq qiladi.

---

$'
Raxmanov karavotining oyoq tomonini bosh tomoniga surib kirgizish
mumkin, ayni vaqtda tug‘uvchi ayolning chanog‘i karavotning bosh tomoni
chetida joylashadi («ko‘ndalang karavot» deb ataladi), tug‘uvchi ayol oyoqlarini
chanoq-son va tizza bo‘g‘imlaridan bukib yotadi.
Raxmanov karavotining bosh tomonini akusher istagancha ko‘tarishi va
tushirishi mumkin. Òug‘ruq karavotining matrasi ham ikki bo‘lak (yostiq-
polsterlar)dan iborat bo‘lib, ustiga oq kleyonka qoplangan.
Normal tug‘ruqni boshqarishda karavotning oyoq tomonidagi polster olib
qo‘yiladi, bu esa tug‘ruqni boshqarayotgan akusherning ishlashini osonlashtiradi.
«Ko‘ndalang karavot» yasash zarur bo‘lib qolganda ham bu polster olib qo‘yiladi
(karavotning oyoq tomoni bosh tomoniga surib qo‘yiladi).
BACHADON BO‘YNINING OCHILISH DAVRINI BOSHQARISH
Òug‘ruqdan oldingi bo‘limda (yoki tug‘ruq bo‘limida) akusher anamnez
ma’lumotlarini oydinlashtiradi, tug‘uvchi ayolni qo‘shimcha ko‘zdan kechiradi
(gavda tuzilishi, qorin shakli, bel-dumg‘aza rombining shakli va hokazo) va
batafsil akusherlik tekshirishini o‘tkazadi. Anamnezning barcha qo‘shimcha
ma’lumotlari, umumiy tekshirish va akusherlik tekshirishining ma’lumotlari
tug‘ruq tarixiga yozib qo‘yiladi.
Òug‘uvchi ayol yotqizib qo‘yiladi. Qog‘onoq suvi kelmaganda, dard unchalik
qattiq va tez-tez tutmayotganda va homila boshi chanoq og‘ziga tiralib
turgandagina o‘rindan turish ruxsat etiladi. Shu shartlar bo‘lmasa, tug‘uvchi ayol
o‘rnida chalqancha yoki yoni bilan o‘zi uchun qulay vaziyatda yotadi.
Bachadon bo‘yni ochiladigan davrda akusher tug‘uvchi ayolning ahvolini
(charchaganligi, boshi aylanishi, bosh og‘rig‘i, ko‘rish funksiyasining buzilishi
va hokazo) tug‘ruq dinamikasini va homila yuragining qanday urayotganini
sinchiklab kuzatadi, pulsini vaqt-vaqti bilan sanab turadi. Tug‘ruq normal
borayotganda puls birmuncha tezlashadi-yu, to‘liq va ritmik bo‘lib qolaveradi.
Òug‘uvchi ayolning tana harorati kuniga 2–3 mahal o‘lchanadi.
Bachadon bo‘yni ochiladigan davrning boshidan oxirigacha dard tutish
xarakteri kuzatib turiladi. Akusher dard tutish kuchi, muddati va takrorligini
kuzatadi. Dard necha marta tutayotganligini bilish tavsiya etiladi.
Bachadon bo‘yni ochiladigan davrda 
tashqi tekshirish 
ko‘p marta
o‘tkaziladi. Bu akusherlik tekshirishida oldinda yotgan qismning chanoq og‘ziga
munosabatiga (chanoq og‘zining ustida turganligi, chanoq og‘ziga tiralganligi,
chanoq og‘zida kichik segmenti bilan turganligi va boshqalar), dard tutayotgan
vaqtda va pauzalarda 
bachadon 
konsistensiyasiga, bachadon tubining qanday
balandlikda ekanligiga, kontraksion halqaning holatiga alohida e’tibor berish
kerak. Bachadon muskullarining qanday va qanchalik qisqarayotganligi bachadon
tubiga qo‘l qo‘yib bilinadi, bachadonning bo‘shashuv darajasi palpatsiya yo‘li

---

%
bilan aniqlanadi. Fiziologik tug‘ruqda bachadon qisqargandan keyin bemalol
bo‘shashadi. Normal tug‘ruqda kontraksion halqa uncha yaxshi bilinmaydigan
ko‘ndalang yotgan egat shaklida seziladi. Bachadon bo‘ynining tashqi teshigi
ochilgan sayin kontraksion halqa yuqoriga ko‘tariladi, ochilish davrining oxirida
halqa simfizdan bir kaft enicha yuqorida joylashadi. Bachadon tubining balandligi
ham oshadi. Òug‘ruq boshida bachadon tubi aksari kindik bilan xanjarsimon
o‘siq o‘rtasida turadi, ochilish davrining oxiriga kelib bachadon tubi xanjarsimon
o‘siq va qovurg‘alar ravog‘igacha ko‘tariladi.
Bachadon bo‘ynining ochilish davrida homila pufagi yorilmagan bo‘lsa
homilaning yurak urishi 
har 15–20 daqiqada, suv ketgandan keyin esa 5–10
daqiqada
eshitib turiladi
. Homila yuragining har daqiqada 160 marta va undan
ortiq urishi, shuningdek, yurak urishlari 110 ga tushishi va undan ham pasayishi
homilaning bo‘g‘ilib qolish (asfiksiya) xavfi borligidan darak beradi.
Homila pufagining yorilishi 
va qog‘onoq suvining ketishi tug‘ruqning
mas’uliyatli bosqichi bo‘lib, shuning uchun unga akusher alohida e’tibor berishi
kerak. Odatda qog‘onoq suvi bachadon bo‘yni to‘la yoki to‘laga yaqin ochilgach
ketadi. Qog‘onoq suvi tiniq suyuqliqdan iborat bo‘ladi. Qog‘onoq suviga mekoniy
aralashganligi odatda homila asfiksiyasi boshlanayotganligidan darak beradi, qon
aralashganligi tashqi teshik chetlarining yirtilganligini, plasentaning
ko‘chganligini va boshqa patologik jarayonlar borligini ko‘rsatadi. Suv ketayotgan
paytda homila boshi kichik chanoq og‘ziga tiralmagan bo‘lsa (tegish belbog‘i
bo‘lmasa) kindik qovuzlog‘i yoki homila qo‘li qog‘onoq suvi bilan qinga chiqib
qolishi mumkin. Kindikning qinga chiqib qolishi homilaning asfiksiyasiga sabab
bo‘ladi, qo‘lning qinga chiqib qolishi esa homilaning tug‘ilishini qiyinlashtiradi
yoki unga to‘sqinlik qiladi.
Òug‘uvchi ayol tug‘ruq bo‘limiga kirgach va qog‘onoq suvi ketgach, darhol
qin orqali tekshiriladi
. Òug‘ruq davomida qin orqali tekshirish homilaning
tug‘ilish davri cho‘zilganda, homilaning vaziyati va oldinda yotuvchi qismi noaniq
bo‘lganda, tug‘ruq yo‘llaridan qon ketganda, homila asfiksiyasi va shunga
o‘xshash hollarda o‘tkaziladi.
Qin orqali tekshirishda qinning holati (kengligi, stenozi torayganligi,
to‘siqlari) va bachadon bo‘yni (qisqarganligi, tekislanganligi), bachadon
bo‘ynining ochilish darajasi, tashqi teshik chetlarining xarakteri (qalinligi,
yupqaligi, cho‘ziluvchanligi, qotganligi), homila pufagining holati (yorilgan-
yorilmaganligi, tarang yoki salqiligi), homilaning oldinda yotgan qismi va uning
chanoq tekisliklariga munosabati (chanoq og‘zining ustida, chanoq og‘zida kichik
yoki katta segmenti bilan yotganligi, chanoq bo‘shlig‘ida, chanoqdan chiqish
teshigida turganligi) aniqlanadi, oldinda yotgan qismning kerakli nuqtalari
paypaslab topiladi, chanoq suyaklarining ichki yuzasi tekshiriladi va, nihoyat,
promontoriyga (dumg‘aza burni) qo‘l yetadigan bo‘lsa diagonal konyugata
o‘lchanadi.

---

%
Òug‘uvchi ayolning tug‘ruq yo‘llaridan kelayotgan chiqindi tug‘ruq vaqtida
sinchiklab kuzatib turiladi. Òug‘ruqning birinchi davrida suv ketguncha bo‘yin
kanalidagi yopishqoq tiniq shilimshiq ajralib chiqadi.
Qovuq va ichak funksiyasini 
kuzatib turish kerak. Qovuq va to‘g‘ri ichak
to‘lib ketganda ochilish davri bilan homila tug‘ilish davri normal o‘tolmaydi,
yo‘ldosh tushishida qiyinchilik bo‘ladi.
Qovuq atoniyasida ayol siygisi kelayotganini sezmaydi, buning natijasida
qovuq to‘lib ketishi mumkin. Homila boshi siydik chiqarish kanalini simfizga
taqab qo‘yganda ham qovuq to‘lib ketadi. Qovuq to‘lib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik
uchun tug‘uvchi ayolga har 2–3 soatda o‘zicha siyish buyuriladi. Òug‘uvchi ayol
qovug‘ini o‘zicha bo‘shata olmasa, kateterlanadi.
Qovuqni 
kateterlashda
tug‘uvchi ayolning tashqi jinsiy
a’zolari kuchsiz dezinfeksiyalovchi eritma bilan yuviladi.
Akusher qo‘llarini cho‘tkada sovunlab yuvadi va spirt bilan
artadi. Chap qo‘lining ishora va bosh barmoqlari bilan jinsiy
lablar keriladi, siydik chiqarish kanalining tashqi teshigi ochiladi
va kuchsiz dezinfeksiyalovchi eritma (kaliy permanganat) bilan
artiladi. Kateter (104-rasm), yaxshisi elastik kateter, o‘ng qo‘lga
olinib, uchi uretra orqali qovuqqa avaylab kiritiladi (105-rasm).
Siydik xarakteri (tiniqligi, loyqaligi, qon aralashganligi)
aniqlanadi va zarur bo‘lsa tekshirishga yuboriladi.
Ichakning pastki bo‘limini o‘z vaqtida bo‘shatish muhim.
Ochilish davri 12–15 soatdan uzoqqa cho‘zilsa, ichakni tozalash
maqsadida huqna qilinadi.
Òug‘uvchi ayolning tashqi jinsiy a’zolari bachadon bo‘ynining ochilish
davrida ko‘pi bilan 5–6 soatda 1 marta, shuningdek, har gal qovuqni bo‘shatish
va defekatsiyadan keyin kuchsiz dezinfeksiyalovchi
eritma bilan yuviladi.
Òug‘ruqda juda ko‘p kuch-quvvat sarf bo‘ladi, shu
sababli tug‘uvchi ayolning ovqat yegisi keladi. Oson
hazm bo‘ladigan ovqatlar (kisel, tuxum sho‘rva,
manniy bo‘tqasi, bulka, sutli mahsulotlar, shirin choy
va hokazo) oz-ozdan beriladi.
Bachadon bo‘ynining ochilish davrida tug‘ruqni
og‘riqsizlantirish choralari ko‘riladi. Homilaning
tug‘ilish davri bachadon bo‘ynining teshigi to‘la
ochilgach boshlanadi; aksari shu vaqtda (yoki biroz
ertaroq) homila pufagi yorilib, oldingi suv ketadi.
Homila pufagi o‘zicha yorilmasa va birinchi
to‘lg‘oqlarda jinsiy yoriqdan ko‘rinib tursa, barmoq
yoki asbob bilan yirtiladi.
104-rasm.
Ayol kateteri.
105-rasm.
Qovuqni kateterlash.

---

% 
HOMILANING ÒUG‘ILISH DAVRINI BOSHQARISH
Bu davrda tug‘uvchi ayol organizmiga juda zo‘r keladi; asab, yurak-tomir
va muskul sistemalari, nafas a’zolari va boshqa a’zo hamda tizimlar zo‘r berib
ishlaydi. Shu munosabat bilan homilaning tug‘ilish davrida yurak, tomirlar, o‘pka
va boshqa a’zolari kasallangan ayollarda yurak faoliyati va gazlar almashinuvi
buzilishi mumkin.
Homilaning tug‘ilish davri uzoq davom etganda, to‘lg‘oq qattiq va tez
tutganda bachadon bilan plasenta o‘rtasida qon aylanishi to‘xtab, homila bo‘g‘ilib
qolishi mumkin. Shu sababli 
tug‘ruqning ikkinchi davrida 
tug‘uvchi ayol
qornidagi homilaning ahvoliga ayniqsa katta e’tibor berish zarur.
Akusher tug‘uvchi ayolning umumiy ahvolini, teri va ko‘rinib turgan shilliq
pardalarning rangini muntazam kuzatib turadi, pulsini sanaydi, arterial bosimini
o‘lchaydi, ayolning kayfiyatidan boxabar bo‘lib turadi (boshi aylanayotganligini,
og‘riyotganligini, ko‘zi xiralashayotganligini va shu kabilarni aniqlaydi). Òug‘ruq
xarakterini (to‘lg‘oqlarning kuchini, qancha davom etayotganligini, takrorligini)
va bachadon holatini kuzatib turish kerak. Bachadonning qisqarish darajasi va
pauzada bo‘shashuvi, yumaloq boylamlar tarangligi, kontraksion halqaning
qanday balandlikda ekanligini palpatsiya yo‘li bilan aniqlanadi. Bachadon pastki
segmentining holati (yupqalanganligi yoki bezillab turganligi) ga e’tibor beriladi.
Homilaning tug‘ilish davrida oldinda yotgan qismining tug‘ruq yo‘llaridan
o‘tib borishini aniqlash maqsadida tashqi akusherlik tekshirishi takror o‘tkazib
turiladi. Kichik chanoqning turli tekisliklariga homila boshining munosabati
uchinchi va to‘rtinchi amal bilan aniqlanadi. Buni qin orqali tekshirishda aniqroq
bilish mumkin. Ana shu munosabatni quyidagicha baholanadi.
1. Homila boshining chanoq og‘zining ustida turishi
(106-
a 
rasm).
Homilaning butun boshi kichik chanoq og‘zi ustida joylashgan, qimirlaydi,
turtilganda bemalol siljiydi yoki kichik chanoq og‘ziga taqalib turadi. Chanoqning
bo‘sh turganligi, homila boshi yuqorida bo‘lib, chanoqning nomsiz chiziqlarini va
dumg‘aza burnini paypaslashga xalal bermasligi (promontoriyga umuman qo‘l
yetsa), o‘q-yoysimon chok odatda ko‘ndalang o‘lchamda turganligi, katta-kichik
liqildoqlar bir sathda ekanligi (ensa oldinda yotganda) qin orqali tekshirib aniqlanadi.
2. Homila boshining chanoq og‘zida kichik segmenti bilan turishi
(106-
b 
rasm). Homila boshi qimirlamaydi, ko‘proq qismi chanoq og‘zi ustida, kichik
segmenti chanoq og‘zining tekisligidan pastroqda turadi. Dumg‘aza chuqurchasi
bo‘sh turganligi, bukilgan barmoqni dumg‘aza burniga olib borish mumkinligi
(promontoriyga qo‘l yetsa) qin orqali tekshirishda aniqlanadi. Simfizning ichki
yuzasini tekshirsa bo‘ladi, o‘q-yoysimon chok ko‘ndalang yoki biroz qiyshiq
o‘lchamda turadi.
3. Homila boshining chanoq og‘zida katta segmenti bilan turishi
(106-
d
rasm). Homila boshining katta aylanasi chanoq og‘zining kirish tekisligidan pastda

---

%!
ekanligi (homila boshining kichik chanoq bo‘shlig‘iga tushganligi) tashqi
tekshirishda aniqlanadi. Homila boshi simfiz bilan dumg‘azaning yuqoridagi
uchdan bir qismini berkitib turganligi, dumg‘aza burni (promontoriy) ga qo‘l
yetmasligi, quymich o‘siqlari osongina paypaslanishi qin orqali tekshirishda
aniqlanadi. Homila boshi bukilgan, kichik liqildog‘i katta liqildog‘idan pastroqda,
o‘q-yoysimon chok ko‘ndalang yoki biroz qiyshiq o‘lchamda ekanligi bilinadi.
4. Homila boshining chanoq bo‘shlig‘ining keng qismida turishi. 
Òashqi
tekshirishda homila boshining bir qismi (peshonasi) paypaslab topiladi; homila
boshining kattaroq aylanasi chanoq bo‘shlig‘i keng qismining tekisligidan
o‘tganligi, simfiz ichki yuzasining uchdan ikki qismi va dumg‘aza
chuqurchasining yuqori yarmi homila boshi bilan band ekanligi qin orqali
tekshirishda aniqlanadi. IV va V dumg‘aza umurtqalari hamda quymich o‘siqlari
bemalol paypaslab topiladi. O‘q-yoysimon chok qiyshiq o‘lchamlardan birida
turadi.
5. Homila boshining chanoq bo‘shlig‘ining tor qismida turishi
(106-
e
rasm).
Homila boshi tashqi tekshirilganda bilinmaydi. Dumg‘aza chuqurchasining
yuqoridagi uchdan ikki qismi va simfizning butun ichki yuzasi homila boshi
bilan band ekanligi qin orqali tekshirishda aniqlanadi. Quymich o‘siqlari arang
paypaslanadi. Homila boshi chanoq tubiga yaqin turadi, ichki burilishi hali
tugallanmagan, o‘q-yoysimon chok qiyshiq o‘lchamlardan birida, to‘g‘ri
o‘lchamga yaqinroq turadi.
6. Homilaning boshi chanoqdan chiqish teshigida turishi 
(106-
f 
rasm).
Òashqi tekshirishda homila boshi mutlaqo paypaslanmaydi. Dumg‘aza
chuqurchasi, homila boshi bilan batamom band, quymich o‘siqlari sezilmaydi,
o‘q-yoysimon chok chanoqning to‘g‘ri o‘lchamida turadi.
a b d
e f
106-rasm. 
Homila
boshining chanoq
tekisliklariga
munosabati.
a
–homila boshi
chanoq og‘zining
ustida; b–homila
boshi chanoq og‘-
zida kichik seg-
menti bilan turibdi;
d
–homila boshi cha-
noq og‘zida katta
segmenti bilan tu-
ribdi; 
e
–homila bo-
shi chanoq bo‘sh-
lig‘ida; 
f
–homila
boshi chanoqdan
chiqish teshigida.

---

%"
Òug‘ruq normal o‘tayotganda homila boshi chanoqdan ketma-ket harakatlanib
boradi, chanoqning bir tekisligida uzoq turmaydi. Chanoqning biron tekisligida
homila boshining uzoq turib qolishi homilaning tug‘ilishiga biron to‘sqinlik
borligi yoki dard, to‘lg‘oq tutishi susayganligini ko‘rsatadi.
Òug‘ruqning ikkinchi davrida homila yuragining tonlarini har bir to‘lg‘oqdan
keyin eshitish shart; homilaning tug‘ilish davrida bo‘g‘ilib qolish xavfi qog‘onoq
suvi ketmagan birinchi davrdagiga nisbatan ko‘proq bo‘ladi. Auskultatsiyada homila
yuragining urib turish takrorligi, tonlarining ritmi va jarangliligiga e’tibor beriladi;
homilaning yurak faoliyatiga aniqroq baho berish uchun yuragining qanday
urayotganini
eshitish
bilangina kifoyalanmay, tonlarini sanash ham kerak. Yurak
tonlari har 10–15 minutda sanalib, olingan ma’lumotlar tug‘ruq tarixiga yozib turiladi.
Ko‘rsatma bo‘lganda ultratovush apparati yordamida elektrofonokardiografiya usuli
bilan yoki monitor kuzatish o‘tkazib, homilaning yurak faoliyatini aniqlanadi.
Òashqi jinsiy a’zolar holatiga va qindan kelayotgan chiqindi sifatiga qarab
turish katta ahamiyatga ega. Òashqi jinsiy a’zolarning shishganligi tug‘ruq
yo‘llarining yumshoq to‘qimalari chanoq suyaklari bilan homila boshi o‘rtasida
qisilib qolganligini ko‘rsatadi; qonli chiqindi kelishi plasentaning ko‘cha
boshlaganligidan yoki tug‘ruq yo‘llarning yumshoq to‘qimalari shikastlanganligi
(yirtilganligi, chaqalanganligi)dan darak berishi mumkin.
Homila boshi oldinda yotganda qog‘onoq suviga mekoniy aralashganligi
homilaning bo‘g‘ilib qolish belgisi hisoblanadi; qindan yiringli chiqindi kelishi
infeksiyadan darak beradi.
Homilaning tug‘ilish dav-rida ayol Raxmanov karavotida o‘zi uchun qulay
vaziyatda chalqancha yotadi. Shu
davr-ning oxiriga kelib, tug‘uvchi
ayol oyoqlarini chanoq-son va
tizza bo‘g‘imlaridan bukib, chal-
qancha yotaveradi (107-rasm).
Karavotning bosh tomoni ko‘tarib
qo‘yiladi; tana yuqori qismining
balandroq turishi to‘lg‘oqni oson-
lashtiradi va homilaning tug‘ruq
kanalidan bemalol o‘tishiga yor-
dam beradi. Karavotning oyoq tomonidagi polster olib qo‘yiladi, natijada tug‘uvchi
ayolning tashqi jinsiy a’zolarini kuzatish va tug‘ruqni qabul qilish osonlashadi.
Ayol tug‘ruq karavotidan boshqa o‘rinda tug‘ayotgan bo‘lsa, boshi va
yelkalari tagiga qo‘shimcha yostiq qo‘yiladi. Òo‘lg‘oq tutganda tug‘uvchi ayol
oyoqlarini karavotga tiraydi (oyoqlarini tizza va chanoq-son bo‘g‘imlaridan bukib
turadi), karavotni chetidan yoki maxsus tizgindan ushlaydi (karavotning oyoq
tomoniga ikkita sochiq boylanib, bo‘sh uchini ayol ushlab turadi va to‘lg‘oq
vaqtida o‘ziga tortadi).
107-rasm.
Homila tug‘iladigan davrda ayolning vaziyati.

---

%#
Homila boshi suqilib kirgan paytdan boshlab, akusher tug‘ruqni qabul qilishga
shay bo‘lib turishi kerak. U operatsiyadan oldin qo‘llarini qanday yuvsa,
tug‘ruqni qabul qilishdan oldin ham o‘shanday yuvadi. So‘ngra tug‘uvchi
ayolning tashqi jinsiy a’zolarini, ikkala sonining ichki yuzasini, quymich va anal
teshik sohasini kaliy permanganatning kuchsiz eritmasi bilan yuvadi, steril doka
bilan quritadi va 5% li yod nastoykasidan surtadi; anus sohasiga steril doka yoki
taglik yopib qo‘yadi
1
. Òug‘uvchi ayolning dumg‘azasi tagiga steril choyshab
yoziladi. U oddiy karavotda tug‘ayotgan bo‘lsa, jinsiy a’zolariga bemalol
yaqinlashish uchun dumg‘azasi tagiga valik qo‘yiladi.
Akusher tug‘uvchi ayolni tayyorlagandan keyin qo‘llarini spirt bilan takror
artadi, steril xalat va qo‘lqop kiyib oladi.
Homila boshi suqilib kirayotgan paytda akusher tug‘uvchi ayolning ahvoliga,
dard va to‘lg‘oq tutishiga, homila boshining harakatlanib borishiga qarab turish
bilan kifoyalanadi. Homila boshi yorib chiqishi bilan akusherlik yordamiga
kirishiladi, ya’ni tug‘ruq qabul qilina boshlaydi.
Homila boshi ko‘rinayotganda chanoq tubiga qattiq urilib, uni haddan tashqari
cho‘zib yuboradi. Ayni vaqtda homila boshini tug‘ruq kanalining devorlari qisib
qo‘yadi. Natijada tug‘uvchi ayolning oralig‘i yirtilishi, homila miyasida qon
aylanishi buzilishi mumkin.
Shu sababli tug‘ruqni qabul qiluvchi akusher oraliqni shikastlanishdan
saqlash, homilani noqulay ta’sirlardan ehtiyot qilib, tug‘ruq yo‘llaridan avaylab
olish maqsadida quyidagi shartlarga rioya qilishi zarur.
1. Yorib chiqqan homila boshi sekin-asta, ohistalik bilan harakatlanishi kerak.
Homila boshining sekin-asta yorib chiqishi oraliq shikastlanmagani holda
to‘qimalarining cho‘zilishiga yordam beradi.
2. Homila boshi eng kichik o‘lchami bilan (bosh oldinda yotganda) yorib
chiqishi kerak. Homila boshi vulvar halqadan qancha kichik aylanasi bilan yorib
chiqsa, oraliqni shuncha kam cho‘zadi. Bosh eng kichik o‘lchami bilan yorib
chiqqanda uni tug‘ruq kanalining devorlari kamroq qisishini nazarda tutish zarur.
Akusher tug‘uvchi ayolning o‘ng tomonida turib, homila boshi yorib chiqa
boshlashi bilanoq yordam bera boshlaydi (boshning suqilib kirish vaqtida har
qanday muolaja ortiqcha). U homila boshining haddan tashqari tez
harakatlanishini to‘xtatib, uning sekin-asta yorib chiqishiga yordam beradi, homila
boshining barvaqt yozilishiga yo‘l qo‘ymay, uning bukilgan holatda yorib
chiqishiga ko‘maklashadi. Homila boshi bukilgan holatda eng kichik aylanasi
bilan yorib chiqadi, bu aylana kichik qiyshiq o‘lchamdan (32 sm) o‘tadi,
bukilmagan bosh esa katta aylanasi bilan yorib chiqadi, bu aylana to‘g‘ri
o‘lchamdan (34 sm) o‘tadi, ayni vaqtda to‘qimalar ko‘proq cho‘ziladi.
Yuqorida aytilgan talablar quyidagicha bajariladi.
1 
S.D.Astrinskiy anus sohasiga ståril paxta yopishni taklif etgan, paxtaning ustidan ståril doka salfåtka
qo‘yiladi, salfåtka chåtlariga kollodiy surtib, oraliqqa va dumbaning ichki yuzasiga yopishtiriladi.

---

%$
1. Yorib chiqayotgan homila boshining
harakatini boshqarish. 
O‘ng qo‘lning uch
barmog‘i yorib chiqayotgan homila boshiga
qo‘yiladi. Akusher barmoqlarining yumshoq
qismini homila boshiga tegizib ushlab,
to‘lg‘oq vaqtida boshning tez hara-
katlanishiga to‘sqinlik qiladi va uning
barvaqt yozilishiga yo‘l bermaydi (108-
rasm). Òo‘lg‘oq qattiq tutganda tez hara-
katlanib kelayotgan boshni o‘ng qo‘l
to‘xtatib turolmasa, chap qo‘l bilan yordam
beriladi. Bunda chap qo‘l panjasi qovga
qo‘yiladi, barmoqlar oxirgi falangalarining
kaftga qaragan yuzasi bilan bosh avaylab
bosib turiladi, bosh oraliq tomonga bukiladi
va uning tez harakatlanib borishi to‘xtatib
turiladi (109-rasm).
Ba’zi akusherlar o‘ng qo‘lning kaft
yuzasini oraliqqa qo‘yib, uni ushlab
turishadi, ammo akusherning qo‘llari
oraliqqa tegmay turgani ma’qul. Oraliqni
bosib turish natijasida qon aylanishi buzilib,
oraliq yirtilishi mumkin.
Òo‘lg‘oqlar orasida o‘tadigan davrlar
(pauzalar)da chap qo‘l barmoqlari homila
boshida qoladi, o‘ng qo‘l esa vulvar halqaning
orqa-yon bo‘limlaridagi to‘qimalarning
cho‘zilishini bartaraf qiladi. Akusher to‘qimalarni surib beradi. Shu maqsadda
to‘lg‘oqlar o‘rtasidagi pauzalarda klitor va kichik jinsiy lablar to‘qimasi
tug‘ilayotgan ensadan pastga tushiriladi; vulvar halqa oldingi bo‘limining kam
cho‘ziladigan to‘qimalari mumkin qadar orqaga, oraliq tomonga suriladi, shu tariqa
yangi to‘lg‘oq bartaraf qilinadi. Òo‘qimalarni surib berish to‘xtatiladi, yana boshning
tez yorib chiqishiga va barvaqt yozilishiga yo‘l berilmaydi.
2. Homila boshini chiqarish. 
Ensa tug‘ilib, ensa osti chuqurchasi (fiksatsiya
nuqtasi) simfizning pastki chekkasiga tayangan vaqtda tug‘uvchi ayolning
kuchanishiga ruxsat etilmaydi. Shu paytdan boshlab homilaning butun boshi
chiqarilguncha tug‘uvchi ayol og‘zi bilan nafas oladi, qo‘llarini ko‘kragiga qo‘yib
turadi. Bir maromda og‘izdan chuqur nafas olish to‘lg‘oqni to‘xtatib turishga
yordam beradi.
Ensa do‘mbog‘i chiqqach tepa do‘mboqlar tug‘ruq yo‘llaridan chiqariladi,
vulvar halqaning yon chekkalari tepa do‘mboqlardan avaylab tushiriladi. Shundan
108-rasm.
Akusher homila boshining tez
harakatlanib borishini to‘xtatib turadi
va homila boshining barvaqt
yozilishiga yo‘l qo‘ymaydi (“oraliqni
himoya qilish”).
109-rasm.
Qattiq to‘lg‘oq tutganda chap qo‘l
homila boshini oraliq tomonga bukib,
o‘ng qo‘lga ko‘maklashadi (“oraliqni
himoya qilish”).

---

%%
keyin homila boshi chap qo‘l bilan
ushlanadi va sekin-asta avaylab yoziladi;
bosh yozilayotgan vaqtda oraliq to‘qimalari
homila boshidan o‘ng qo‘l bilan tushiriladi
(110-rasm). Bosh sekin-asta yozilganda
avval peshonasi, so‘ngra yuzi va engagi
oraliq ustidan ko‘rinadi.
Homilaning boshi chiqqach, bo‘yniga
kindigi o‘ralgan-o‘ralmaganligi tekshiriladi.
Kindik o‘ralgan bo‘lsa, qovuzlog‘idan
avaylab tortib, boshi orqali bo‘ynidan
olinadi. Kindikni bo‘yindan olish mumkin
bo‘lmasa, ikki qisqich orasiga olib kesiladi.
3. Yelka kamarini chiqarish. 
Homilaning tug‘ilgan boshi yuzini pozitsiyaga
yarasha onaning o‘ng yoki chap soniga qaraydigan qilib buriladi. Homila
boshining tashqi burilishi to‘xtab qolsa, tug‘uvchi ayolga kuchanish buyuriladi;
to‘lg‘oq tutgan vaqtda yelkalarning ichki burilishi va boshning tashqi burilishi
ro‘y beradi; yelkalar chanoqning to‘g‘ri o‘lchamiga mos turadi va vulvar halqa
orqali paypaslanadi. Yelkalarning chiqishiga akusher alohida e’tibor berishi kerak,
chunki bunda yumshoq to‘qimalar anchagina cho‘zilib, oraliq yirtilishi mumkin.
Yelka kamari chiqayotganda quyidagicha yordam ko‘rsatiladi. O‘zicha
chiqayotgan oldingi yelkani qov ravog‘iga taqab ushlanadi va shundan keyin
orqadagi yelka oraliqdan chiqariladi. Yelka kamarining o‘z-o‘zicha chiqishi
to‘xtalib qolsa, homila boshi ikkala qo‘l bilan shunday ushlanadiki, kaftlar quloq
sohasiga yotsin (barmoqlarning uchlari homilaning bo‘yniga tegmasin, chunki
bunda tomirlar va nervlarning qisilish xavfi kelib chiqadi). So‘ngra homilaning
oldingi yelkasi qov ravog‘ining ostiga yaqinlashmaguncha boshi avaylab pastga
tortiladi (111-
a 
rasm). So‘ngra homila boshi oldinga qarab yuqoriga ko‘tariladi,
shu payt homilaning orqadagi yelkasi oraliq ustidan sirg‘anib chiqadi (111-
b
rasm).
110-rasm.
Homila boshini chiqarish: homila boshi
chap qo‘lda ushlanib, sekin-asta
yoziladi; oraliq to‘qimalari o‘ng qo‘lda
homila boshidan sekin-asta tushiriladi
(“oraliqni himoya qilish”).
111-rasm. 
Homila yelkalarini chiqarish:
a
–oldingi yelkasini chiqarishda qo‘l amali; chiqqan bosh orqaga tortilganda oldingi yelka
chov ravog‘ining ostiga keladi; 
b
–orqadagi yelkasini chiqarishda qo‘l amali; homila boshi
oldinga tomon ko‘tarilganda orqadagi yelka oraliq ustidan sirpanib chiqadi.
a b
12 – 07-769

---

%&
Homilaning orqadagi yelkasini quyidagi amal bilan chiqarish ham mumkin:
homila boshi chap qo‘lda ushlanib, yuqoriga suriladi, oraliq to‘qimalari esa o‘ng
qo‘l bilan homila yelkasidan tushiriladi (112-rasm).
Homila yelkalarini shu amallar bilan chiqarib bo‘lmasa, ishora barmog‘i
homilaning orqa tomonidan oldingi yelkaning qo‘ltig‘iga suqiladi; tug‘uvchi
ayolga kuchanish buyuriladi va shu payt homila yelkasi qov ravog‘ining ostiga
kelmaguncha undan ushlab tortiladi. Shundan keyin homilaning orqadagi yelkasi
chiqariladi.
4. Homilaning ko‘krak qafasi ikkala qo‘l bilan avaylab ushlanadi
(113-
rasm) va tanasi yuqoriga yo‘naltiriladi; ayni vaqtda homila tanasining pastki
qismi bemalol chiqadi.
Bola tug‘ilgach, yo‘ldosh tushish davri boshlanadi, bu davrda akusher
tug‘uvchi ayolni sinchiklab kuzatib turadi va shu bilan birga yangi tug‘ilgan
bolani birinchi marta tozalaydi.
Yangi tug‘ilgan bola birinchi marta quyidagicha artib-tozalanadi.
1. Òug‘ilgan bola steril dokaga artiladi, so‘ngra og‘iz-burni bir parcha steril
paxta bilan shilimshiqdan tozalanadi va onasining bukilgan va kerilgan oyoqlari
orasidagi iliq steril yo‘rgakka qo‘yiladi. Kindik tarang bo‘lmasligi kerak. Akusher
bolani sinchiklab ko‘zdan kechiradi. Yetuk tug‘ilgan sog‘lom bola darrov nafas
ola boshlaydi, qattiq chinqiradi, qo‘l-oyog‘ini harakatlantiradi, aksari hademay
siyadi. Akusher bolani yotqizib, yana qo‘llarini yuvadi, spirtga artadi va uni
tozalashga kirishadi.
2. Albatta oftalmoblennoreyaning oldini olish chorasi amalga oshiriladi,
chunki yangi tug‘ilgan bola tug‘ruq yo‘llaridan o‘tayotganda ko‘ziga infeksiya
yuqish ehtimoli bor. Ko‘zga 
gonokokklar
yuqishi og‘ir oqibatlar keltiradi, hatto
bolani ko‘r qilib qo‘yishi ham mumkin.
Hozirgi paytda gonoblennoreyaning oldini olish (profilaktika) maqsadida
1% li eritromitsin yoki tetrasiklin mazi ishlatilayapti. Homila tug‘ilgan zahoti
uning qovoq teri qoplamlaridan steril paxta sharchalar bilan tug‘ruq shilimshiqlari
112-rasm. 
Homilaning orqadagi
yelkasini chiqarishda ikkinchi amal.
113-rasm.
Homila tanasini chiqarish.

---

%'
(smazka) va shilliqlar (sliz) olinadi (buni
olishda sharchalarni tashqi burchakdan
ichkari burchak tomon harakatlantirish
kerak bo‘ladi, har qaysi ko‘z uchun
alohida sharcha olinadi). Shundan keyin
bolaning quyi qovog‘ini astagina pastga
tortib turib, konyunktiva qopchasiga 1%
li eritromitsin yoki tetrasiklin mazi
surtiladi, ikkinchi marta u tug‘ilgandan
2 soat o‘tgach surtiladi (114-rasm).
3. Homila tug‘ilgach, odatda 2–3
daqiqadan keyin kindik tomirlarining
urib turishi (pulsatsiyasi) to‘xtaydi,
shundan keyin kindik bog‘lanadi. Kindik tomirlari urib turganda homilaning
tomirlar tizimchasiga kindik venasi orqali plasentadan 2–3 daqiqada 50–100 ml
qon kiradi. Pulsatsiya to‘xtagach, kindik qat’iy aseptika-antiseptika qoidalariga
amal qilib qirqiladi va bog‘lanadi.
Kindik spirtga ho‘llangan steril
paxta sharcha bilan artiladi va ikkita
Koxer qisqichi orasiga olinadi. Bir
qisqich kindik halqasidan 8–10 sm
masofaga, ikkinchisi biroz yuqoriga
qo‘yiladi. Kindikning qisqichlar
orasidagi qismi to‘mtoq qaychida
qirqiladi (115-rasm). Kindikning ona
tomondagi uchi jinsiy yoriq oldidan
tasma yoki ipak bilan bog‘lanadi va doka
salfetkaga o‘raladi.
Bolani sovuq qottirib qo‘ymaslik uchun kindikning bola tomondagi uchi
steril yo‘rgak yozilgan va grelka, elektr reflektor bilan isitilgan yo‘rgaklash
stolchasida tozalanadi.
Kindikning bola tomondagi uchi spirt bilan yana artiladi va kindik halqasidan
1,5–2 sm narida steril tasmacha yoki yo‘g‘on ipak bilan bog‘lanadi. Ligatura
(bog‘) uchlari kindik tizimchasining bir tomonida bir marta, qarama-qarshi
tomonda ikkinchi marta tugiladi. Ikkinchi tugun qovuzloqli qilib solinadi, kindik
qurib qolsa yoki birinchi tugun bo‘shashib qolsa kindikni tarang tortish uchun
qovuzloqni bo‘shatsa bo‘ladi. Shundan keyin kindik qoldig‘ining uchi bog‘langan
joyining 2–3 sm yuqorisidan qirqilib, 5% li yod nastoykasi surtiladi, kindik
qoldig‘i steril doka salfetkaga o‘raladi, salfetka uchlari kindik halqasi oldidan
bog‘lanadi; salfetkalarga o‘ralgan kindik qoldig‘ini qoringa steril bint bilan
bog‘lab qo‘yish mumkin.
114-rasm. 
Oftalmoblennoreyaning oldini
olish.
Yangi tug‘ilgan bolaning ko‘ziga 2% li
kumush nitrat eritmasidan 1–2 tomchi
tomiziladi.
115-rasm. 
Kindikni ikki qisqich
orasidan qirqish.

---

&
Hozirgi paytda kindik qoldig‘iga metall yoki rezina halqacha kiydirib
qo‘yishni afzal ko‘rishmoqda. Metall halqacha quyidagicha kiydiriladi: kindikda
tomir urishi to‘xtagach 2 ta qisqich: birini kindik halqasidan 10 sm naridan,
ikkinchisini undan 2 sm keyin qo‘yiladi. Har ikkala qisqich o‘rtasini yodning
5% li spirtdagi eritmasi bilan artiladi va shu yerdan kesiladi. Shundan keyin
chaqaloqni yo‘rgaklash stoliga olib, akusher ikkinchi marta yuvadi va obrabotka
qiladi, steril bint bilan kindik qoldig‘ini artadi, ko‘rsatkich barmog‘i bilan katta
barmog‘i orasiga olib, asta-asta siqadi. So‘ng maxsus qisqich bilan metall
halqachani (Rogovinniki) olib, unga kindik qoldig‘ini kiritiladi, bunda
halqachaning pastki cheti kindik tubidan 0,5–0,7 sm yuqorida turishi kerak,
qisqichni halqaga «shiq» etib tutashguncha ajratib olinadi. Halqacha kiydirib
qo‘yilgan kindik qoldig‘i ochiq qoldiriladi va uni qunt bilan parvarish qilib
turiladi; spirtdagi 2% li borat kislota eritmasiga ho‘llangan steril bint bilan har
kuni artiladi.
Yangi tug‘ilgan bola tozalanib bo‘lgandan keyin tarozida tortiladi (116-rasm),
bo‘yi (bosh tepasidan tovonigacha) o‘lchanadi (117-rasm), boshi va yelkalarining
o‘lchamlari aniqlanadi, qo‘liga steril kleyonkadan bilaguzuk taqiladi. Bilaguzukka
onaning familiyasi, ismi va otasining ismi, tug‘ruq tarixining raqami, bolaning
jinsi, vazni, bo‘yi, tug‘ilgan vaqti oldindan siyohda yozib qo‘yiladi, so‘ngra bolaga
steril iliq ishtoncha kiygizilib, steril yo‘rgak bilan adyolga o‘raladi va isitiladigan
yo‘rgaklash stolchasiga 2 soat qo‘yiladi. 2 soatdan keyin bola chaqaloqlar
palatasiga olib boriladi.
YO‘LDOSH ÒUSHISH DAVRINI BOSHQARISH
Òug‘ruqning uchinchi davrida plasenta ko‘chib, tug‘ruq yo‘llaridan tushadi.
Yuqorida aytilganidek, plasenta ko‘chayotganda biroz qon ketishi, fiziologik
holat hisoblanadi. Ammo yo‘ldosh tushish davrida anchagina qon ketib, hatto
hayot uchun xavfli darajaga yetishi plasentaning ko‘chish va chiqish jarayonining
buzilishiga bog‘liq. Tug‘ruqning uchinchi davrida qon ketishi tug‘ruq yo‘llaridagi
yumshoq to‘qimalarning yirtilishiga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Shuning uchun
116-rasm. 
Yangi tug‘ilgan bolani
tarozida tortish.
117-rasm. 
Yangi tug‘ilgan bolaning
bo‘yini o‘lchash.

---

&
ham tug‘uvchi ayolni akusher tug‘ruqning uchinchi davrida doim kuzatib turishi
kerak. Akusher ayolning umumiy ahvolini, teri va ko‘rinib turgan shilliq pardalar
rangini hamisha kuzatib turadi, pulsini sanab, arterial bosimini o‘lchaydi.
Yo‘ldosh tushish davri normal o‘tganda tug‘uvchi ayol ahvoli yaxshi, pulsi
to‘liq, ritmli, arterial bosimi me’yorida bo‘ladi. Ayol kayfiyatining o‘zgarishi
(bo‘shashib ketishi, boshi aylanishi), teri va shilliq pardalarining rangsizlanishi,
pulsining tezlashuvi, arterial bosimning pasayishi odatda qon ketayotganligidan
guvohlik beradi va shoshilinch choralar ko‘rishni talab qiladi.
Òug‘uvchi ayol yo‘qotayotgan qon miqdorini hisobga olib turish kerak;
buning uchun chanog‘i tagiga qaynatilgan tuvak yoki sirlangan maxsus yassi
idish qo‘yiladi. Òashqariga chiqqan qon miqdori haqiqatda ketgan qon miqdoriga
hamisha mos kelavermasligini esda tutmoq kerak. Yo‘ldosh tushish davrida qon
bachadon devori bilan plasenta orasiga to‘planib, tashqariga chiqmagani holda
ayol talaygina qon yo‘qotishi mumkin.
Bachadon shaklini va tubining qanday balandlikda turganini kuzatib,
plasentaning ko‘chayotganligini, shuningdek, retroplasentar gematoma hosil
bo‘layotganini bilish mumkin.
Qovuq to‘lib ketganda yo‘ldosh tushish davrining dard va to‘lg‘oqlari
to‘xtalib qolib, plasentaning ko‘chishi va yo‘ldosh tushish jarayoni buziladi.
Shuning uchun yo‘ldosh tushish davrida qovuq holatiga qarab turish va uning
to‘lib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
Yo‘ldosh tushish davrida tug‘uvchi ayolni doimo diqqat bilan kuzatib turgan
holda qat’iyan kutish pozitsiyasiga amal qilinadi. Plasentaning ko‘chish va chiqish
jarayonini tezlatish uchun har qanday urinish (bachadonni massaj qilish, kindikdan
tortish va hokazo) plasentaning ko‘chish jarayonini buzadi, bachadonning
qisqarish ritmini o‘zgartiradi va qon ketishiga sabab bo‘ladi.
Òug‘uvchi ayol ahvoli yaxshi bo‘lib, qon ketmayotgan bo‘lsa plasentaning
o‘zicha ko‘chib tushishini 1 soatgacha kutish kerak. 250–300 ml dan ortiq qon
ketganda, ayolning ahvoli yomonlashganda, shuningdek, plasenta bachadonda
1 soatdan ortiq ushlanib qolganda yo‘ldoshni tushirish uchun tezkor choralar
ko‘riladi. Bunday hollarda yo‘ldosh tashqi amallar bilan tushiriladi yoki bachadon
bo‘shlig‘iga qo‘l suqib olinadi.
Yo‘ldosh tushish davrini boshqarishda plasenta bachadon devorlaridan
ko‘chib, uning pastki segmentida yoki qinda turganligini ko‘rsatuvchi belgilarni
bilish muhim.
Plasentaning ko‘chganligini ko‘rsatuvchi eng muhim belgilar.
1. Bachadon shaklining va bachadon tubi balandligining o‘zgarishi 
(Shreder
belgisi). Homila tug‘ilgan zahoti bachadon yumaloq shaklda bo‘lib, tubi kindik
ro‘parasida turadi. Plasenta ko‘chgach, bachadon yassilanib, torroq bo‘lib qoladi,
bachadon tubi ko‘chgan plasenta ustida kindikdan yuqoriga (ba’zan qovurg‘alar
ravog‘igacha) ko‘tariladi; bachadon ko‘pincha o‘ngga buriladi (118-rasm).

---

& 
2. Kindik tashqi bo‘lagining uzayishi 
(Alfeld
belgisi). Ko‘chgan plasenta bachadonning pastki
segmentiga yoki qinga tushadi. Shu sababli kindikni
qirqqan vaqtda jinsiy yoriq oldidan solingan qisqich
10–12 sm pastga tushadi.
3. Simfiz ustida do‘mboqcha paydo bo‘lishi.
Ko‘chgan plasenta bachadonning yupqa devori
pastki segmentiga tushgan paytda shu segmentning
oldingi devori qorin devori bilan birga biroz
ko‘tarilib, simfiz ustida do‘mboqcha hosil bo‘ladi.
4. Kyustner - Chukalov belgisi. 
Qov ustidagi
soha qo‘l panjalari qirrasi bilan bosilsa, plasenta
ko‘chmagan taqdirda kindik qinga tortiladi;
plasenta ko‘chgan taqdirda kindik qinga tortilmaydi
(119-rasm). Odatda plasentaning ko‘chganligi bir
belgiga qarab emas, balki yuqorida ko‘rsatilgan
belgilar yig‘indisiga qarab aniqlanadi.
Yo‘ldosh tushish davri normal (fiziologik holat
bo‘lib) o‘tsa, ko‘chgan yo‘ldosh tug‘ruq yo‘llaridan o‘zicha chiqadi, ko‘pincha
bola tug‘ilgandan yarim soat keyin yo‘ldosh tushadi. Ba’zan ko‘chgan plasenta
va pardalar homila tug‘ilgach yarim soatdan bir soatgacha muddat ichida va
ba’zan esa bir soatdan keyin tushadi.
Yo‘ldosh tushishi yarim soatdan ko‘pga cho‘zilsa, akusher plasentaning
ko‘chish belgilari bor-yo‘qligini tekshiradi. Plasenta ko‘chmagan, qon
ketmayotgan va tug‘uvchi ayolning ahvoli yaxshi bo‘lsa, 1 soatgacha kutib
turiladi, shundan keyin yo‘ldosh tushiriladi. Òekshirishda plasentaning ko‘chish
belgilari aniqlansa, uni darhol chiqarish choralari ko‘riladi.
Avvalo qovuq bo‘shatiladi va tug‘uvchi ayolga kuchanish buyuriladi.
Ko‘chgan plasenta ko‘pincha kuchanish ta’sirida osongina tushadi. Bu oddiygina
usul natija bermasa, yo‘ldosh tashqi amallar bilan tushiriladi.
Ko‘chgan yo‘ldoshni chiqarishning quyidagi usullari
bor.
1. Abuladze usuli. 
Qovuq bo‘shatilgandan keyin bachadonni qisqartirish
maqsadida avaylab massaj qilinadi. So‘ngra qorin devori ikkala qo‘l bilan
119-rasm. 
Kyustner -
Chukalov belgisi.
a
–plasenta ko‘chma-
gan, kindik qinga
tortiladi; 
b
–plasenta
ko‘chgan, kindik qin-
ga tortilmaydi.
118-rasm. 
Yo‘ldosh tushish
davrida bachadon tubining
qanday balandlikda turishi va
bachadon shakli.
I–homila tug‘ilgach; II–pla-
senta ko‘chgan; III–plasenta
tushgach.
II
I
III
a b

---

&!
ushlanib, uzunasiga burma hosil qilinadi
va tug‘uvchi ayolga kuchanish
buyuriladi (120-rasm). Ko‘chgan
yo‘ldosh odatda osonlik bilan tushadi.
2. Genter usuli. 
Qovuq bo‘shatiladi,
bachadon tubi o‘rta chiziqqa keltiriladi.
Akusher tug‘uvchi ayolning yonida, uning
oyoqlariga yuzlanib turadi. Qo‘llarining
panjalarini musht qilib, asosiy
falangalarning orqa (dorzal) yuzasini
bachadon tubiga (nay burchaklari
sohasidan) qo‘yadi va pastga hamda
ichkariga qarab sekin-asta bosadi (121-
rasm); tug‘uvchi ayol ayni vaqtda
kuchanmasligi kerak.
3. Krede-Lazarevich usuli. 
Abuladze va Genter
usullariga nisbatan qo‘polroq, shuning uchun Abuladze
va Genter usullaridan biri qo‘llanilganda natija chiqmasa,
Krede-Lazarevich usuli tatbiq etiladi. Bu usulda
quyidagicha ish ko‘riladi: qovuq bo‘shatiladi; bachadon
tubi o‘rta chiziqqa keltiriladi; bachadonni yengilgina
massaj qilib, qisqarishga majbur etiladi; tug‘uvchi
ayolning chap tomonida uning oyoqlariga yuzlanib turib,
bachadon tubi o‘ng qo‘l bilan shunday ushlanadiki, bosh
barmoq bachadonning oldingi devoriga, kaft bachadon
tubiga, to‘rtta barmoq esa bachadonning orqa yuzasiga
to‘g‘ri kelsin (122-rasm); yo‘ldosh qisib chiqariladi:
bachadon oldindan orqaga qarab qisilib, bachadon tubi
pastga va oldingi chanoq o‘qi bo‘ylab bosiladi. Ko‘chgan
yo‘ldosh bu usulda osongina chiqadi.
Odatda yo‘ldosh (plasenta va pardalar) bir yo‘la
tushadi; ba’zan plasenta chiqqach, u bilan bog‘langan
pardalar bachadonda qolganligi aniqlanadi. Bunday
hollarda chiqqan plasentani ikkala qo‘l kaftiga olib,
bir yo‘nalishda sekin-asta aylantiriladi. Ayni vaqtda
pardalar buralib bachadon devorlaridan sekin-asta
ko‘chadi va uzilmasdan tashqariga chiqadi (123-
a
rasm).
Pardalarni ajratib chiqarishning ikkinchi Genter
usuli ham bor. Plasenta chiqqach, ayolga oyoq
panjalariga tayanib chanog‘ini ko‘tarish buyuriladi,
120-rasm.
Yo‘ldoshni Abuladze usulida chiqarish.
121-rasm.
Yo‘ldoshni Genter usulida
chiqarish.
122-rasm. 
Yo‘ldoshni
Krede-Lazarevich usulida
chiqarish.

---

&"
shu payt plasenta osilib tushib, o‘z og‘irligi bilan pardalarning ko‘chishiga yordam
beradi (123-
b 
rasm).
Yo‘ldosh tushgach, plasenta va pardalarning
butunligini bilish uchun sinchiklab ko‘zdan kechiriladi.
Plasenta silliq idishda yoki kaftda onaga qaragan
yuzasini yuqoriga qilib yoziladi (124-rasm) va plasenta
bo‘laklari e’tibor bilan birma-bir tekshiriladi.
Plasentaning chetlarini juda sinchiklab ko‘zdan
kechirish kerak; butun plasenta chetlari silliq bo‘lib,
undan boshlanuvchi tomirlar uzilmagan bo‘ladi.
Plasenta ko‘zdan kechirilgach, pardalar
tekshiriladi. Buning uchun plasenta onaga qaragan
tomoni pastga, homilaga qaragan tomoni esa
yuqoriga qilib ag‘dariladi (125-
a 
rasm).
Pardalarning
yirtilgan joylarining chetlari barmoqlar bilan
ushlanadi va homila bilan qog‘onoq suvini saqlab
turgan tuxum kamerasini tiklashga harakat qilib,
pardalar yoziladi (125-
b 
rasm).
Ayni vaqtda qog‘onoq pardasi
bilan vorsinkali pardaning butun-
ligiga e’tibor beriladi, pardalar
orasida plasenta chetidan bosh-
langan tomirlarning uzilgan-
uzilmaganligi aniqlanadi. Òomir-
larning uzilganligi (126-rasm)
plasentaning qo‘shimcha bo‘lagi
borligini va bachadon bo‘shlig‘ida
qolganligini ko‘rsatadi. Pardalar
ko‘zdan kechirilganda ularning
uzilgan joyi topiladi, bu esa pla-
sentaning devoriga yopishgan
joyini bir qadar bilishga imkon
beradi. Pardalarning tug‘ruqda
123-rasm.
Pardalarni chiqarish.
a
–pardalarni burash;
b
–ikkinchi usul (Gen-
ter usuli). Òug‘uvchi
ayol chanog‘ini ko‘ta-
radi, plasenta osilib
tushadi, shu tufayli
pardalar ajralib chi-
qadi.
a b
124-rasm.
Plasentaning onaga qaragan
yuzasini ko‘zdan kechirish.
125-rasm.
Pardalarni ko‘zdan kechirish.
a b

---

&#
uzilgan joyi plasenta chetiga qancha yaqin bo‘lsa,
plasenta bachadon devoriga o‘shancha pastroqdan
yopishgan bo‘ladi.
Plasenta butunligini aniqlash juda muhim
ahamiyatga ega. Plasenta bo‘laklarining
bachadonda ushlanib qolishi tug‘ruqning xavfli
asorati hisoblanadi. Buning oqibatida yo‘ldosh
tushgach tez orada yoki chilladagi bir qadar
muddatda qon ketadi. Qon juda ko‘p ketib, tug‘gan
ayolning hayotiga xavf tug‘dirishi mumkin.
Plasentaning bo‘laklari bachadonda ushlanib
qolganda chilla davrining septik kasalliklari ham
avj oladi.
Modomiki shunday ekan, plasentada nuqson topilgan zahoti uning
bachadonda ushlanib qolgan bo‘laklari qo‘l bilan olinadi. Pardalarning
bachadonda ushlanib qolgan bo‘laklari chiqindi bilan birga chiqib ketadi, bunday
hollarda bachadon ichiga qo‘l suqish shart emas.
Plasenta ko‘zdan kechirilgach, o‘lchanadi va tortib ko‘riladi. Plasenta va
pardalar haqidagi hamma ma’lumotlar tug‘ruq tarixiga yoziladi (plasenta ko‘zdan
kechirilgach, kuydiriladi yoki sanitariya nazorati ko‘rsatgan joyga ko‘miladi).
So‘ngra yo‘ldosh tushish davrida va tug‘ruqdan bevosita keyin yo‘qotilgan
qonning umumiy miqdori o‘lchanadi.
Yo‘ldosh tushgach, tashqi jinsiy a’zolar, oraliq sohasi va sonlarning ichki
yuzalari dezinfeksiyalovchi kuchsiz iliq eritma bilan yuviladi, steril salfetkada
quritiladi va ko‘zdan kechiriladi.
Avvalo tashqi jinsiy a’zolar va oraliq ko‘zdan
kechiriladi,
keyin jinsiy lablar steril tamponlar
yordamida kerilib, qin ko‘zdan kechiriladi (127-
rasm). Ayniqsa birinchi marta tug‘gan va operatsiya
qilingan ayollarning bachadon bo‘ynini ko‘zgu
bilan ko‘rish kerak.
Tug‘ruq yo‘llarining yumshoq to‘qimalari
yirtilgan taqdirda choklanadi aks holda, ulardan
infeksiya kiradi. Bundan tashqari, ichki jinsiy a’zolar
pastga tushib, tashqariga chiqib qoladi. Bachadon
bo‘yni yirtilganda surunkali endoservisit, eroziyalar
ro‘y berishi mumkin. Bu patologik jarayonlarning
hammasi bachadon bo‘ynida rak kelib chiqishi
xavfini tug‘diradi. Shuning uchun oraliq, qin
devorlari va bachadon bo‘yni yirtilgan taqdirda
tug‘ruqdan keyin albatta choklanishi shart.
126-rasm.
Parda orasidan o‘tgan tomirlar
plasentaning qo‘shimcha
bo‘lagi borligini ko‘rsatadi.
127-rasm.
Yo‘ldosh tushgandan keyin
oraliqni va qin og‘zini ko‘zdan
kechirish.

---

&$
Òashqi jinsiy a’zolar ko‘zdan kechirilgach, tug‘gan ayolga toza ko‘ylak kiygiziladi,
tagidagi choyshabi almashtiriladi, ustiga adyol yopiladi va tug‘gan ayollar bo‘limiga
o‘tkaziladi. Òug‘gan ayolning umumiy ahvolini kuzatib, pulsini sanab, kayfiyatidan
xabardor bo‘lib turiladi. Bachadon vaqt-vaqti bilan palpatsiya qilinadi va qindan qon
kelayotgan-kelmayotganligi aniqlanadi. Qo‘shimcha bachadon tonusining pasayganligi
tufayli tug‘ruqdan keyingi dastlabki soatlarda ba’zan qon ketishini nazarda tutish kerak.
Òug‘gan ayol ahvoli yaxshi, shikoyati yo‘q, pulsi yaxshi to‘lishgan va
tezlashmagan, bachadoni zich bo‘lib, qon ketmayotgan bo‘lsa, 2–3 soatdan keyin
chilla bo‘limiga o‘tkaziladi. Hamma ma’lumotlar o‘z vaqtida yozib qo‘yilgan
tug‘ruq tarixi ham ko‘zi yorigan ayolga qo‘shib yuboriladi.
Nazorat uchun savollar
1. Ko‘rik va yuvinish xonasida tug‘uvchi ayolni sanitariya tozalovidan o‘tkazish.
2. Bachadon bo‘ynining ochilish davrini boshqarish.
3. Homilaning tug‘ilish davrini boshqarish, chaqaloqni birlamchi va ikkilamchi artib
tozalash.
4. Yo‘ldosh tushish davrini boshqarish, plansentaning ko‘chganligini ko‘rsatuvchi
belgilar (Alfeld, Kyustner-Chukalov, Shreder), ko‘chgan yo‘ldoshni tashqi tushirush
usullari (Abuladze, Genter, Krede-Lazarevich).
XII BOB.
ÒUG‘RUQNI OG‘RIQSIZLANÒIRISH
Aksari ayollar tug‘ganda og‘riq sezadi, og‘riq esa kuchli-kuchsiz bo‘lishi
mumkin. Ko‘pgina ayollar ayniqsa bachadon bo‘yni ochilayotganda va homila
tug‘ilayotganda qattiq og‘riq his qiladilar.
Òug‘ruq og‘riqlarini yo‘qotish yoki kamaytirish istagi juda qadimda tug‘ilgan.
Ammo tug‘ruqni og‘riqsizlantirishning ilmga asoslangan usullari XIX asrning
birinchi yarmidagina taklif etildi, efir va boshqa moddalarning og‘riqsizlantiruvchi
ta’siri shu paytga kelib kashf etildi.
XVIII asrning 60-yillarida N.A.Sochava tug‘ruqni og‘riqsizlantirish uchun
xloroformning alkogol bilan aralashmasini taklif etdi. Keyinchalik tug‘ruqni
og‘riqsizlantirish uchun xloralgidrat (Svyatlovskaya, 1873), azot (I)-oksid
(Klikovich, 1881), morfin va boshqa narkotiklar, barbituratlar, pantopon bilan
magniy sulfat, novokain eritmasi va boshqa ko‘p dorilar qo‘llanildi. Rossiyalik
yirik akusherlar A.Ya.Krassovskiy, I.P.Lazarevich, V.M.Florinskiy,
V.A.Dobronravov, Ye.M.Kurdinovskiy va boshqalar tug‘ruqni og‘riqsizlantirishning
turli xil usullarini taklif etdilar.
Òug‘ruqda yordam beradigan yirik muassasalardan tortib, kichikroq
muassasalarda, jumladan kolxoz tug‘ruqxonalarida ham tug‘ruq yoppasiga
og‘riqsizlantirilib kelindi.

---

&%
Òug‘ruq og‘riqlari rolining aniqlanishi og‘riqsizlantirish usullarining
yoyilishiga yordam berdi. Òug‘ruqda hamisha og‘riq kelib chiqavermasligi va
tug‘ruqning to‘g‘ri o‘tishi uchun og‘riq zarur shart emasligi aniqlandi.
Ko‘pincha tug‘ruq normal o‘tganda og‘riq kam bo‘ladi va hatto butunlay og‘riq
sezilmaydi. Buning ustiga, uzoq davom etuvchi kuchli og‘riqlar asab tizimini
holdan toydirib, organizmga zarar yetkazishi aniqlandi. Haddan tashqari kuchli
og‘riqlar dard va to‘lg‘oq tutishini zaiflashtirishi va uning muntazam tutishiga
to‘sqinlik qiladi. Òug‘ruqni og‘riqsizlantirish uning kechishiga yaxshi ta’sir
qilishi ham aniqlanadi. Òug‘ruq og‘riqlarini bartaraf qilish natijasida ko‘pincha
dard va to‘lg‘oq yana muntazam tuta boshlab, tug‘ruqning eson-omon tugashiga
yordam beradi.
ÒUG‘RUQNI DORILAR BILAN
OG‘RIQSIZLANÒIRISH USULLARI
Òug‘ruqni og‘riqsizlantirish uchun ishlatiladigan dorilar og‘riq qoldirish
jihatidan samarali, onaga va homilaga bezarar bo‘lishi, dard va to‘lg‘oq tutishini
susaytirmasligi lozim.
Òug‘ruqni dorilar bilan og‘riqsizlantirish tug‘ruqning birinchi davrida,
muntazam kuchli dard tutib, bachadon bo‘ynining teshigi 4–6 sm ochilgan vaqtda
boshlanadi. Òug‘ruqni dorilar bilan og‘riqsizlantirish usullarini tatbiq etishdan
ilgari ayolning sog‘lig‘ini sinchiklab tekshirish, homilasining yurak urishi, dard
va to‘lg‘oq tutishi xarakterini sinchiklab kuzatish zarur.
Òug‘ruqni og‘riqsizlantirish bo‘yicha qilingan ishlar ayolni ruhan tayyorlash
bilan dori moddalarni qo‘llashni birga olib borishning maqsadga muvofiq kelishini
ko‘rsatdi, bular og‘riqsizlantiruvchi va sedativ effekt beradi, shuningdek,
tug‘ruqning borishiga ijobiy ta’sir etadi.
Òajribali akusher vrachlar og‘riqsizlantiruvchi vositalarni tug‘uvchi bemorlar
kasalining xarakterini hisobga olib turib qo‘llaydilar. Bunda ular preparatlarni
ona hamda homila ahvolini ziyraklik bilan kuzatib borib tanlaydilar. Bordi-yu,
ona va homila ahvolida yoki tug‘ruqning borishida biror-bir o‘zgarish yuz bersa,
og‘riqsizlantiruvchi vositalarni kiritish to‘xtatiladi.
Hozirgi paytda tug‘ruqni og‘riqsizlantirishning ko‘p vosita va usullari
ma’lum. Ko‘pgina usullar o‘zining amaliy ahamiyatini yo‘qotgan (yetarli samarasi
bo‘lmagan, tug‘ruqning kechishiga va homilaga nojo‘ya ta’sir etadigan va
boshqalar). Masalan, avvallari qo‘llanib kelingan xloroform, skopolamin,
xloralgidrat, paraldegid va boshqa vositalardan voz kechishgan.
Òug‘ruqni og‘riqsizlantirishni vrach olib boradi, akusher esa vrach tayinlagan
ko‘rsatmalarni bajaradi.
Bachadon bo‘yni ochilish bosqichida tarkibi quyidagicha bo‘lgan
shamchalarni qo‘llash mumkin: Extr. Belladonnae – 0,015, Pantaponi 0,02,

---

&&
Antipyrini 0,5, But. Cacao 1,5. Antipirinni xuddi shu dozada asetilsalitsilat kislota,
amidopirin bilan almashtirish mumkin.
Shamchani qo‘lqop kiyib olib, barmoq bilan to‘g‘ri ichakka, sfinkter orqasiga
kiritiladi. Zarurat tug‘ilganda shu shamchani birinchi shamchadan kamida 2
soatdan keyin qayta kiritish mumkin (ko‘pi bilan ikki marta!),
Dard tutish paytida quyidagi tarkibda dorilar beriladi (bir marta ichish uchun):
Papaverini hydrochloridi 0,02, Extr. Belladonnae 0,02, Spiriti aethylici 15,0,
Sirupus Simplici 20,0.
Òarkibi boshqacha: Antipyrini 0,5, Spiriti aethylici 15,0, Sirupus simplici
15,0 bo‘lgan dori ham berish mumkin.
Dard tutayotganda mentolli qalamchadan foydalanish mumkin (mentol 20%,
parafin 80%). Qalamchani 3 daqiqa mobaynida qorinning pastki nozik qismiga
va dumg‘aza-bel sohasiga surtiladi.
Vrach kecha-kunduz navbatchilik qiladigan muassasalarda tug‘ruqni
og‘riqsizlantirishning vosita va usullarini tanlashda ancha keng imkoniyatlar
mavjud. Shamcha va dorilardan tashqari teri ostiga, muskul orasiga, ingalatsiya
yo‘li bilan og‘riqsizlantiruvchi moddalar qo‘llaniladi.
Òikodin 
(Thecodinum) 1% li eritma shaklida 1,5 ml dan teri ostiga yuboriladi.
Og‘riqsizlantirish samarasi 2–3 soat davom etadi. Òikodin (hatto yarim dozasida
ham) oldindan 1,5–2 g dozada streptotsid berilgan bo‘lganda yaxshi
og‘riqsizlantiruvchi effekt beradi (A.P.Nikolayev).
Promedol 
(Promedolum) og‘riqsizlantiruvchi va spazmolitik ta’sir ko‘rsatadi
(bachadon bo‘yni ochilishining tezlashishiga imkon beradi). Promedol 1% li
eritma ko‘rinishida teri ostiga 1—2 ml yuboriladi. Promedolning ta’siri
yuborilgandan keyin oradan 10–20 daqiqa o‘tgach boshlanadi va 2–4 soat davom
etadi. Promedolni tekodin bilan birga kombinatsiya qilib qo‘llash mumkin (2 ml
1% li promedol eritmasini 0,5 ml 1% li tekodin eritmasiga qo‘shib teri ostiga
yuboriladi).
Aprofen 
og‘riqsizlantiruvchi va kuchli spazmolitik ta’sirga ega teri ostiga
yoki muskul orasiga 1 ml 1% li dozada yuboriladi. Aprofenni shuningdek,
izopromedolga qo‘shib birga ishlatiladi (og‘riqsizlantirish ta’siri kuchayadi va
bachadon bo‘yni ochilishi tezlashadi).
Òug‘ruqni og‘riqsizlantirish maqsadida neyrostioanalgetiklar va narkotik
moddalar, azot (I)-oksid, efir, trilen va boshqa moddalar qo‘llaniladi. Bachadon
bo‘yni 3–4 sm ochilganda tug‘ruq kuchlari muntazam davom etib turganda kuchli
og‘riq sezilsa muskul orasiga 2 ml droperidol va 2 ml fentanil qo‘shib yuborilsa
kuchli og‘riq qoldiruvchi samara beradi. Bundan tashqari diazepam, seduksenni
promedolga qo‘shib yuborish ham mumkin. Oksiburat natriy va vladril ishlatish
ham yaxshi natija beradi.
Azot
(I)-oksid ingalatsion narkoz ko‘rinishida kislorodga aralashtirib (80%
azot (I)-oksid, 20% kislorod) tug‘ruqning birinchi va ikkinchi davrlarida

---

&'
qo‘llaniladi. Azot (I)-oksidni niqob yordamida maxsus apparat orqali beriladi.
Òug‘uvchi ayolni azot (I)-oksiddan foydalanish texnikasi bilan tanishtirib
qo‘yiladi, keyinchalik uning o‘zi dard tutayotgan paytda niqobni burniga qo‘yib,
kislorod bilan birga azot (I)-oksiddan nafas olaveradi.
Dard tutishlar oralig‘idagi tanaffusda niqobni olib qo‘yadi. Azot (I)-oksidi
bilan nafas olganda og‘riq tez qoladi, nafas olmaganda esa uning ta’siri to‘xtaydi.
Azot (I)-oksidining kislorod bilan aralashmasi onaga ham bolaga ham salbiy
ta’sir ko‘rsatmaydi.
Òrilen 
kislorod bilan aralashma holida xuddi azot (I)-oksid kabi qo‘llaniladi
(dard tutish paytida nafasga olinadi). Og‘riqsizlantiruvchi ta’siri yaxshi.
Efir 
tug‘ruqni og‘riqsizlantirish maqsadida anchadan beri qo‘llanib
kelinadi. Ilgari efirni tomchi usulida (niqob orqali) ko‘proq dard tutish paytida
qo‘llashgan. Efirni dard tutish paytida ingalatsiya qildirilgan, oralig‘idagi
tanaffusda esa to‘xtatilgan. Keyingi yillarda efirni kislorodga aralashtirib,
apparatlar yordamida gaz narkoz uchun qo‘llashayapti. Efirning unga xos
birinchi narkotik ta’sir etish davri (analgeziya, es-hushning kirarli-chiqarli bo‘lib
turishi) ta’siri bilan cheklanishayapti. Analgeziya holatini efirni kislorod bilan
aralashtirib dam-badam (uzib-uzib) nafas oldirish yo‘li bilan quvvatlab turish
mumkin.
Òo‘lg‘oq tutishining dastlabki paytida o‘tkazuvchi anesteziyani qo‘llash
mumkin (anesteziya n. pudendi). Bu usulning mohiyati uyatli nervning hamma
shoxlarini novokain eritmasi bilan blokada qilib qo‘yishdan iborat.
Òug‘ruqni og‘riqsizlantirishning yangi usullarini o‘rganish davom etmoqda:
elektroanalgeziya, og‘riqsizlantiruvchi vositalarni spazmolitik preparatlar bilan,
sedativ vositalarni (seduksen va boshqalarni) analgetiklar (promedol va boshqalar)
bilan birga qo‘shib ishlatish. Ayrim muassasalarda (anesteziologlar bo‘lgan
muassasalarda), ko‘proq asoratlar bilan o‘tayotgan tug‘ruqlarda maxsus
ko‘rsatmalar bo‘lganda, viadril, buskopan, neyroplegik va boshqa preparatlar
qo‘llaniladi.
Zamonaviy akusherlikda imkon qadar tug‘ruqni og‘riqsizlantirish dori-
darmonlarsiz olib borilishini (demedikalizatsiya) maqsadga muvofiq
hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan homiladorlikning dastlabki oylaridanoq xotin-
qizlar maslahatxonalari tomonidan patronaj va sanitariya-maorif ishlarini
kuchaytirish, ularni psixoprofilaktik usul bilan tug‘ruqqa tayyorlash ishlarini
jonlantirish zarur.
Nazorat uchun savollar
1. Ayollarni tug‘ruqqa fiziopsixoprofilaktik tayyorlash usuli.
2. Demedikolizatsiya (normal tug‘ruqni dori-darmonsiz olib borish).
3. Òug‘ruqni zamonaviy og‘riqsizlantirish usullari.

---

'
XIII BOB.
CHILLA DAVRI FIZIOLOGIYASI
Chilla davri (tug‘ruqdan keyingi davr–
puerperium
) homilaning tug‘ilgan
paytidan boshlanib, 6–8 hafta davom etadi. Homiladorlik va tug‘ruq munosabati
bilan ro‘y bergan o‘zgarishlarning deyarli hammasi chilla davrida barham topadi.
Ayolning jinsiy apparati homiladorlikdan oldingi ahvoliga deyarli batamom
qaytadi. Bola emizmaydigan ba’zi ayollar chilla davri tugashi bilan yana hayz
ko‘ra boshlaydi, emizikli onalar kechroq (ko‘pincha emizish davri tugagandan
keyin) hayz ko‘radi. Emizikli ayollardan faqat ba’zilari tug‘ruqdan 6–8 haftadan
keyin hayz ko‘ra boshlaydi.
ÒUG‘GAN AYOL ORGANIZMIDAGI O‘ZGARISHLAR
Jinsiy a’zolarning o‘z asliga qaytish jarayoni
– jinsiy involutsiyasi.
Yo‘ldosh tushgach, bachadon yaxshi qisqaradi, shar shakliga kiradi,
konsistensiyasi zichlashadi, boylam apparati cho‘zilgani uchun bachadon ancha
harakatchan bo‘lib qoladi. Bachadon tubi tug‘ruqdan bevosita keyin kindikdan
1–2 barmoq enicha pastroqda turadi, bu chanoq tubi muskullari va qin tonusining
oshganligiga bog‘liq. Bachadon yuqoriga va ikki yon tomonga bemalol siljiydi.
Qovuq to‘lib ketganda bachadon tubi qovurg‘alar ravog‘i ostigacha yetishi
mumkin. Bachadon bo‘yni tug‘ruqdan keyinoq yupqa devorli xalta shakliga
kiradi, bo‘yin kanali qo‘l panjasini bemalol o‘tkazadi, ochiq turgan tashqi
teshigining chetlari qinga burma-burma bo‘lib osilib tushadi. Bachadonning ichki
yuzasi plasenta va pardalar ko‘chgandan keyin keng jarohat yuzasi hisoblanadi.
Òug‘ruqdan keyinroq bachadonning bo‘yi o‘rta hisob bilan 15 sm (13–16 sm),
bachadon naylari boshlangan joy ro‘parasidagi eni 12–13 sm, vazni 1000 g keladi.
Òug‘ruqdan keyin qin ilvillagan, keng, tashqi jinsiy a’zolar shishgan, bo‘rtgan,
jinsiy yoriq ochiq bo‘ladi. Òashqi jinsiy a’zolar va qin devorlari ko‘pincha yoriladi
va chaqalanadi.
Chilla davrida bachadon kichrayadi, bo‘yni avvalgi shakliga keladi,
bachadonning sidirg‘a jarohat bo‘lgan ichki yuzasi bitadi. Chilla davrida bachadon
muskullarining qisqarishi (chilladagi dard tutishi) sababli hajmi kichrayadi.
Bachadon muskullarining qisqarishi natijasida muskul tolalaridan bir qismi
qonsirab (anemizatsiya), yog‘ distrofiyasiga uchraydi.
Bachadonning qanchalik qisqarganligini tubi qay balandlikda
turganligidan bilsa bo‘ladi. 
Òug‘ruqdan keyingi dastlabki 10–12 kun mobaynida
bachadon tubi kuniga taxminan bir barmoq enicha pastga tushadi. Òug‘ruqdan
keyin 1–2-kuni bachadon tubi kindik ro‘parasida (qovuq to‘lmagan bo‘lsa), 3-
kuni kindikdan 1–2 barmoq enicha pastroqda, 4-kuni kindikdan 2–3 barmoq
enicha pastroqda, 5-kuni qovning yuqori chekkasi bilan kindik orasidagi

---

'
masofaning o‘rtasida bo‘ladi, 6-kuni bachadon tubi hozirgina ko‘rsatilgan sathdan
taxminan bir barmoq enicha pastga tushadi, 7-kuni qovdan 3 barmoq enicha
yuqorida, 8-kuni qovdan 2 barmoq enicha yuqorida joylashadi, 10–12-kuni
bachadon tubi odatda qov orqasiga o‘tib, qo‘lga ilinmaydi.
Bachadon tubining balandligini o‘lchab olinadigan ma’lumotlarga asoslanib,
bachadon involutsiyasi haqida fikr yuritish mumkin. Bachadon tubining balandligi
qovuq bo‘shatilgach santimetrli lentada o‘lchanadi. Bachadonning bo‘yi
kichrayish bilan bir vaqtda eni va vazni ham kamayadi.
Bachadon bo‘yni ichkaridan tashqariga qarab shakllanadi, ichki teshigi
ertaroq, tashqi teshigi kechroq yopiladi. Ichki teshik 3-kuni hali bir barmoq sig‘arli
ochiq turadi, 7–10-kunga borib bekiladi. Òashqi teshik tug‘ruqdan keyin 3-haftada
yumiladi.
Bachadon qisqarishi bilan bir vaqtda bezlarining tub bo‘limlaridagi epiteliy
va endometriy bazal qavatining stromasi o‘sishi hisobiga bachadon shilliq pardasi
tiklanadi (regeneratsiya). Shilliq parda regeneratsiyasi ayolda bachadon
jarohatining bitish jarayonidan iborat. Bachadon jarohati bitgan vaqtda leykositlar
devori (grapulatsion val) hosil bo‘ladi. Bu val bachadon devoriga va jinsiy
yo‘llarning boshqa bo‘limlariga mikroblar kirishiga to‘sqinlik qiladi.
Bachadon ichki yuzasi (jarohati) tug‘ruqdan keyin 10-kunga borib epiteliy
bilan qoplanib bo‘ladi, 20-kunga borib endometriy to‘la tiklanadi.
Bachadon involutsiyasining tezligi ayolning umumiy ahvoliga, yoshiga,
tug‘ruqning qanday o‘tganiga, bola emizishiga va shu kabi sabablarga bog‘liq,
quvvatsizlanib qolgan va ko‘p tug‘gan ayollarda, o‘rta yoshlarda birinchi marta
tug‘gan ayollarda, patologik tug‘ruqdan keyin bachadon involutsiyasi sekinroq
boradi; emizikli ayollar bachadoni bola emizmaydigan ayollarnikiga nisbatan
tezroq qisqaradi.
Chilla davrida qin tonusi avvalgi asliga keladi, qin hajmi kichrayadi, shish
va giperemiya qaytadi, tashqi jinsiy a’zolar, qin va bachadon bo‘ynining
chaqalangan, yorilgan (va yirtilgan) joylari bitadi.
Bachadon boylamlari sekin-asta kaltalanadi, bachadon naylari va
tuxumdonlar odatdagi o‘rniga qaytadi va homiladorlikdan oldingi holiga keladi.
Qorin devori sekin-asta qisqaradi va chanoq tubining muskullar tonusi tiklanadi.
Ba’zi ayollar tug‘gandan keyin qorin devori avvalgiday elastik bo‘lmaydi.
Homiladorlik chandiqlari oq tusga kiradi, qorin oq chizig‘ining pigmentatsiyasi
(dog‘i) yo‘qoladi yoki juda ham kamayadi.
Loxiyalar.
Endometriyning tiklanish jarayonida bachadondan chilla davriga
xos chiqindilar – loxiyalar (lochia) keladi. Loxiyalar bachadonning bitayotgan
jarohatidan chiqadigan suyuqlik, ya’ni jarohat sekretidir. Loxiyalar qon
zardobidan, parchalanuvchi desidual parda qoldiqlaridan, leykositlardan iborat.
Dastlabki 3–4 kunda loxiyalar qonday qizil bo‘ladi (lochia rubra). Keyingi
kunlarda sekin-asta oqaradi, biroz qon aralash seroz suyuqlikka o‘xshaydi (lochia

---

' 
serosa), 10-kunga borib tiniq, qonsiz bo‘lib keladi (lochia alba). Loxiyalar sekin-
asta kamayadi; 3-haftadan boshlab loxiyalar kam kelib, shilimshiq bo‘lib qoladi,
5–6-haftaga borib kelmay qo‘yadi.
Bachadon involutsiyasi sekin davom etganda loxiyalar chiqishi cho‘zilib ketadi.
Bachadon orqaga qayrilganda ichki teshik berkilib qolsa loxiyalar bachadon
bo‘shlig‘iga to‘planishi mumkin, loxiometra (lochiometra) deb shuni aytiladi.
Sut bezlarining funksiyasi. 
Homiladorlik vaqtida sut bezlari o‘zgarib,
kelajakdagi funksiyasini o‘tashga – sut ishlab chiqarishga tayyorlanadi.
Homiladorlik vaqtidayoq ko‘krak uchidan og‘iz suti – sekret tomchisini siqib
chiqarish mumkin. Og‘iz suti ishqoriy reaksiyali suyuqliq bo‘lib, unda oqsil,
yog‘ tomchilari, bez pufakchalari va sut yo‘llarining epiteliy hujayralari va og‘iz
suti tanachalari (yog‘ tomchilari bilan to‘lgan leykositlar) bor.
Òug‘ruqdan keyin 2–3-kuni sut ajrala boshlaydi. Odatda shu paytda sut bezlari
to‘lishadi va sezuvchan bo‘lib qoladi, ular to‘lishganda ayol sut bezlarining
tirsillab og‘riyotganini sezadi, bu og‘riq qo‘ltiqqa o‘tadi, qo‘ltiqda ba’zan bezillab
turgan tugunchalar paydo bo‘ladi.
Sut murakkab reflekslar va gormonlar ta’sirida ishlanib chiqadi. Sut hosil
bo‘lishini gipofizning laktogen gormoni va asab tizimi idora etadi.
Sut bezlari sutdan tashqari, bachadonning qisqaruvchanligini kuchaytiradigan
va chilla davrida bachadon involutsiyasiga yordam beradigan moddani ham ishlab
chiqarsa kerak. Bola emganda ko‘krak uchidagi nerv elementlarining ta’sirlanishi
tufayli bachadon refleks yo‘li bilan ham qisqaradi. Bola emizish davrida
bachadonning refleks yo‘li bilan qisqarishi ko‘pincha dard tutganga o‘xshash
og‘riq beradi.
Sut oq suyuqlik bo‘lib, zardobga yoyilgan mayda-mayda yog‘ tomchilari
emulsiyasidan iborat. Sut ishqoriy reaksiyali bo‘lib, qaynatilganda ivimaydi.
Sutning tarkibi 87–88% suv, 1,5–2% oqsil (kazein va albumin), 3,5–4% yog‘lar,
6,6–7,5% qand, 0,18–0,2% tuzlardan iborat.
Tug‘gan ayolning umumiy ahvoli va ichki a’zolari.
Chilla davri normal
o‘tayotganda ayolning umumiy ahvoli yaxshi bo‘ladi. Tug‘gan ayol ba’zan
dastlabki kunlari tashqi jinsiy a’zolar va oraliq sohasida og‘riq sezadi, bu og‘riq
doimiy bo‘lmaydi. Ular ba’zan, ayniqsa bola emizish vaqtida og‘riq tutayotganini
aytishadi. Tug‘gan ayol bir daqiqada 14–16 marta chuqur nafas oladi. Pulsi bir
tekis, yaxshi to‘lishgan bo‘ladi, tomiri bir daqiqada 70–75 marta uradi, puls
ko‘pincha siyraklashadi (fiziologik bradikardiya). Arterial bosim dastlabki
kunlarda norma doirasida yoki sal-pal pasaygan bo‘ladi. Chilla davri fiziologik
o‘tganida tana harorati normal bo‘ladi. Chilla davrining normal o‘tishi odatda
tana harorati va puls bilan bog‘liq bo‘ladi. Òomirning tez-tez (bir daqiqada 90
marta va undan ortiq) urishi va tana haroratining bir necha kungacha 37° dan
yuqori bo‘lishi, ko‘pincha chilla davrining yuqumli kasalliklari paydo
bo‘lganligidan darak beradi.

---

'!
Tug‘gan ayol ayniqsa ko‘p suyuqlik ichganda terlashga moyil bo‘ladi.
Chilla davrining dastlabki haftalarida modda almashinuvi kuchaygan bo‘lib,
keyinchalik asliga keladi. Gavda vazni tug‘ruqdan keyingi kunlarda kamayadi,
odatda yog‘ to‘planishi hisobiga keyinchalik yana oshadi.
Siydik chiqarish. 
Chilla davrida buyraklar normal ishlaydi-yu, qovuq
funksiyasi buzilgani uchun siydik chiqarish ko‘pincha qiyinlashadi. Siydik
chiqarishning qiyinlashuvi aksari shundan iboratki, tug‘gan ayol qovug‘i ancha
to‘lib ketganda ham siygisi qistayotganini sezmaydi. Ba’zan siygisi qistagani
holda siydik chiqarish qiyinlashadi, ba’zan esa siydik chiqayotganda og‘riq
seziladi. Siydik chiqarishning buzilishi qovuq atoniyasiga yoki shilliq pardasining
homila boshi bilan qisilib shishganiga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Siydik chiqarishda
og‘riq sezilishi odatda tashqi jinsiy a’zolar va oraliq sohasining yorilgan va
chetnagan joylariga siydik kirishiga bog‘liq. Ba’zi ayollar yotgan holida siydik
chiqara olmagani uchun siydik ushlanib qoladi.
Ichak funksiyasi. 
Chilla davrida ko‘pincha ich kelmay qoladi (qabziyat), bu
esa ichak atoniyasiga bog‘liq. Qorin pressining bo‘shashuvi, turmasdan o‘rinda
yotish, shu munosabat bilan harakat cheklanganligi ichak atoniyasiga sabab bo‘ladi.
Tug‘gan ayollarda ba’zan gemorroidal tugunlar (bavosil) paydo bo‘ladi, bular
odatda aytarli bezovta qilmaydi. Gemorroidal tugunlar qisilganda kattalashib,
bezillab turadi, ayniqsa defekatsiya vaqtida og‘riq seziladi.
CHILLA DAVRINI BOSHQARISH
Chilla davri normal o‘tsa, tug‘gan ayolni sog‘lom deb hisoblash kerak. Ammo
u maxsus rejimga muhtoj bo‘ladi, bu rejim jinsiy a’zolar involutsiyasining to‘g‘ri
borishiga, jarohat yuzalarining bitishiga va organizmning normal funksiyasiga
yordam beradi.
Tug‘gan ayolni parvarish qilishda aseptika va antiseptika qoidalariga
rioya
qilish ayniqsa muhim ahamiyatga egadir. Bachadonning jarohat yuzasi, tug‘ruq
yo‘llaridagi yumshoq to‘qimalarning chaqalangan, yorilgan va yirtilgan joylaridan
organizmga infeksiya kirishi mumkin. Modomiki shunday ekan, tug‘gan ayolning
jinsiy yo‘llariga infeksiya kirishi chilla davrining septik infeksiyasi avj olishi
nuqtai nazaridan katta xavf tug‘diradi. Tug‘gan ayollarning ko‘pincha ko‘krak
uchlari yoriladi, unga infeksiya kirishi ham xavfli. Ko‘krak uchining yorilgan
joylaridan infeksiya kirishi natijasida sut bezi yallig‘lanadi (mastit).
Chilla davrida palata, o‘rin-bosh va barcha parvarish buyumlarini g‘oyat
ozoda tutish alohida muhim ahamiyatga egadir. Tug‘gan ayolning jinsiy a’zolariga
va sut bezlariga uriladigan hamma asboblar, material va parvarish buyumlari
steril bo‘lishi kerak. Tug‘gan ayollarning tagini tozalaganda qo‘lni yaxshilab
yuvib, dezinfeksiya qilish va niqob tutish talab etiladi. Òibbiyot xodimlari shaxsiy
gigiyenaning barcha qoidalariga rioya qilishlari zarur.
13– 07-769

---

'"
Tug‘gan ayolning tinch yotib, orom olishi chilla davrining to‘g‘ri o‘tishiga yordam
beradi. Modomiki shunday ekan, tug‘gan ayolning normal uxlashi uchun zarur sharoit
tug‘dirish, uni tashvishlantirmaslik, hayajonlantirmaslik va boshqa salbiy
emotsiyalardan saqlash kerak. Ayolni to‘g‘ri ovqatlantirish, qovuq va ichak
funksiyalarini tartibga solish, faol harakatlarni izchil bajarish katta ahamiyatga ega.
Tug‘gan ayollarning yotish sharoiti.
Tug‘gan ayollar yotadigan palatalar
yorug‘ va keng bo‘lishi kerak. Har bir ayol yotadigan koykaga kamida 7,5 m
2
maydon to‘g‘ri keladigan bo‘lsin. Palatalar sutkasiga kamida 2 marta namlab
tozalanadi va ko‘p marta shamollatib turiladi. Har 7–10 kunda, hozirgi davrda
5–6 kunda (tug‘gan ayollar uyiga jo‘natilgandan keyin) palata bo‘shatiladi,
so‘ngra yig‘ishtirib, devorlari, pol, mebeli yuviladi va dezinfeksiyalanadi. Tug‘gan
har bir ayol uyiga jo‘natilgach, karavot va kleyonkalar dezinfeksiyalovchi eritma
bilan yuviladi, matras, yostiq va adyollar kamida bir sutka shamollatiladi.
Isitmalayotgan ayollar uyiga jo‘natilgach, o‘rin-boshi dezinfeksiya qilinadi.
Tug‘gan ayol tug‘ruq bo‘limidan palataga keltirilgach, toza o‘ringa
yotqiziladi. Uning koykasi quyidagicha tayyorlanadi. Matras ustiga choyshab
yoziladi, choyshabning o‘rtadagi uchdan bir qismiga oq kleyonka solinadi.
Kleyonkaning ustidan taglik choyshab (o‘lchami o‘rta hisob bilan 1x1 m) solinadi,
bu choyshab sutkasiga kamida ikki marta har bir tozalashdan keyin almashtiriladi.
Boshqa choyshab va ko‘ylak ifloslangan sayin yangilab turiladi. Choyshab,
ko‘ylak obdon qaynatib yuviladi va yaxshilab dazmollanadi.
Har bir koyka yonida individual tuvak bo‘lishi kerak, u qaynatib olingan
bo‘ladi va tug‘gan ayol foydalangach, har gal suv va dezinfeksiyalovchi eritma
(xloramin, lizoform) bilan yuviladi.
Tug‘gan ayolning umumiy ahvoli va ruhiyati (uyqusi, ishtahasi, kayfiyati)
aniqlanadi, pulsi sanaladi va tana harorati kuniga kamida 2 marta o‘lchanadi,
sut bezlarining qanchalik bo‘rtganligi, ko‘krak uchlarining yorilgan-yorilmagani,
bezillash-bezillamasligi va shu kabilar aniqlanadi. Bachadon tubining qanchalik
balandda turganligi, bachadon konsistensiyasi, palpatsiyada og‘rish-og‘rimasligi
tekshiriladi, tashqi jinsiy a’zolar ko‘zdan kechirilib, loxiyalar xarakteri va miqdori
aniqlanadi. Qovuq va ichak funksiyasi kuzatib turiladi. Tug‘gan ayoldan so‘rab
va obyektiv ravishda tekshirib olinadigan shu ma’lumotlarning hammasi tug‘ruq
tarixiga yozib boriladi.
Chilla davrida og‘riqli dard tutsa piramidon, aspirin, antipirin, fenasetin (0,3–
0,5 g) dan biri ichiriladi. Og‘riq qattiq bo‘lsa, pantopon, belladonna ekstrakti va
boshqa dorilardan tayyorlangan shamcha qo‘yish mumkin.
Chilla davri normal o‘tganda va ayol bolasini muntazam emizib turganda
bachadon involutsiyasi to‘g‘ri boradi va bachadonni qisqartiradigan dorilarga
ehtiyoj qolmaydi. Bachadon involutsiyasi sust borganda (subinvolutsiya)
bachadon qisqarishini kuchaytiradigan dorilar: qoramig‘ning suyuq ekstrakti
(Extr. Secalis cornuti fluidum) kuniga 2 mahal 25 tomchidan, stiptisin

---

'#
(Stypticinum) kuniga 2–3 mahal 0,05 g dan ichiriladi, pituitrin (Pituitrinum)
kuniga 1–2 mahal 1 ml dan inyeksiya qilinadi.
Qovuq va ichakning o‘z vaqtida bo‘shab turishi bachadon involutsiyasining
to‘g‘ri borishiga yordam beradi.
Siydik chiqarish qiyinlashganda tug‘gan ayol chanog‘i tagiga tuvakni isitib
qo‘yiladi, qovuq ustiga 15–20 daqiqa isitgich qo‘yish mumkin. Refleks yo‘li
bilan (vodoprovod jo‘mragidan, obdastadan jildiratib suv tushirib va shunga
o‘xshash yo‘llar bilan) siydirishga urinib ko‘rsa bo‘ladi. Pituitrin kuniga 1–2
mahal 1 ml dan va magniy sulfat (25% li eritmasi 5–6 ml dan muskul orasiga)
inyeksiyalari yaxshi ta’sir qiladi.
Bu dorilar naf bermasa, qovuqni kateterlashga to‘g‘ri keladi, bunda aseptika
va antiseptika qoidalariga rioya qilinadi (kateter qaynatiladi, qo‘l yuviladi, uretra
sohasi dezinfeksiyalovchi kuchsiz eritma bilan tozalanadi). Kateterlashdan keyin
urotropin (kuniga 3 mahal 0,5 g dan) yoki ayiqquloq qaynatmasi (Dec. foliorum
Uvae ursi 10,0:200,0) kuniga 4–5 mahal 1 osh qoshiqdan ichiriladi.
Ich to‘xtalib qolganda tug‘ruqdan keyin 3-kuni ichni tozalash uchun klizma
qilinadi yoki surgi dori (Natrii sulfas yoki Magnesii sulfas 10–20 g) ichiriladi.
Katta gemorroidal tugunlar paydo bo‘lib, bezillab turgan bo‘lsa oraliqqa muzli
xalta qo‘yish (xaltani steril yo‘rgakka o‘rash kerak), belladonna yoki pantopon
shamchalari tavsiya etiladi. Bu choralar foyda bermasa, qo‘lqop tutib va unga
vazelin surib, gemorroidal tugunlar avaylab joyiga kiritib qo‘yiladi.
Chilla davri normal o‘tayotgan va oraliq yirtilmagan bo‘lsa tug‘gan ayol 2-
kuni o‘tirishi, 3-kuni yurishi mumkin. Oralig‘i yirtilgan ayol yoniga ag‘darilsa
va o‘rinda yotganda harakatlarni cheklamasa bo‘ladi, oraliq yirtig‘i birlamchi
usulda bitgan bo‘lsa, chok olingach yurishga ruxsat etiladi, lekin o‘tirishga ruxsat
berilmaydi.
Òug‘ruqda yordam beradigan ko‘pgina muassasalarda ayollarni barvaqt,
tug‘ruqdan keyin 2-kundan boshlab oyoqda turg‘izishmoqda, bu esa jismoniy
faollikni oshiradi.
Ovqatlanishi. 
Tug‘gan ayol sog‘lom bo‘lsa maxsus parhezning keragi yo‘q.
Tug‘ruqdan keyingi dastlabki kunlarda yengil hazm bo‘ladigan, yuqori kaloriyali
ovqatlar – bulka, pechenye, tvorog, smetana, manniy bo‘tqasi, kisel, novvotli
choy va kofe tavsiya etiladi. 3-kundan boshlab odatdagi ovqatlar beriladi. Ho‘l
meva, sabzavot va vitaminlarga boy boshqa ovqatlarni ham iste’mol qilish zarur.
Ayniqsa qishda va ho‘l meva-sabzavot yo‘q joylarda tug‘gan ayollarga vitamin
C, B, D, A preparatlarini berish lozim. O‘tkir dorivorli ovqatlar, konserva, qazi,
kolbasa va badhazm ovqatlar (yog‘li go‘sht, to‘sh, po‘stdumba, no‘xat, xasip,
mosh) tavsiya etilmaydi, alkogolli ichimliklar ichish man etiladi.
Tug‘gan ayollar uchun tayyorlangan ovqat sifatini tekshirish, bola emizish
tartibiga qarab turish, ayolning uyidan keltirilayotgan narsalarni ko‘zdan kechirib
turish kerak. Haddan tashqari ko‘p ovqat keltirilishiga ruxsat berilmaydi.

---

'$
Tug‘gan ayolni parvarish qilish. 
Tug‘gan ayolni parvarish qilishdagi asosiy
vazifa uni infeksiyadan saqlash va organizmning barcha funksiyalari normal
borishiga yordam berishdir. Qat’iy tozalikka rioya qilishning alohida ahamiyati
bor. Tug‘gan ayol albatta tishini tozalaydi, kuniga kamida 2 mahal toza jom
ustida iliq suv bilan sovunlab yuvinadi, sochini taraydi, toza ro‘mol o‘raydi,
ko‘ylagini almashtiradi. Bola emizish va ovqat yeyishdan oldin qo‘lini sovunlab
yuvadi.
Òashqi jinsiy a’zolarning toza bo‘lishiga katta e’tibor beriladi. Jinsiy
yo‘llardan chiqadigan loxiyalar tashqi jinsiy a’zolarni va oraliqni ifloslantirib,
mikroblarning ko‘payishiga yordam beradi. Shunday bo‘lgach, tug‘gan ayolning
tashqi jinsiy a’zolarini kuniga kamida 2 mahal tozalash, ayni vaqtda aseptika va
antiseptika qoidalariga rioya qilish zarur.
Òashqi jinsiy a’zolar quyidagicha tozalanadi. 
Steril paxtani ushlaydigan
asboblar (qaynatilgan kornsanglar yoki uzun pinsetlar) olinadi. Tug‘gan har bir
ayolga alohida asbob ishlatiladi, shuning uchun tug‘gan ayollar nechta bo‘lsa,
o‘shancha asbob turishi kerak. Kaliy permanganat (1:4000-1:6000) yoki xloramin
B, xlorli ohak, septoksin, septobak, novodez eritmalari keragicha tayyorlab
qo‘yiladi.
Asboblar, steril material (paxta sharchalar), spirt, yod ko‘chma stolchaga
qo‘yiladi (128-
a 
rasm). Akusher niqob tutadi, qo‘llarini yuvadi, steril qo‘lqop
kiyib, tashqi jinsiy a’zolarni tozalaydi, farrosh stolchani bir ayolning yonidan
ikkinchi ayolning yoniga surib beradi, tuvak tutadi va oladi, dezinfeksiyalovchi
eritmani Esmarx krujkasidan yoki obdastadan tashqi jinsiy a’zolarga quyib turadi
(128-
b 
rasm).
Tug‘gan ayolning tashqi jinsiy a’zolari qo‘lda emas, balki kornsangga qisilgan
steril paxta sharcha bilan yuviladi. Tug‘gan ayol chanog‘ining tagiga individual
tuvak tutiladi va oyoqlarini kerib turish buyuriladi. Dezinfeksiyalovchi eritmani
jildiratib quyib, tashqi jinsiy a’zolar (qovdan orqaga qarab yuviladi) va oraliq,
sonning ichki yuzasi, orqa chiqaruv teshigi (anus) sohasi yuviladi. So‘ngra
128-rasm.
Tug‘gan ayollar
jinsiy a’zolarini
tozalash.
a
–tug‘gan ayolni
tozalash uchun
maxsus stolchani
jihozlash; 
b
–
tug‘gan ayolning
jinsiy a’zolarini
yuvish.
a b

---

'%
yuvilgan a’zolar steril paxta yoki doka salfetka bilan quritiladi. Har bir tozalashdan
keyin taglik choyshab olinib, yangisi yoziladi. Defekatsiyadan keyin ham shunday
tozalash kerak.
Oraliq yirtilganda tashqi jinsiy a’zolar ehtiyotlik bilan yuviladi, choklarga
tegib ketilmaydi. Chok solingan soha quruq tutiladi, shu maqsadda steril paxta
qo‘yiladi, bu paxta tez-tez (kuniga kamida 4–5 mahal) almashtirib turiladi.
Choklar tug‘ruqdan keyin 6-kuni olinadi. Chilla davrida qin chayilmaydi.
Harorati ko‘tarilgan, yuqori nafas yo‘llari shamollagan, terisiga yiringli
yarachalar toshgan va infeksiyaning boshqa belgilari bo‘lgan ayollarni sog‘lom
ayollardan ajratib, alohida boks xonaga yotqizish zarur. Bunday ayollarning tashqi
jinsiy a’zolari sog‘lom ayollardan keyin tozalanadi.
Infeksiya yuqqan ayollarni o‘z vaqtida ajratib qo‘yish tug‘gan ayollar va
chaqaloqlar o‘rtasida kasalliklarning oldini olish uchun juda katta ahamiyatga ega.
Tug‘gan ayolning sut bezlarini parvarish qilishga katta e’tibor beriladi. Sut
bezlari toza tutilishi lozim. Sut bezlarini ertalab va kechqurun bola emizishdan
keyin nashatir spirtining 0,5 % li eritmasi yoki iliq suvda sovunlab yuvish tavsiya
etiladi.
Dastlab ko‘krak uchi, so‘ngra sut bezining hammasi yuvilib, steril paxta
yoki dokada quritiladi. Sut bezlari haddan tashqari tirsillab ketmasligi uchun
o‘ziga loyiq siynaband tutish tavsiya etiladi. Sut bezlari ancha tirsillab turgan
bo‘lsa, suyuqlikni kamroq ichish tavsiya etiladi, surgi dori (20–30 g magneziy
sulfat) beriladi. Bola emganda sut bezi to‘la bo‘shamasa, har bir emizishdan
keyin sutni qo‘lda yoki sut so‘radigan asbobda sog‘ib olish kerak.
ÒUG‘RUQDAN KEYINGI DASÒLABKI KUNLARDA GIMNASÒIKA
Tug‘gan sog‘lom ayollarga 2-kundan boshlab gimnastik mashqlar buyuriladi,
bu mashqlar organizm tonusini oshiradi qon aylanishi, nafas olish, modda
almashinuvi, ichak va qovuq funksiyasini yaxshilaydi. Gimnastik mashqlar jinsiy
a’zolar involutsiyasini tezlatadi, qorin pressi va chanoq tubi muskullarini
mustahkamlaydi. Oraliq yirtilgan bo‘lsa, qisqartirilgan kompleks bo‘yicha
mashg‘ulotlar o‘tkaziladi, bu kompleks asosan nafas mashqlaridan iborat.
Gimnastikani vrach yoki mustaqil ishlayotgan akusher buyuradi,
mashg‘ulotni akusher yoki tibbiyot hamshirasi o‘tkazadi. Tug‘gan ayollarga har
bir mashqdan oldin akusher mashqni bajarish tartibini tushuntiradi. Har bir mashq
nafas olish ritmiga yarasha bajarilishini qarab
turish zarur.
Gimnastika mashg‘ulotini o‘tkazganda ayollarning kayfiyatini kuzatib turish,
pulsini va nafas olishini sanash kerak. Puls tezlashganicha qolaversa va ayol
halloslasa, mashg‘ulotlar to‘xtatiladi, tug‘gan ayol charchasa mashqlar
kamaytiriladi, murakkab mashqlar qoldiriladi yoki yengilroq mashqlar bilan
almashtiriladi. Òana harorati ko‘tarilganda gimnastika to‘xtatiladi.

---

'&
Mashqlar ertalab vrach yoki akusher ko‘rigidan keyin, nonushtadan kamida
30 daqiqadan so‘ng o‘tkaziladi. Gimnastikadan oldin palata shamollatiladi. Iliq
faslda mashqlar fortochka yoki derazani ochib qo‘yib bajariladi.
Mashqlar karavotda o‘tkaziladi. Tug‘gan ayol ko‘ylagini yechadi, ammo
siynabandini olib qo‘ymaydi, tashqi jinsiy a’zolar va chanoq sohasi dazmollangan
toza yo‘rgak («oddiy ishton») bilan berkitiladi. Qorin pressi bo‘shashib qolgan
bo‘lsa, mashqlardan oldin qorinni bintlash tavsiya etiladi. Tug‘gan ayolning
o‘rnidan turishiga ruxsat etilsa, mashqlar tugagandan keyin badanini iliq suvga
ho‘llangan sochiq bilan, so‘ngra quruq qilib artiladi.
KUN ÒARÒIBI
Chilla bo‘limi uchun quyidagi kun tartibini tavsiya etish mumkin.
6.00–uyqudan turish.
6.00–6.40–yuvinish va tana haroratini o‘lchash, palatalarni shamollatish.
6.40–7.00–chaqaloqlarni emizish.
7.00–8.00–tug‘gan ayollarning ertalabki tozalanishi, binoni tozalash va
shamollatish; vrachning buyurganlarini bajarish.
8.00–8.30–farroshlarning navbatchilik ayirboshlashi.
8.30–9.00–nonushta, akusherlarning navbatchilik ayirboshlashi.
9.00–9.30–chaqaloqlarni emizishga tayyorlanish.
9.30–10.00–chaqaloqlarni emizish.
10.00–13.00–tug‘gan ayollarni vrachlar ko‘rishi, gimnastika, davolash
muolajalarini bajarish.
13.00–13.30–chaqaloqlarni emizish.
13.30–14.30–tushki ovqat, palatalarni shamollatish.
14.30–16.00–tushki ovqatdan keyingi uyqu.
16.00–16.30–chaqaloqlarni emizishga tayyorlanish.
16.30–17.00–chaqaloqlarni emizish.
17.00–18.30–tana haroratini o‘lchash; tug‘gan ayollarning kechqurungi
tozalanishi; palatalarni shamollatish; vrachning buyurganlarini bajarish.
18.30–19.00–kechqurungi ovqat.
19.00–20.00–tug‘gan ayollarni kechki ko‘rikdan o‘tkazish, chaqaloqlarni
emizishga tayyorlanish.
20.00–20.30–chaqaloqlarni emizish.
20.30–21.00–navbatchilik ayirboshlash.
21.00–23.00–uyqu
23.00–23.30–chaqaloqlarni emizishga tayyorlanish.
23.30–24.00–chaqaloqlarni emizish.

---

''
22.00–24.00–binoni kechqurungi tozalash.
24.00–uyqu.
Tug‘gan ayollar chilla davri normal o‘tganda 7–8-kuni uyiga jo‘natiladi.
Tug‘gan ayolni uyiga jo‘natishdan oldin bola parvarishi va chilla davrining
gigiyena qoidalari mukammal tushuntiriladi. Tug‘gan ayol uyiga jo‘natilgandan
bevosita keyin dushda issiq suv bilan yuvinish, tug‘ruqdan 3–4 hafta keyin
vannaga tushishga ruxsat etiladi. Jinsiy aloqaga tug‘ruqdan kamida 6–8 hafta
keyin ruxsat beriladi.
Tug‘gan ayol uyiga jo‘nashdan oldin almashinuv kartasini oladi, tug‘ruq va
chilla davrining o‘tish holatlari o‘sha kartaga yozib qo‘yiladi. Tug‘gan ayol kartani
ayollar maslahatxonasiga topshiradi. Chaqaloq haqidagi ma’lumotlar bolalar
maslahatxonasiga ma’lum qilinadi.
Tug‘gan ayol uyiga jo‘natilayotganda bolaning tug‘ilganligini FHDYO da
qayd qilish uchun ma’lumotnoma ham beriladi.
Ishchi va xizmatchi ayollarning tug‘ruqdan keyingi ta’tili maslahatxonada
(tug‘ruq majmui spravkasi bilan) yoki ayolni tug‘ruq majmuidan uyiga
jo‘natishdan oldin rasmiylashtiriladi.
Nazorat uchun savollar
1. Chilla davrida tug‘gan ayol organizmidagi endokrin, markaziy asab tizimi, yurak
qon tomir tizimi va jinsiy a’zolardagi) fiziologik o‘zgarishlar.
2. Sut bezlarining funksiyasi, mastitni oldini olish.
3. Tug‘gan ayollarni parvarishlash.
4. Chilla davridagi septik kasalliklarni oldini olish.
5. Òug‘ruqdan keyingi dastlabki kunlarda o‘tkaziladigan gimnastika mashqlari.
XIV BOB.
CHAQALOQLIK DAVRI FIZIOLOGIYASI
Chaqaloqlar gavda tuzilishi va funksional xususiyatlari bilan kattaroq
bolalardan va katta yoshli kishilardan anchagina farq qiladi.
Chaqaloqlarda ko‘p a’zo va tizimlar, jumladan markaziy asab tizimining
taraqqiyoti tugamagan bo‘ladi. Chaqaloqlar organizmining to‘qimalari sersuv,
funksional jihatdan to‘la yetilmagan, oson jarohatlanadigan, noqulay ta’sirlarga
chidamsiz bo‘ladi. Ayniqsa chala tug‘ilgan chaqaloqlarda termoregulatsiya
takomillashgan emas. Chaqaloqlar shuning uchun salga sovqotadi va qizib ketadi.
Chaqaloqlar infeksiyaning ko‘p turlariga chidash bermaydi; ular ayniqsa
septik infeksiyaga moyil, bu infeksiya kindik qoldig‘i, teri, burun-halqum, me’da-
ichak yo‘llari orqali organizmga kiradi.

---

Chaqaloqlar organizmining infeksiyaga qarshilik ko‘rsatish imkoniyati kam,
shunga ko‘ra mikroblar qon va limfa tizimiga osongina kirib oladi va butun
organizmga tarqaladi.
Chaqaloqlik davri ona qornidan tashqaridagi yangi muhit sharoitiga moslanish
davridir. Òashqi muhit sharoiti qulay, yaxshi bo‘lsa, chaqaloq organizmi bu
sharoitga oson moslashadi. Noqulay sharoitda moslanish jarayoni buziladi va
chaqaloq turli kasalliklarga osongina chalinadi.
Chaqaloqlarni emizish va parvarish qilishda ularning infeksiyaga, sovish va
qizib ketishga, ovqatlanish sharoitining buzilishiga sezuvchan ekanligini esda
tutmoq kerak.
ÒUG‘RUQ MAJMUALARIDA CHAQALOQLAR BO‘LIMI
(PALAÒASI) ISHINI ÒASHKIL EÒISH
Hamma yirik tug‘ruq majmualarida chaqaloqlar uchun maxsus bo‘limlar
bor, ularda yetilib tug‘ilgan sog‘lom bolalar palatasi, chala tug‘ilgan, tug‘ruq
vaqtida jarohatlangan chaqaloqlar palatasiga ajratiladi. Infeksiya yuqqan deb
gumon qilingan chaqaloqlar boksli palataga, kasallanganlari esa izolatorga
yotqiziladi.
Ikkinchi (shubhali) akusherlik bo‘limida chaqaloqlarning maxsus palatasi
bo‘ladi.
Òug‘ruqda yordam beruvchi kichik muassasalarda chaqaloqlar uchun
bo‘limlar emas, balki palatalar tashkil etiladi. Chaqaloqlarni parvarish qilish uchun
tibbiyot hamshiralarining maxsus shtati ajratiladi.
Chaqaloqlar bo‘limi (palatalari) uchun eng yorug‘, quruq, keng, yaxshi
shamollatiladigan binolar ajratiladi. Har bir chaqaloq o‘rniga kamida 2,5 m
2
maydon to‘g‘ri kelishi kerak.
Chaqaloqlar bo‘limi (palatalari) da faqat zarur asbob-anjomlar turadi, ortiqcha
buyumlarni saqlashga yo‘l qo‘yilmaydi. Barcha mebel va parvarish buyumlari
oson yuviladigan bo‘lishi kerak. Chaqaloqlar palatasida karavotchalar, tarozi,
yo‘rgaklash stoli, asboblar, dorilar va material turadigan shkafcha, toza kiyim
shkafchasi, ifloslangan taglik tashlanadigan bak, issiq va sovuq suv beriladigan
umivalnik, chaqaloqning rivojlanish tarixini to‘ldirish stolchasi turadi.
Karavotchalar metalldan yasalib, och rangga bo‘yalgani ma’qul.
Karavotchaga gubka tiqilgan to‘shak yoziladi. Par to‘ldirish yaramaydi.
Òo‘shakka kleyonka solinadi, buning ustidan choyshab yoziladi. Yostiqcha jildi
yupqa bo‘lib, ichiga jun yoki gubka to‘ldiriladi; yostiq ishlatmasa ham bo‘ladi.
Yengil yo‘rgak va ishtonchalari oq rangli yumshoq ip gazlamadan, issiq yo‘rgak
va ko‘ylakchalar bumazi, paxmoq yoki yumshoq paxtali gazlamadan tayyorlanadi.
Yo‘rgak va ishtonchalar choki dag‘al bo‘lmasligi, tugma qadalmasligi kerak. Qishlik
adyollar jun gazlamadan, yozlik adyollar matodan bo‘ladi.

---

Har bir chaqaloqqa bir sutkada 3 ta ishtoncha, 3 ta ko‘ylakcha, 20 ta taglik,
20 ta yengil yo‘rgak, 10 ta issiq yo‘rgak, ikkita adyol jildi, 1 choyshab kerak.
Chaqaloq koykasiga kerakli buyumlarning umumiy miqdori ularning qanchalik
tez yuvilishiga bog‘liq. Yuqorida ko‘rsatilgan buyumlarning umumiy miqdori
kamida uch sidra kerak bo‘ladi.
Yetilib tug‘ilgan chaqaloqlar palatasidagi harorat 20–22°, chala tug‘ilgan
bolalar palatasidagi harorat 22–24°. Qishda, zarur bo‘lsa, qo‘shimcha isitish
asboblari o‘rnatiladi. Yozda bolalarning qizib ketishiga qarshi choralar ko‘riladi
(derazalar qorong‘ilatiladi, nam choyshablar tutiladi, sutkaning salqin vaqtida
shamollatiladi). Chaqaloqlarni har gal emizgan vaqtda palatalarni shamollatish
zarur, yozda derazalar lang ochib qo‘yiladi.
Chaqaloqlar yotadigan palatalar nihoyatda toza tutiladi. Bolalarni emizgan
vaqtda bino namlab tozalanadi va barcha mebellar artiladi. Har kuni bir necha
marta tozalashdan tashqari, palatalar, siklik ravishda muntazam tozalab turiladi.
Palatalar navbat bilan bo‘shatiladi (bir kunda tug‘ilgan bolalar bir palataga
yotqiziladi va odatda bir vaqtda uyiga jo‘natiladi), bir kun shamollatiladi; palatalar
va mebellar yaxshilab yuviladi va dezinfeksiyalovchi eritmalar bilan artiladi,
matraslar dezinfeksiya qilinadi. Yuvilgan palata va mebelga simob-kvars
lampasidan nur beriladi. Palata shu tariqa tozalangach, tug‘ruq bo‘lmasidan
chaqaloqlar olib kelib yotqiziladi. Bolalar kiyimi va yo‘rgagining tozaligiga
alohida e’tibor beriladi. Ular alohida yuviladi, qaynatiladi va dazmollanadi.
Bolalar uchun tegishli sharoit mavjud bo‘lsa, dastlabki kunlari steril yo‘rgak
tutiladi va steril ishtoncha kiygiziladi.
Chaqaloqlar bo‘limining idish-tovog‘i, so‘rg‘ichlari, asboblari va shunga
o‘xshashlar har gal ishlatilgandan keyin qaynatilishi shart.
Bu bo‘limning xodimlari shaxsiy gigiyena qoidalariga, ayniqsa qo‘l, xalat,
ro‘mol, niqob tozaligiga qat’iy rioya qilishlari kerak. Ular muntazam ravishda
tibbiy ko‘rikdan (jumladan, rentgenologik va laboratoriya tekshirishlaridan)
o‘tkazib turiladi. Kasallangan, basilla tashiydigan, turmushda infeksiyali
bemorlarga yaqin yurgan kishilar bolalar bo‘limida ishlashiga ruxsat berilmaydi.
CHAQALOQLARNI PARVARISH QILISH
Chaqaloqlar parvarishida ularning rivojlanishi uchun qulay sharoit
tug‘dirishga yordam berish kerak. Chaqaloqlarni tashqi muhitning noqulay
ta’siridan, ayniqsa infeksiyadan saqlash parvarishning asosiy qoidalaridan
hisoblanadi.
Chaqaloqlar parvarishi tegishli tayyorgarlikdan o‘tgan tibbiyot hamshiralariga
topshiriladi; kichik tug‘ruq majmualarida (tug‘ruq bo‘limlarida) chaqaloqlarni akusher
parvarish qiladi. Òexnik xodimlar yangi tug‘ilgan chaqaloqlarni parvarish qilishga
qo‘yilmaydi, farroshlarga tozalash va boshqa turli yordamchi ishlarga ruxsat etiladi.

---

Xodimlar navbatchilikka kelgach, qo‘llarini tirsagigacha cho‘tkada sovunlab
yuvadi, so‘ngra dezinfeksiya qiladi (spirt, 2,4% S-4 eritmasi vodorod peroksidi
va chumoli kislotasi aralashmasi – pervomur, xlorgeksedin biglukonat, degmisin,
yodopiron va boshqalar). Har bir chaqaloqni yo‘rgaklashdan oldin xodim
qo‘llarini yuvadi va dezinfeksiyalovchi eritma bilan artadi.
Òug‘ruq bo‘limidan chaqaloqlar palatasiga keltirilgan chaqaloqqa isitilgan
ko‘ylak kiygiziladi, karavotchaga yotqiziladi va ahvoli diqqat bilan kuzatiladi.
Chaqaloq qusishi, nafas olishi buzilishi (sianoz), kindigi qonashi mumkinligini
esda tutmoq kerak.
Chaqaloqlar sutkasiga ikki marta (ertalab birinchi emizishdan oldin va
kechqurun) tozalanadi. Ayni vaqtda bola ko‘zdan kechiriladi, terining hamma
burmalari, kindigidagi boylam tekshiriladi, terisi va sezgi a’zolari parvarish
qilinadi, tana harorati o‘lchanadi, vrachning buyurganlari bajariladi. Ertalabki
tozalashda chaqaloqlar tortib ko‘riladi.
Òeri parvarishi
juda katta ahamiyatga ega. Bolaning terisi nozik bo‘lib,
noto‘g‘ri parvarish qilinsa, osongina bichiladi, chaqalanadi va boshqa shikastlarga
uchraydi, bulardan esa infeksiya kiradi. Shu sababli terida yiringli jarayonlar
paydo bo‘lib, septik kasallik ro‘y berishi mumkin.
Ertalabki va kechqurungi tozalash (tualet) da bolaning butun badani sinchiklab
ko‘zdan kechiriladi, oson bichiladigan teri burmalariga (quloq orqasi, bo‘yin,
qo‘ltiq, chov va hokazo) ahamiyat beriladi.
Chaqaloqning kindik qoldig‘i tushib ketguncha cho‘miltirilmaydi, chunki
kindik jarohati bitmasdan turib cho‘miltirilganda infeksiya kirishi mumkin. Shu
sababli kindik qoldig‘i tushib ketguncha va kindik jarohati bitguncha bolaning
yuzini qaynagan iliq suvga yoki 2% li borat kislota eritmasiga ho‘llangan paxtada
yuvish bilan kifoyalaniladi; quloq orqasidagi teri, quloq suprasi, bo‘yin burmalari,
qo‘l-oyoq kafti nam paxta bilan artiladi va quritiladi.
Chaqaloq badanini ko‘zdan kechirganda terining qizargan joylari bo‘lsa, steril
vazelin moyi yoki kungaboqar moyi surtiladi.
Chaqaloq siyib qo‘ygan yoki bulg‘angan
bo‘lsa, bir emizish bilan ikkinchi emizish
orasida yo‘rgak almashtiriladi va tagi
tozalanadi. Ifloslangan yo‘rgak yig‘ishtirib
olinadi, badanning pastki yarmi iliq suv quyib
turib yuviladi (129-rasm). Ayni vaqtda kindik
qoldig‘iga suv tegmasligi uchun ehtiyot bo‘lish
kerak. Òeri yuvilgandan keyin u namni oson
shimadigan toza yo‘rgak bosish yo‘li bilan
quritiladi (yo‘rgakka artilmaydi!). Dumba
terisi va chov burmalariga profilaktika
maqsadida steril moy surtiladi.
129-rasm.
Chaqaloqning tagini yuvish.

---

 !
Chaqaloqning badani odatda noto‘g‘ri parvarish natijasida bichiladi. Buni
bartaraf qilish uchun parvarishni yaxshilash, terini siydik va najas tegishidan
saqlash kerak. Òeri osongina bichilaversa (qizarsa), steril moy surtish bilan
kifoyalaniladi. Qizargan teri bichilsa (maseratsiya) 3% li kaliy permanganat
eritmasidan surtib, quyidagi tarkibdagi poroshok sepiladi: Acidi borici 1,0,
Bismuthi subnitrici, Zinci oxydati aa 5,0, Talci veneti, Amyli tritici aa 50,0.
Yiringli kasalliklarning oldini olishga alohida e’tibor beriladi. Yiringli yara-
chaqa bo‘lgan chaqaloq ajratiladi. Har bir yara-chaqaga gramisidinning spirtli
eritmasi (0,04% li) , streptotsid (1–2% li) mazi yoki kaliy permanganat (3% li)
surtiladi. Ko‘pincha bir vaqtning o‘zida penitsillin eritmasi muskul orasiga
yuboriladi, bolani vrach kuzatib turishi kerak.
Sezgi a’zolari parvarishi.
Chaqaloqning ko‘z-
qovoqlari 2% li borat kislota eritmasi shimdirilgan
paxta sharcha bilan yuviladi. Har bir ko‘z alohida
paxtada ko‘zning tashqi burchagidan ichki
burchagiga qarab artiladi (130-rasm).
Quloq parvarishi ertalabki tozalashda quloq
supralarini artishdan iborat. Odatda eshituv yo‘lini
tozalashning hojati yo‘q.
Chaqaloq nafas olishga qiynalib, burnini
shilimshiq bosgandagina burun yo‘llari tozalanadi.
Burun teshiklari vazelin moyi shimdirilgan paxta
pilikda avaylab artiladi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining shilliq pardasini artish mutlaqo yaramaydi, chunki og‘iz
shilliq pardasi chaqalanishi va kasalliklar ro‘y berishi mumkin. Chaqaloqni yaxshi
parvarish qilmaslik va to‘g‘ri emizmaslik sababli og‘zi oqarganda ham, og‘iz
shilliq pardasini artmasdan, 10% li bura eritmasi bilan glitserin aralashmasini
avaylab surtish tavsiya etiladi.
Chaqaloqlarni
yo‘rgaklash.
Yetilib tug‘ilgan bolalarni yo‘rgaklaganda
dastlabki kunlari boshi va qo‘llari berkitiladi, keyinchalik boshi bilan qo‘llari
ochiq qoldiriladi. 3–4-kundan boshlab chaqaloqqa ishtoncha va ko‘ylakcha
kiygiziladi (ikkalasi ham yumshoq bog‘ichli bo‘lib, orqa tomondan bog‘lanadi).
Ko‘ylakchaning yenglari uzun, uchi berk (tikib qo‘yilgan). Badanning pastki
qismi ketlik va yo‘rgakka o‘raladi.
Yo‘rgaklash texnikasi quyidagicha. Bola yo‘rgaklar ustiga yozilgan taglikka
qo‘yiladi. Yo‘rgak ostidan adyol solinadi.
Òaglik uchburchak qilib buklangan kvadrat yo‘rgakdir. Òaglikning keng asosi
bel sohasiga yetadi, pastki uchlari oyoqlar orasidan o‘tkaziladi, tashqi uchlari
tana tevaragiga o‘raladi. Chaqaloqning tanasi katta yumshoq yo‘rgakka o‘raladi.
Chaqaloq issiq yo‘rgak va adyolga ham shunday o‘raladi. Yengil va issiq yo‘rgak
orasidan kichkina oq kleyonka qo‘yiladi.
130-rasm.
Chaqaloqning ko‘zini
yuvish.

---

 "
Yo‘rgak ko‘p bo‘lsa, kleyonka o‘rniga 6–8 marta buklangan qo‘shimcha
yo‘rgak qo‘yish mumkin. Bu terining bichilishi va teri kasalliklarining oldini
olishda qulay.
CHAQALOQLAR PARVARISHINING ZAMONAVIY USULLARI
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti mezonlariga mos ravishda chaqaloqni
tug‘ilgan zahotiyoq tanadan issiqlikni yo‘qotmaslik uchun tezda artib quritiladi
va ona qorniga yotqiziladi. Onasi bilan birga issiq ko‘rpa (adyol) yopiladi, boshiga
qalpoqcha kiydiriladi. Chaqaloqni sovqotishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
Chaqaloqda emishga tayyorlashning birinchi belgilari (birdaniga tez nafas olishi,
so‘rish harakatlari, ko‘krakni qidirish) paydo bo‘lgach, 30–60 daqiqa davomida
ko‘krakdan emizish mumkin.
Agar chaqaloq tug‘ilganda gipotermiya holatida bo‘lsa, uni isitish juda qiyin
bo‘ladi. Ularni issiqda, kyuvez yoki maxsus isitgich apparatlarida saqlashga to‘g‘ri
keladi.
Sog‘lom chaqaloqlarda nafas yo‘llaridan uzoq vaqt shilimshiq moddani so‘rib
olishi uning bir tekis nafas olishiga to‘sqinlik qilishi va bronxospazmga olib
kelishi mumkin. Shuning uchun og‘iz bo‘shlig‘ini tozalashda bir marotaba
ishlatiladigan balloncha yoki maxsus yumshoq so‘ruvchi kateterdan foydalanish
yaxshiroq. Kateter bolaning og‘ziga 3 sm gacha kiritilishi kerak, avval og‘iz,
keyin burun tozalanadi. Muolaja 5 sekunddan oshmasligi kerak.
Kindikni qisish
– tug‘ilgandan taxminan bir daqiqa o‘tgach, kindik pulsatsiyasi
to‘xtagach amalga oshiriladi. Kindik yarasi parvarishi tozalikka rioya qilingan holda,
qurituvchi moddalardan foydalanmasdan, ochiq usulda olib boriladi.
Profilaktik tadbirlar
– ona va bolani chilla davri palatasiga o‘tkazishdan
avval bajariladi, ya’ni birinchi ikki soat davomida, teri-teriga aloqasi
o‘tkazilgandan keyin antropometriya, tana haroratini o‘lchash,
gonoblennoreyaning oldini olish uchun ko‘zlariga 1% li tetrasiklin yoki 1 % li
eritromitsin mazi, qizlarning jinsiy yorig‘iga ushbu moddalardan yoki u bo‘lmasa
1% li kumush nitrat eritmasi bilan ishlov beriladi. Gemorragik sindromning oldini
olish maqsadida vitamin “K” beriladi. So‘ngra kindik bo‘lakchasiga Rogovin
qisqichi yoki rezina halqacha o‘rnatilgan yopiq qisqich qo‘yiladi. Ular kindik
halqasi chetlaridan 3–4 sm masofada bo‘lishi kerak. Chaqaloqqa infuzion-
transfuzion muolaja o‘tkazish rejasi bo‘lsa, kindikni ipak ligatura bilan bog‘lash
maqsadga muvofiqdir.
Yo‘rgaklashda ko‘krak qafasini qattiq qismaslik lozim, yo‘rgaklash o‘rniga
chaqaloqqa ko‘ylakcha va ishtoncha kiydirish tavsiya etiladi.
Qattiq qilib yo‘rgaklash diafragmaning erkin harakatiga qarshilik ko‘rsatadi,
issiqlikni saqlashga yordam bermaydi, asabni, muskullarning koordinatsiyasini,
qon aylanishini buzadi, emizishga xalaqit beradi.

---

 #
CHAQALOQLARNI EMIZISH
Chaqaloqlar uchun normal ovqat – 
ona sutidir
. Bola emizib boqilgandagina
tamomila to‘g‘ri o‘sadi va yetiladi. Emizib boqilayotgan bolalar o‘rtasida
kasallanish va o‘lim sun’iy boqilayotgan bolalarga nisbatan bir necha marta kam
uchraydi.
Shuning uchun tibbiyot xodimlari emizishning ahamiyatini ayollarga
tushuntiradilar va har bir ona o‘z bolasini emizishi uchun barcha choralarni
ko‘radi. Bu vazifa ancha oson hal etiladi, chunki tug‘gan ayollarning aksariyati
(80–90%) o‘z bolalarini ayniqsa dastlabki hafta va oylarda emiza oladi. Ko‘krak
suti bilan boqish muvaffaqiyati emizish qoidalari va texnikasiga rioya qilishga
ko‘p jihatdan bog‘liq.
Yetilib tug‘ilgan chaqaloqlar odatda tug‘ruqdan keyin ko‘p o‘tmay birinchi
marta emiziladi. Chala tug‘ilgan chaqaloqlar boshqa asoratlar bo‘lmasa 30–60
daqiqa ichida emizilishi kerak.
Yetilib tug‘ilgan chaqaloqlar sutkada 6 marta, har 3 soatda emiziladi, kechasi
6 soat emizmay tanaffus qilinadi.
Emizishda chaqaloqqa infeksiya yuqmasligi uchun quyidagi qoidalarga rioya
qilinadi.
1. Òomchilar orqali yuqadigan infeksiyalarning oldini olish uchun ona
emizgan vaqtda og‘iz-burniga niqob tutadi.
2. Tug‘gan ayol har gal bola emizishdan oldin qo‘llarini iliq suvda sovunlab
yuvadi.
3. Har gal bola emizishdan oldin ko‘krak uchlari qaynagan suvda yuviladi.
Chaqaloqni emizgan vaqtda onaning yotgan o‘rniga maxsus yo‘rgak solinib,
bola shu yo‘rgakka yotqiziladi.
Emizish texnikasining katta ahamiyati bop. Òug‘ruqdan keyingi dastlabki
kunlarda ona yonida yotgan bolasiga salgina burilib va uni qo‘l bilan ushlab
turib emizadi. Tug‘gan ayol 4-kundan boshlab bolasini o‘tirib emizadi.
Keyinchalik ona stul yoki kursiga o‘tirib, bir oyog‘ini skameykaga qo‘yadi, bolani
tizzasiga olib, boshi va orqasidan bir qo‘li bilan ushlab turib emizadi.
Ayol bola emizishdan oldin bir necha tomchi sutni bo‘sh qo‘li bilan sog‘ib
chiqaradi va shu tariqa, sut yo‘llarining ifloslanishini bartaraf qiladi. Shundan
keyin ko‘krak uchini ishora va bosh barmoqlari bilan ushlab, qoramtir doirachasi
bilan birga bolaning og‘ziga soladi. Bola ko‘krak uchini va uning atrofidagi
qoramtir doirachani og‘ziga olganda to‘g‘ri emadi va havo yutib yubormaydi.
Bola emizgan vaqtda uning burun kataklari ko‘krakka tegib qolmasligiga qarab
turish kerak. Burun kataklari berkilib qolsa, bolaning nafas olishiga xalal beradi.
Tug‘gan ayol bola emizib bo‘lgandan keyin ko‘krak uchini quritadi va toza
siynaband tutadi (siynaband sut bezlarini tagidan ko‘tarib turadi). Ko‘krak
uchining terisi nozik bo‘lsa, bolani emizgandan keyin steril vazelin moyidan

---

 $
surtib, bir parcha paxta yoki doka yopib qo‘yish kerak. Har bir emizishda bolaning
og‘ziga faqat bir ko‘krakni, keyingi safar boshqasini solish kerak.
Òug‘ruqdan keyingi dastlabki kunlarda sut hali kam bo‘ladi, shuningdek,
sut sekretsiyasi susayganligi (gipogalaktiya) qayd qilinadi, faqat o‘sha kunlari
ikkinchi ko‘krakni ham solish mumkin. Har bir emizish 15–20 daqiqa davom
etadi, yaxshi emadigan bola zarur miqdordagi sutning qariyb yarmini dastlabki
5 daqiqada so‘rib oladi. Har bir emizishda ko‘krak bezi sutdan batamom bo‘shashi
kerak. Sut bezlari chala bo‘shaganda sut kam ishlanadigan bo‘lib qolishi mumkin.
Bola emizishdan keyin ko‘krakda qolgan sutni qo‘lda sog‘ish yoki qaynatilgan
sutso‘rg‘ich bilan tortib olish zarur.
KO‘KRAK SUÒI BILAN BOQISH (SHIFOXONALARDA BOLAGA
DO‘SÒONA MUNOSABAÒDA BO‘LISH ÒASHABBUSI)
Ko‘krak suti – chaqaloqlar va bolalar uchun yagona ozuqa turidir.
Ko‘krak suti to‘yimliligi bilan ustun turishidan tashqari, tabiiy ovqatlantirish
go‘daklar kasalliklari va o‘limining oldini olishda juda yaxshi usul bo‘lib ham
xizmat qiladi.
Har bir tug‘ruqqa yordam beruvchi muassasa ko‘krak suti bilan boqishning
10 ta tamoyillariga rioya qilinayotgan «Shifoxonalarda bolaga do‘stona
munosabatda bo‘lish tashabbusi» statusiga mos kelishga harakat qilishi kerak:
1. Ko‘krak suti bilan boqish amaliyotining yozma ravishda qayd qilib
qo‘yilgan siyosatiga ega bo‘lish va uni barcha tibbiy-sanitariya xodimlari
e’tiboriga muntazam yetkazib turish.
2. Barcha tibbiy-sanitariya xodimlarini ushbu siyosatni amalga oshirish
ko‘nikmalariga o‘rgatish.
3. Barcha homilador ayollarga ko‘krak suti bilan boqishning afzalliklari va
usullari haqida ma’lumot berish.
4. Onalarga tug‘ruqdan so‘ng dastlabki 2 soat ichida, ko‘krak suti bilan
boqishni boshlashga yordam berish.
5. Onalarga ko‘krak suti bilan boqishni va balki bolalaridan ajratilgan
bo‘lsalar ham laktatsiyani saqlab turishni o‘rgatish.
6. Chaqaloqqa ko‘krak sutidan boshqa hech qanday ovqat yoki suyuqlik
bermaslik (tibbiy ko‘rsatmalar bundan mustasno).
7. Ona va chaqaloqni birga bo‘lishini amaliyotga tadbiq qilish va ularni 24
soat davomida palatada birga bo‘lishlariga ruxsat berish.
8. Òalab bo‘yicha ko‘krak suti bilan ovqatlantirishni rag‘batlantirish;
9. Ko‘krak suti bilan boqilayotgan chaqaloqlarga hech qanday tinchlantiruvchi
yoki ko‘krakni aks ettiruvchi sun’iy vositalarni bermaslik.
10. Ko‘krak suti bilan boqishni qo‘llab-quvvatlovchi guruhlar tashkil etilishini
rag‘batlantirish va onalarni shifoxonadan chiqqanlaridan so‘ng ushbu guruhlarga yuborish.

---

 %
«Bolalarga do‘stona munosabatdagi shifoxona» sertifikati borligidan qat’i nazar,
har bir tibbiyot muassasasi barcha 10 ta tamoyilga rioya qilishlari talab qilinadi:
– ko‘krak tutishni 4 ta asosiy momentiga rioya qilish;
– ko‘krak suti bilan boqishni vaqti va oralig‘ini chegaralamaslik;
– emizishgacha va emizishdan so‘ng ko‘krakni yuvmaslik;
– ko‘krak so‘rg‘ichlariga ishlov berish uchun hech qanday malhamdan
foydalanmaslik;
– ona va bolani asossiz bir-biridan ajratmaslik;
– so‘rg‘ichli idishdan boqmaslik va havoli so‘rg‘ichdan foydalanmaslik;
– ko‘krak sutini o‘rnini bosuvchi glukoza, suv va boshqalardan
foydalanmaslik;
– emgan suti miqdorini aniqlash uchun, emizishdan oldin va keyin bolani
o‘lchab ko‘rish shart emas. Chaqaloqda peshob ajralishini kuzatish yetarli; kun
davomida emishi 10 martadan ko‘p bo‘lishini saqlashga erishish kerak (bola
yetarli sut olayotganligini eng ishonchli belgisi).
Emizishdan avval ona qo‘lini sovunlab yuvadi. Har bir emizishdan avval
ko‘krakni yuvish shart emas. Agar zarur bo‘lsa, emizgandan so‘ng ko‘krak toza
suv bilan (sovunsiz) yuviladi, quritiladi (artmasdan) va areola sohasi sut bilan
artiladi, havoda quritib berkitiladi.
Onada sut ishlab chiqarilishi bola qancha sug emishi, ko‘krakni to‘g‘ri
tutilishiga bog‘liq; bola qancha ko‘p sut emsa, shuncha ko‘p sut ishlab chiqariladi.
Agar bolaga ko‘krak suti o‘rnini bosuvchi suv yoki glukoza berilgan bo‘lsa, u
holda bola kam emadi va sut kam ishlab chiqarilishiga olib keladi. Bu holat
keyinchalik onada «juda kam sut» ishlab chiqarilishiga olib keladi. Bu esa bolani
yetarli oziqlanmasligi va laktatsiyani kamayishiga olib keladi.
KO‘KRAK SUÒI BILAN BOQISHGA MONELIKLAR
– Agar bolada galaktozemiya (50000 boladan 1 tasida yuzaga chiquvchi
kamdan-kam uchraydigan kasallik) yoki fenilketonuriya bo‘lsa;
– onasi radiofaol va sitostatik moddalar qabul qilayotgan bo‘lsa;
– OIV bilan zararlangan onalar, havo-tomchi yo‘li bilan yuquvchi yuqumli
kasalliklar bilan kasallangan onalar (difteriya va atipik pnevmoniyaning og‘ir
shakli)ga bolani ko‘krak suti bilan boqishga ruxsat etilmaydi.
QO‘SHIMCHA OVQAÒLANÒIRISHNI ÒALAB
QILUVCHI HOLAÒLAR
Ko‘krak sutidan boshqa parenteral ovqatlantirish vazni 1000 grammdan kam
bo‘lgan, homiladorlikning 32-haftasi va undan ertaroq tug‘ilgan chaqaloqlarda
qo‘llaniladi. Qo‘shimcha parenteral ovqatlantirish esa og‘ir gipoglikemiyali yoki

---

 &
gipoglikemiyani davolash zarur bo‘lgan, shuningdek, enteral ovqatlanish mumkin
bo‘lmagan chaqaloqlar uchun talab qilinishi mumkin;
– diareyali chaqaloqlarni tez-tez ko‘krak suti bilan boqish va zarurat bo‘lganda
parenteral ovqatlatirish talab qilinadi (fitoterapiya olayotgan bo‘lsa).
KO‘KRAK SUÒI BILAN OZIQLANÒIRISHDA YUZAGA
KELUVCHI MUAMMOLAR
Ona tomonidan:
Ko‘krak bezi uchining shakli.
Emizish vaqtida so‘rg‘ich shakliga (kichkina,
silliq, tortilgan) bog‘liq qiyinchiliklar uchrab turadi, lekin bola har qanday ko‘krak
bezini so‘ra oladi, chunki barcha shakldagi ko‘kraklarda sut bezlari miqdori
taxminan bir xil bo‘ladi, shakl esa yog‘ to‘qimasi miqdoriga bog‘liq. Onani bolaga
ko‘krak tutish texnikasiga o‘rgatish kerak.
Ko‘krak bezi uchining yorilishi va yallig‘lanishi. 
Bolaga noto‘g‘ri ko‘krak tutish
natijasida og‘riq va yoriqlar kelib chiqadi. Ko‘krak uchini tez-tez (1 kunda 1 martadan ko‘p)
yuvish, teri sekretsiyasi himoya qavatini yo‘qotib, yoriqlar paydo bo‘lishiga olib keladi.
Sut bezlarining shishishi. 
Onaning sut bezlari sut bilan tez to‘ladi,
taranglashadi va shishadi, natijada bola ko‘krak uchi va uning atrofi aylanasini
qamrab ola olmaydi. Bunday holda qo‘lda sutni 20–30 ml sog‘iladi, bolaga qoshiq
yordamida beriladi, so‘ngra ko‘krak tutiladi. Lekin, ko‘krakni sog‘ish sut ishlab
chiqarishni ko‘payishiga olib kelishi va shishni ko‘paytirishini unutmaslik kerak.
Sut bezi abssessi 
ko‘krak tutishni noto‘g‘ri qo‘llash natijasida rivojlanadi, bu esa
sutni to‘planib qolishi va bezlarni o‘tkir yallig‘lanishiga olib keladi. Bunday hollarda
onaga antibiotiklar buyuriladi. Onani ko‘krak suti bilan boqishni davom ettirishga
ko‘ndirish kerak. Antibiotiklar bolada suyuq ich kelishini keltirib chiqarishi mumkin,
lekin unga zarar qilmaydi. Ko‘krak suti bolani ichaklaridagi kerakli mikroflorani tiklaydi.
Ko‘krak suti bilan, ayniqsa zararlangan ko‘krak suti bilan boqishni to‘xtatish yallig‘lanish
jarayonini faqat og‘irlashtirishini yodda tutish kerak. Shuning uchun zararlangan
ko‘krakni (ajralmalar xarakteridan qat’iy nazar) emizish maqsadga muvofiqdir.
Sut yetishmasligi sabablari 
kam emizish, kechasi emizmaslik, ko‘krak suti
bilan emizishni (qisqaligi) davomsizligi, ko‘krakni noto‘g‘ri tutish, ko‘krakni to‘liq
bo‘shamasligi, havoli so‘rg‘ichdan foydalanish, bolani qo‘shimcha ovqatlantirishdir.
Sut miqdorini ko‘paytirish uchun tez-tez emizish, emizish orasidagi vaqtni qisqartirish
va ko‘krakni tez-tez sog‘ish (sog‘ilgan sutni o‘z bolasiga berish zarur) kerak.
Bola tomonidan:
Uyquchanlik. 
Ba’zi bolalarda uyqu davomiyligi 3–4 soatgacha cho‘zilishi mumkin,
bunda nafas buzilishi, yurak tug‘ma nuqsonlari, Daun sindromi yoki birlamchi asab-
muskul kasalliklari, gipoglikemiya, infeksiya yoki og‘iz bo‘shlig‘i anomaliyalari bor-
yo‘qligini aniqlash kerak bo‘ladi. Agar yuqoridagi belgilar bo‘lmasa va bola vazni bir
me’yorda ortsa, u holda bolaga o‘z hohishiga ko‘ra uyg‘onish imkonini berish kerak.

---

 '
Muddatiga yetmay tug‘ilgan va kam vaznli bolalar. 
Gestatsiya muddati
va vazniga qarab, so‘rish refleksining kuchsizligi va yo‘qligi kuzatilishi mumkin.
Bu holda o‘z onasining sog‘ilgan suti bilan zond orqali yoki shpris yordamida
ovqatlantiriladi.
So‘rish refleksining pasayishi 
– asfiksiya, jarohat, dori-darmonlar (onaga
umumiy narkoz berilishi), onaning MNS faoliyatiga ta’sir qiluvchi moddalar
qabul qilishi natijasida MNS zararlanishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bunday
hollarda bolaning ahvoli yaxshilanguncha, o‘z onasining sog‘ilgan suti bilan
zond orqali yoki shpris yordamida oziqlantirish kerak.
Yangi tug‘ilgan bolaning emadigan sut miqdori uning rivojlanishi uchun
katta ahamiyatga ega. Zarur sut miqdorini aniqlash uchun quyidagicha hisob
qilinadi. Dastlabki 8–9 kunda chaqaloq necha kunlik bo‘lsa, o‘sha kunlar soni
10 ga ko‘paytirilganda qanday son chiqsa, har gal emganda o‘shancha sut so‘rishi
kerak. Masalan, bola hayotining ikkinchi kuni har gal 20 ml, uchinchi kun 30
ml, beshinchi kuni 50 ml sut so‘rishi kerak va hokazo. Bu yoshdagi bolaga bir
kunda zarur sut miqdori quyidagi formulaga qarab belgilanadi:
X = 10 · n;
bu yerda 
X
– bir kunda zarur sut miqdori,
n
– bola hayotining kunlari.
Bolaning yaxshi kayfiyatda bo‘lishi, tinch uxlashi, berilib emishi uning yetarli
miqdorda sut olayotganligidan guvohlik beradi. Bola so‘rayotgan sut yetarli
ekanligiga shubha tug‘ilsa, emizishdan oldin va keyin bola nazorat maqsadida
tortib ko‘riladi (vazndagi tafovut bola so‘rib olgan sutning miqdorini ko‘rsatadi).
Bola hayotining dastlabki kunlaridanoq unga har kuni 30–50 ml choy yoki
qaynagan suv ichirish tavsiya etiladi. Yilning issiq vaqtida 100–120 ml gacha
suv yoki choy ichiriladi.
Chaqaloq hayotining 3–4-kunida vazni kamayadi, bu fiziologik holat
hisoblanadi. Yetilib tug‘ilgan chaqaloqlar vazni 100–300 g chamasi kamayadi,
bu dastlabki vaznining 6–8 foizini tashkil etadi. 4–5-kundan boshlab bola vazni
osha boshlaydi. Òug‘ruq majmuidan uyiga jo‘natiladigan paytgacha chaqaloq
vazni dastlabki (tug‘ilishdagi) miqdoriga yetadi yoki undan ham oshadi.
CHALA ÒUG‘ILGAN CHAQALOQLARNI PARVARISH QILISH
Bolaning chala tug‘ilganligini va qanchalik chalaligini aniqlashda anamnez,
akusherlik tekshirishining ma’lumotlari, hammadan muhimi – chaqaloqni
tekshirish ma’lumotlari hisobga olinadi.
Chala tug‘ilgan chaqaloqlar bo‘shang, uyquchan bo‘lib, chinqirganda ovozi past
chiqadi, yuzaki nafas oladi, ko‘pincha bir tekis nafas olmaydi, reflekslari susayganligi
qayd qilinadi. Bola anchagina chala bo‘lsa, sut emish va yutish reflekslari yuzaga
14– 07-769

---

chiqmaydi. Chala tug‘ilgan bolalarda termoregulatsiya yaxshi rivojlangan emas,
shuning uchun havo soviganda tana harorati pasayadi, isib ketganda esa ko‘tariladi.
Chala tug‘ilgan chaqaloqlarda immunitet pasaygan, shuning uchun ular
yuqumli kasalliklar (gripp, pnevmoniya, piodermiya, sepsis) ga moyilroq bo‘ladi.
Chala tug‘ilgan bolalarning omon qolishi va rivojlanishi parvarish bilan
boqishga bog‘liq. Ularning badani sovuqdan ehtiyot qilinadi, birinchi tozalash
(tualet) avaylab tez o‘tkaziladi, ayni vaqtda yo‘rgaklash stolchasi isitiladi (isitgich
qo‘yiladi, yo‘rgagi isitiladi), isituvchi lampa ostida issiq yo‘rgak va adyolga
o‘raladi. Keyinchalik yo‘rgaklash va tozalash vaqtida bola albatta issiq tutiladi.
Chala tug‘ilgan bolalarni issiq tutish
uchun kuvez va isitgichlardan foyda-
laniladi (131–132-rasmlar). Kuvezlarning
konstruksiyasi har xil, hozirgi davr ha-
rorati, namligi va shu kabilar avtomatik
ravishda boshqariladigan kuvezlar bor.
Oddiy kuvezlar qo‘shdevorli vannacha-
larga o‘xshaydi: kuvez devorlari orasidagi
bo‘sh kamgakka zaruratga qarab qariyb
60° temperaturadagi suv quyiladi. Kuvez
tubidagi choyshabli matrasga issiq qilib
o‘ralgan bola yotqiziladi. Bolaning yoniga
termometr joylanadi, kuvezdagi harorat
30–32° bo‘lishi kerak.
Kuvezlar bo‘lmasa, 60° gacha isitilgan
suvli isitgichlardan foydalaniladi. Bolaning har tomoniga bittadan va
karavotchasining oyoq tomoniga yana bitta isitgich qo‘yiladi. Isitgichlarni
bolaning tagidan qo‘yish yaramaydi, ularni biryo‘la almashtirmasdan, navbat
bilan almashtirish kerak.
Chala tug‘ilgan bolalar qizib ketishga chidash bermaydi. Ular qizib ketganda
bezovtalanadi, harorati ko‘tariladi, badani qizaradi, terlab ketadi. Bunday hollarda
isitgich (yoki kuvez) haroratini pasaytirish kerak. Vazni kam bolalarni paxtaga
o‘rab qo‘yish mumkin.
Chala tug‘ilgan bolalar infeksiyadan ehtiyot qilinadi, shu maqsadda maxsus
palatalar ajratiladi. Maxsus palata ajratishning iloji bo‘lmagan kichkina
muassasalarda chala tug‘ilgan bolani chaqaloqlarning umumiy palatasiga
yotqizib, oynavon devor bilan ajratib qo‘yishga to‘g‘ri keladi. Ularni parvarish
qilishda aseptika va antiseptika qoidalariga rioya qilinadi.
Chala tug‘ilgan bolani ayolning ko‘krak suti bilan, yaxshisi onasining suti
bilan boqish nihoyatda muhimdir. Chala tug‘ilgan bolalarni boqish usuli ularning
nechog‘li chalaligiga, umumiy ahvoliga, sut so‘rish va yutish qobiliyatiga bog‘liq.
Ularni birinchi marta tug‘ruqdan 2 soat keyin emizgan ma’qul. Bir kunda necha
131-rasm.
Yopiq turdagi kuvez.

---

marta emish kerakligi bolaning xususiyatlariga bog‘liq. A.F.Òur vazni 2000–
2500 g keladigan bolalarni kuniga 7–8 marta, 1500–2000 g vaznli bolalarni 8–
10 marta, 1000–1500 g vaznli bolalarni 10–14 marta emizishni tavsiya etadi.
Chala tug‘ilgan bola yaxshi emsa, umuman qabul qilingan qoidalar asosida
emizaverish kerak. Bola sutni yaxshi so‘rmasa, tez charchab qolsa, bir gal emizgandan
keyin ikkinchi gal sutni shishadan rezina so‘rg‘ich orqali ichirish mumkin. Dastlab
kuniga 1–2 marta ko‘krak solinadi; bola o‘zini tutib olgach, bot-bot emiziladi, bora-
bora u so‘rg‘ichdan butunlay voz kechadi, ko‘krak olmasa yoki so‘rgich orqali
so‘rolmasa, sutni sog‘ib, iliq holida oz-oz qoshiqda ichiriladi. Kichkina choy
qoshiqdan foydalaniladi; uchi cho‘ziq qoshiqcha ayniqsa qulay. Bolaga sut berishdan
oldin va keyin kisloroddan nafas oldiriladi. Nimjon bolalarga sutni pipetkada ichirish
mumkin. Pipetkadagi sut bolaning yuqori labiga burun kataklari yaqinidan tomiziladi.
Sut burun-halqum orqali oqib tushib, qizilo‘ngachga o‘tadi.
Sut so‘rish va yutishga ojiz bo‘lgan juda
nimjon bolalarga sut zond orqali beriladi.
Buning uchun 13–15-sonli yumshoq kateterdan
foydalaniladi, kateter shisha naycha orqali
voronkaga ulanadi. Zond bolaning qizil-
o‘ngachiga og‘zidan avaylab kiritiladi. Zond
kiritishdan oldin uchiga steril vazelin moyi
surtiladi. Bolaning me’dasiga havo kirib
qolmasligi uchun sut zonddan uzluksiz kirib
turishi kerak.
Chala tug‘ilgan bolaning tana harorati,
vazni, terisi, sezgi a’zolari, ichining yurishib
turishi, umumiy ahvoli va xulq-atvori e’tibor
bilan kuzatib turiladi. Chala tug‘ilgan bolalar
tug‘ruq majmuida kamida ikki hafta parvarish
qilinadi, ahvoli og‘ir bo‘lsa, uzoqroq saqlanadi.
Onasi uyiga jo‘natilayotganda chala bolani
parvarish qilish va boqish to‘g‘risida mukammal
yo‘l-yo‘riqlar beriladi, chala tug‘ilgan bolaning
uyiga jo‘natilayotganligi bolalar poliklinikasiga
oldindan ma’lum qilinadi.
Nazorat uchun savollar
1. Chaqaloqlar bo‘limi (palatasi) ishini tashkil qilishga qo‘yilgan talablar.
2. Chaqaloqlarni parvarish qilishning zamonaviy usullarining amaldagi usullardan
farqi.
3. Ko‘krak suti bilan emizishning afzalliklari nimadan iborat?
4. Chala tug‘ilgan chaqaloqlarning o‘ziga xos xususiyatlari qanday ifodalanadi?
132-rasm.
Chala tug‘ilgan va aloqida
parvarishga muhtoj bo‘lgan
chaqaloqlarni yo‘rgaklash
uchun maxsus isitiladigan
shkaf.

---

XV BOB.
HOMILA CHANOG‘INING OLDINDA
YOÒISHI 
(PRAESENTATIO PELVIA)
Umumiy tug‘ruqning 3,5% ida homila chanog‘i bilan keladi. Chanoq oldinda
yotganda tug‘ruq ko‘pgina hollarda normal o‘tadi. Ba’zi hollarda esa chanoq
oldinda yotishida perinatal o‘lim homila boshining oldinda yotishiga nisbatan
3–5 marta ko‘p uchraydi.
Shunga ko‘ra homilaning chanoq bilan kelishi patologiya bilan fiziologiya
holatlari chegarasidir.
CHANOQ OLDINDA YOÒISHINING ÒASNIFI
Chanoqning oldinda yotishini ikki turga ajratiladi: 1) dumbaning oldinda
yotishi (bukilgan holda); 2) oyoqning oldinda yotishi (yozilgan holda).
Dumbaning oldinda yotishi quyidagilarga bo‘linadi: a) faqat dumbaning
oldinda yotishi; b) dumbaning aralash oldinda yotishi.
Faqat dumba oldinda yotganda 
dumbalar chanoq og‘ziga tushib, oyoqlar
tana bo‘ylab cho‘zilgan (chanoq, son bo‘g‘imlari bukilgan, tizza bo‘g‘imlari
yozilgan) bo‘ladi (133-rasm).
Dumba aralash oldinda yotganda 
homila dumbasi chanoq son va tizza
bo‘g‘imlaridan bukilgan oyoqlari bilan birga chanoq bo‘shlig‘iga qarab turadi.
Oyoqning oldinda yotishi (134-rasm): a) to‘liq – ikkala oyoqning oldinda
yotishi (135-rasm) va b) 
chala
– bitta oyoqning oldinda yotishi (136-rasm) ga
bo‘linadi.
Dumbaning oldinda yotishi oyoqning oldinda yotishiga qaraganda ikki
barobar ko‘proq uchraydi. Oyoqning oldinda chala yotishi ko‘proq kuzatiladi.
Chanoq oldinda yotishining sabablari:
133-rasm.
Faqat
dumbaning oldinda
yotishi:
a
–birinchi vaziyat,
oldingi turi; 
b
–birinchi
vaziyat, orqa turi.
a b

---

 !
1. Barvaqt tug‘ruqda.
2. Ko‘p marta tug‘ib bachadon tonusi susayganda.
3. Egiz homiladorlikda.
4. Plasenta oldinda yotganda.
5. Bachadonning pastki segmentida miomatoz tugunlar bo‘lganda.
6. Bachadon noto‘g‘ri rivojlanganda.
7. Qog‘onoq suvi kam yoki ko‘pligida.
CHANOQ OLDINDA YOÒISHINING DIAGNOSÒIKASI
Chanoqning oldinda yotishini asosan tashqi va qin orqali tekshirish usullari
yordamida aniqlanadi.
Chanoqning kirish tekisligi ustida yoki chanoq og‘zida yirik, noto‘g‘ri
yumaloq shakldagi, kam harakat yumshoq konsistensiyali qism oldin yotganligi
tashqi tekshirishda paypaslab bilinadi. Bachadon tubida yumaloq, zich, liqillab
turgan bosh topiladi, u o‘rta chiziqdan ko‘pincha o‘ngga yoki chapga og‘adi.
Chanoq oldinda yotganda homilaning yurak urishi kindik yuqorisida, ba’zan
kindikning o‘ng yoki chap tomonida (vaziyatga qarab) ravshanroq eshitiladi.
Chanoq oldinda yotganda bachadon tubi balandroqda joylashadi.
Homilaning bosh tomonini chanoq tomonidan ajratish tashqi tekshirishda
hamisha oson bo‘lavermaydi. Bunday hollarda chanoqning oldinda yotganligi
qin orqali tekshirib aniqlanadi.
Òug‘ruq vaqtida 
qin orqali tekshirish 
oldinda yotgan qismning xarakteri
haqida (ayniqsa homila pufagi yirtilgach va bachadon bo‘yni yetarlicha ochilgach)
ravshan ma’lumotlar olish imkonini beradi.
Dumba oldinda yotganda yumshoqroq hajmli qism paypaslab topiladi, unda
quymich do‘mboqlari, dumg‘aza, dum suyagi, orqa chiqaruv teshigi, homilaning
135-rasm.
Ikkala oyoqning oldinda yotishi,
birinchi vaziyat, oldingi turi.
134-rasm.
Dumba bilan oyoqlarning oldinda yotishi,
ikkinchi vaziyat, oldingi turi.

---

 "
jinsiy a’zolari ajratiladi. Faqat dumba oldinda yotganda oyoqdan keyin chov
bukimini paypaslab topish mumkin. Dumba oldinda aralash yotganda uning
yonida turgan oyoq panjasi ko‘pincha paypaslab bilinadi.
Dumg‘azani paypaslab topish vaziyat va turni oydinlashtirishga yordam
beradi (dumg‘aza qayoqqa qaragan bo‘lsa, homilaning orqasi ham o‘sha tomonda
bo‘ladi).
Òug‘ruq o‘smasi katta bo‘lsa, tajribasi kam akusher oldinda yotgan dumbani
yuz deb o‘ylab yanglishishi mumkin. Diagnozni aniqlash uchun dum suyagi
bilan dumg‘azani, chov bukimini, oyoq panjasini paypaslab topish kerak. Jinsiy
a’zolar va orqa chiqaruv teshigiga shikast yetkazmaslik uchun shu sohani juda
avaylab paypaslash kerak.
Oyoqning oldinda yotganligi qin orqali tekshirishda odatda osongina bilinadi.
Homila ko‘ndalang yotganda qo‘li chiqib qoladi, shunda oyoqni qo‘l deb o‘ylab
yanglishmaslik uchun quyidagi muhim belgilarni esda tutmoq kerak. Oyoqning
tovon suyagi bo‘lib, oyoq barmoqlari tekis, kalta, bosh barmoq keyinda qolmaydi
va uncha harakatchan bo‘lmaydi. Qo‘lning bosh barmog‘i kaftga bemalol taqaladi,
oyoq bosh barmog‘ini esa oyoq
kaftiga taqab bo‘lmaydi. Òizza harakatchan
yumaloq qopqog‘i borligi bilan tirsakdan farq qiladi. Òizza qopqog‘ining turgan
joyiga qarab homila vaziyatini aniqlash mumkin. Òizza qopqog‘i birinchi
vaziyatda chapga, ikkinchi vaziyatda o‘ngga qaragan bo‘ladi.
Qo‘shimcha tekshirish usullaridan amnioskopiya, homila EKGsi, ultratovush
yordamida skannirlab tekshirish homilaning qanday holatda yotganligini
aniqlashda yordam beradi.
CHANOQ OLDINDA YOÒGANDA HOMILADORLIK
VA ÒUG‘RUQNING KECHISHI
Bosh oldinda yotganda homiladorlik qanday o‘tsa, chanoq oldinda yotganda
ham xuddi shynday o‘tadi. Sog‘lom homilador ayollar uchun odatdagi gigiyenik
rejim va parhez bunday homiladorlarga ham tavsiya etiladi.
Chanoq oldinda yotganda tug‘ruq ko‘pincha og‘ir kechadi, shuni nazarda
tutib, ba’zi akusherlar chanog‘i oldinda yotgan homila vaziyatini tashqi amallar
yordamida o‘zgartirishni taklif etishgan. B.A.Arxangelskiy va M.B. Òrubkovich
chanog‘i oldinda yotgan homilani profilaktika maqsadida boshiga burish (tashqi
burish) usulini, shuningdek, unga tegishli ko‘rsatma va moneliklarni ishlab
chiqishgan. Mualliflar homilani burish natijasida o‘lik tug‘ish kamayadi deb
hisoblashadi va homiladorlikning 35—36-haftasida homilani boshiga burishni
tavsiya etishadi. Homilani burish unga salbiy oqibatlar keltirib chiqarishi
mumkinligini eslatib o‘tish lozim. Shuning uchun ko‘pchilik akusherlar homilani
burishdan voz kechishadi va ayolni homila chanog‘i oldinda yotganicha tug‘dirish
to‘g‘riroq deb bilishadi.

---

 #
Chanoq oldinda yotganda ham tug‘ruq normal o‘tishi va eson-omon tugashi
mumkin. Ammo ko‘pincha tug‘ruq og‘irlashib, homila va ba’zan ona hayoti
xavf ostida qolishi mumkin.
Bachadon bo‘yni ochiladigan davr
normal o‘tishi ham mumkin, lekin bu
davr ko‘pincha og‘ir kechadi. Qog‘onoq suvining barvaqt ketishi tug‘ruqning
eng ko‘p uchraydigan asoratidir. Oyoq oldinda yotganda qog‘onoq suvi ko‘pincha
barvaqt ketadi. Homilaning chanoq tomoni boshidan kichikroq bo‘lib, ona
chanog‘iga kirganda tug‘ruq kanaliga zich yopishib turmaydi. Òegish belbog‘i
vujudga kelmaydi, oldingi va orqa suvlar bir-biridan chegaralanmagan bo‘ladi.
Har gal dard tutganda qog‘onoq suvlari bachadonning pastki bo‘limiga intilib,
homila pufagini to‘ldirib yuboradi, pardalar katta tazyiqqa chidash bermay,
barvaqt yirtiladi. Suv ketgan paytda homilaning kindigi chiqib qolishi mumkin;
chanoq oldinda yotganda kindikning chiqib qolishi boshning oldinda yotishiga
qaraganda 5 baravar ko‘proq uchraydi. Chanoq oldinda yotganda kindikning
chiqib qolishi boshning oldinda yotganiga nisbatan homilaga kamroq xavf
tug‘diradi. Lekin chanoq oldinda yotganda ham, chiqib qolgan kindik qovuzlog‘i
qisilishi, homilani bo‘g‘ilib qolishi va o‘lishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Chanoq oldinda yotganda ko‘pincha tug‘ruq kuchlari susayadi, ayniqsa
qog‘onoq suvlari barvaqt ketganda, bachadon teshigi sekin ochiladi, homila
dumbalari chanoq kirish tekisligining ustida anchagina uzoq turib qoladi.
Chanoq oldinda yotganda homilaning eng yirik qismi — boshi birinchi bo‘lib
emas, keyin chiqadi, shu sababli tug‘ruqning o‘ziga xos xususiyatlari bo‘ladi.
Homilaning birinchi bo‘lib keladigan chanoq tomoni kichik hajmli bo‘lgani
uchun tug‘ruq yo‘llarini yelka kamari va bosh bemalol o‘tadigan darajada
kengaytira olmaydi. Shu sababli yelka kamari chanoqqa kirganda qo‘llar qayrilib,
keyinda kelayotgan bosh ushlanib qolishi mumkin. Òananing yuqori qismi va
bosh chanoqdan o‘tayotganda kindik qisilib qoladi, tananing yuqori qismi va
boshning chiqishi 3–5 daqiqadan ortiq cho‘zilsa, homila asfiksiyasi ro‘y beradi.
Oyoqlar oldinda yotganda tug‘ruq yo‘llarini yaxshi kengaytira olmagani uchun
tug‘ruqning yuqorida aytilgan asoratlari yanada ko‘proq uchraydi. Shuningdek,
bosh konfiguratsiyaga uchramasdan uning kesib chiquvchi o‘lchami kattaligicha
qoladi va tug‘ilish qiyinlashadi.
CHANOQ OLDINDA YOÒGANDA ÒUQRUQ MEXANIZMI
Chanoq oldinda yotganda homilaning tug‘ruq yo‘llaridan o‘tishida ketma-
ket bajaradigan bir qancha harakatlar yig‘indisi tug‘ruq mexanizmi deb ataladi.
Chanoq oldinda yotganda tug‘ruq mexanizmi beshta lahzadan iborat.
1. Dumbalarning chanoqqa suqilib kirishi.
2. Dumbalarning ichki burilishi.
3. Dumbalarning yorib chiqishi.

---

 $
4. Homila yelkalarining tug‘ilishi.
5. Homila boshining tug‘ilishi.
1. Dumbalarning chanoqqa kirishi.
Homila
dumbalari o‘zining ko‘ndalang
o‘lchami (linea intratrochanterica) bilan
chanoqning qiyshiq o‘lchamiga mos
keladi (136-rasm) va shu o‘lchamda
chanoq bo‘shlig‘iga tushadi, bu paytda
oldindagi dumba orqadagi dumbaga
nisbatan pastroqda joylashadi, u
o‘tkazuvchi nuqta hisoblanadi va unda
tug‘ruq o‘smasi hosil bo‘ladi.
2. Dumbalarning ichki burilishi.
Homila
dumbasining ko‘ndalang o‘lchami
chanoq tubida chanoq chiqish tekisligining
to‘g‘ri o‘lchamiga o‘tadi.
3. Dumbalarning yorib chiqishi.
Oldingi dumba birinchi bo‘lib yorib
chiqadi. Homilaning yonbosh suyak sohasi
qov ravog‘iga taqalib, fiksatsiya nuqtasini
hosil qiladi va homila tanasi fiksatsiya
nuqtasining tevaragida yoniga qattiq
bukiladi, shu payt homilaning orqa
dumbasi ham chiqadi (137-rasm).
Dumbaning aralash oldinda yotishida
oyoqlar dumba bilan birga chiqadi.
Shundan so‘ng tanasi yoziladi va bir necha
to‘lg‘oqdan so‘ng kindigigacha, keyin
yelka kuraklarining pastki burchagigacha
chiqadi, ayni paytda homila tanasi orqasi
oldinga qarab biroz buriladi.
4. Homila yelkalarining tug‘ilishi. 
Homila yelkalari ko‘ndalang o‘lchami
bilan chanoqning qiyshiq o‘lchamiga kiradi. Chanoqning chiqish teshigida
yelkalar to‘g‘ri o‘lchamga o‘tadi (138-rasm). Oldingi yelka simfiz ostiga tiraladi,
orqa yelka oraliq ustidan sirpanib chiqadi. Ko‘krak qafasida chalkashgan qo‘llar
o‘zicha chiqadi yoki qo‘l amali bilan chiqariladi.
5. Homila boshining tug‘ilishi. 
Homila boshi bukilgan holda chanoqning
qiyshiq o‘lchamiga kiradi, chanoq bo‘shlig‘ida ensasi oldinga, yuzi orqaga qarab
buriladi. Bosh ensa osti chuqurchasi sohasi bilan qov ravog‘iga tiraladi (fiksatsiya
nuqtasi) (139-rasm) va yorib chiqa boshlaydi.
136-rasm.
Dumbaning kichik chanoq kirish
tekisligiga suqilib kirishi (tug‘ruq
mexanizmining birinchi momenti).
137-rasm.
Òananing yonga bukilishi. Dumbalarning
yorib chiqishi (tug‘ruq mexanizmining
uchinchi momenti).

---

 %
Shunday qilib, chanoq oldinda yotganda bosh kichik qiyshiq o‘lchamiga
mos keladigan aylanasi bilan yorib chiqadi.
Chanoq oldinda yotishi og‘ir asoratlarga olib kelishi mumkinligini ko‘zda
tutib, tug‘ruqni vrach akusher-ginekolog olib borishi lozim.
Chanoq oldinda yotganda tug‘ruqning tipik mexanizmi ko‘pincha o‘zgarib,
asosan homila uchun noqulay bo‘ladi.
1. Muhim og‘irlashuvlardan biri – 
homila qo‘llarining qayrilib qolishidir
. Qo‘llar
ko‘krak qafasidan uzoqlashib, yuzda, bosh yonida yoki ensa orqasiga joylashadi (140-
rasm). Qo‘llar bosh bilan birga bo‘lganda uning
o‘lchami kattalashadi va tug‘ilishi qiyinlashib
homila asfiksiyasidan nobud bo‘lishi mumkin.
2. Normal tug‘ruq mexanizmida homila
tanasi tug‘ilayotgan vaqtda orqasi oldinga
buriladi (oldingi tur) (141-rasm). Ba’zan orqa
tur
ham vujudga keladi. Orqa turda homila
boshi yozilgani sababli ko‘pincha tug‘ruq
juda og‘irlashadi, unung iyagi simfiz ustida
ushlanib qolib, bosh g‘oyat yozilgan holatda
tug‘ilishi kerak bo‘ladi. Akusher yordam
bermasa boshning chiqishi to‘xtalib qolib,
homila asfiksiyadan nobud bo‘ladi, yoki bosh
butunlay tug‘ila olmaydi.
138-rasm.
Homila yelkalarining tug‘ilishi (tug‘ruq
mexanizmining to‘rtinchi momenti).
139-rasm.
Homila boshining tug‘ilishi (tug‘ruq
mexanizmining beshinchi momenti).
a b d
140-rasm. 
Qo‘lning
qayrilib qolishi.
a
–birinchi darajasi; 
b
–
ikkinchi darajasi; 
d
–
uchinchi darajasi.
141-rasm.
Boshning noto‘g‘ri–ensaning
dumg‘aza tomon burilishi (orqa turida
engakni simfiz ushlab qoladi).

---

 &
CHANOQ OLDINDA YOÒGANDA ÒUG‘RUQNI
BOSHQARISH
Òug‘ruqni olib borish rejasini tuzish va ayolni tug‘ruqqa tayyorlash maqsadida
ular muddatidan 7–10 kun oldin tug‘ruq majmuiga yotqiziladi. Òug‘ruq muddatiga
5–7 kun qolganda gormon – vitamin – glukoza – kalsiyli fon (VGKF) o‘tkaziladi.
Qog‘onoq suvlari barvaqt ketganda VGKF darhol tiklanadi, har 4 soatda
spazmolitiklar yuboriladi.
Òug‘ruq quyidagi qoidalarga muvofiq o‘tkaziladi:
a) ona bilan homilaning ahvoli va tug‘ruqning o‘tishi sinchiklab kuzatib
turiladi;
b) qat’iyat bilan kutish vaziyatiga amal qilinadi;
d) tug‘ruq og‘irlashganda o‘z vaqtida yordam beriladi. Qog‘onoq suvlari
ketishi bilanoq qin orqali tekshirish o‘tkaziladi.
Òug‘ruqni ikkinchi davrida homila holatini kuzatish kuchaytiriladi: 
har bir
to‘lg‘oqdan keyin homilaning yurak urishini eshitib va sanab turish kerak
.
Homila asfiksiyasining oldini olish uchun kisloroddan nafas oldiriladi, venaga
glukoza, askorbin kislota yuboriladi, muskul orasiga karazol yuboriladi.
Bachadon bo‘yni spazmini oldini olish uchun tug‘uvchi ayol teri ostiga 1 ml
atropin sulfat va 1% li papaverin eritmasidan 1 ml yuborish tavsiya etiladi.
Chanoq oldinda yotganda tug‘ruq 4 bosqichga bo‘linadi:
1. Homilaning kindigigacha tug‘ilishi.
2. Kuraklarning pastki burchaklarigacha tug‘ilishi.
3. Qo‘llarining tug‘ilishi.
4. Boshining tug‘ilishi.
Homila kindigigacha tug‘ilgach, boshi chanoqqa kiradi va kindikni qisib
qo‘yadi. Homila bo‘g‘ilishi (asfiksiya) ro‘y beradi, tug‘ruq yaqin bir necha daqiqa
ichida tugatilmasa, homila asfiksiyadan nobud bo‘ladi. Modomiki shunday ekan,
homila kindigigacha chiqmaguncha tug‘ruq qat’iyan kutish vaziyatida
boshqariladi. Òug‘ruq to‘g‘ri o‘tganda homila tanasining yuqori qismi bilan boshi
tez tug‘iladi va yordamga ehtiyoj qolmaydi. Homila kindigigacha tug‘ilgach,
tug‘ruqqa 3–4 daqiqa ichida qo‘l bilan ko‘maklashishga kirishiladi.
FAQAÒ DUMBA OLDINDA YOÒGANDA SOVYANOV
AMALINI QO‘LLASH
Sovyanov – I usuli homila a’zolarining normal joylashuvini saqlab qolishga
asoslanadi. Bunda qo‘llarning qayrilib qolishi va boshning yozilishi kabi
asoratlarga yo‘l qo‘yilmaydi.
Faqat dumba oldinda yotganda Sovyanov usuliga muvofiq qo‘l bilan
ko‘maklashish texnikasi quyidagicha: Dumbalar yorib chiqqach, ular qo‘l bilan

---

 '
quyidagicha ushlanadi (142-rasm): bosh barmoqlar
qoringa taqalgan oyoqlar ustiga qo‘yiladi, ikkala
qo‘lning qolgan barmoqlari dumg‘aza ustida
joylashadi.
Akusher qo‘llari shunday joylashganda: a)
homila oyoqlari barvaqt chiqib qolmaydi; b) tanasi
osilib tushmaydi. Homila tanasi tug‘ilgan sayin
akusher qo‘llari jinsiy yoriq tomon surilaveradi va
homilaning uzatilgan oyoqlarini qorniga bosh
barmoqlar bilan avaylab bosishni davom ettiriladi.
Ikkala qo‘lning boshqa barmoqlari homilaning orqasi
bo‘ylab yuqoriga tomon surib boriladi (143-rasm).
Homilaning yelka kamari chiqmasdan turib
oyoqlari chiqib qolmaslikka harakat qilish kerak.
Yelka kamari yorib chiqayotganda qo‘llar odatda
o‘zicha tug‘iladi. 
Homilaning qo‘llari o‘zicha
tug‘ilmasa, 
quyidagicha oddiy amal bilan
tug‘diriladi.
Qo‘llarning vaziyatini o‘zgartirmasdan yelka
kamari chanoqdan chiqish teshigining to‘g‘ri
o‘lchamiga o‘rnatiladi va homila tanasi orqaga
buriladi. Ayni vaqtda homilaning oldingi qo‘li qov
ravog‘ining ostidan chiqadi. Keyin homila tanasi
oldinga (yuqoriga) ko‘tariladi va oraliq ustidan
orqadagi qo‘li chiqadi. Homilaning orqadagi qo‘li
bilan bir vaqtda oyoqlari (tovonlari) chiqadi. Shundan
so‘ng jinsiy yoriq ichkarisida homilaning iyagi va
og‘zi ko‘rinadi. Òo‘lg‘oqda homila boshi o‘zicha
tug‘iladi: ayni vaqtda homila tanasini yuqoriga
yo‘naltirish kerak. Homila boshining chiqishi
to‘xtalib qolsa, Moriso Levre amali bilan chiqariladi.
HOMILA OYOQLARI OLDINDA YOÒGANDA ÒUG‘RUQNI
SOVYANOV USULI BO‘YICHA BOSHQARISH
Oyoqlar oldinda yotganda tug‘ruqning asoratlari va o‘lik tug‘ish dumbaning
oldinda yotishiga qaraganda ko‘proq uchraydi. Homila oyoqlari oldinda yotganda
tug‘ruqning og‘irlashuviga sabab shuki, chiqayotgan oyoqlar tug‘ruq yo‘llarini
keng hajmli yelka kamari va boshning chiqishi uchun yetarli darajada kengaytira
olmaydi. Shu sababli oyoqlar oldinda yotganda ko‘pincha qo‘llar qayrilib qoladi,
homila boshi yozilib va bachadonning tortishib qisqargan bo‘yniga qisilib qoladi.
142-rasm.
Faqat dumba oldinda yotganda
Sovyanov usuli bilan
ko‘maklashish. Homila tanasini
ushlash.
143-rasm.
Faqat dumba oldinda yotganda
Sovyanov usuli bilan
ko‘maklashish. Homila tanasi
tug‘ilgan sayin qo‘llar jinsiy
yoriqqa tomon surib boriladi.

---

Shu maqsadda N.A.Sovyanov bachadon
bo‘ynining teshigi to‘la ochilguncha homila
oyoqlarini qinda ushlab turish amalini taklif
etdi. Oyoqlarini oldinda yotganini qin orqali
tekshirib aniq bilib olingach, tug‘uvchi
ayolning tashqi jinsiy a’zolariga steril taglik
yopiladi va vulvaga kaftni qo‘yib, homila
oyoqlarining qindan barvaqt chiqib
qolishiga yo‘l qo‘yilmaydi (144-rasm).
Homila oyoqlarini ushlab turish
bachadon teshigining to‘la ochilishiga
yordam beradi, chunki bunda homila go‘yo
do‘ppayib, dumbasi aralash oldinda yotadi.
Homila dumbalarining tiralishi munosabati bilan oraliqning juda ham do‘ppayishi,
orqa chiqaruv teshigining ochilishi tez-tez dard tutishi va kontraksion halqaning
simfizdan 4 – 5 barmoq enicha yuqorida turishi bachadon bo‘yni teshigining
to‘la ochilganligini ko‘rsatadi, shundan keyin tug‘ruq chanoqning oldinda
yotishiga xos umumiy qoidalar asosida boshqariladi.
CHANOQ OLDINDA YOÒGANDAGI ÒUG‘RUQDA KLASSIK
QO‘L AMALI
Chanoq oldinda yotganda homila qo‘llari va boshini chiqarish maqsadida
qilinadigan amallar yig‘indisi klassik qo‘l amali deb ataladi.
Homila dumbalari suqilib kirayotgan va yorib chiqayotgan paytda akusher
tug‘uvchi ayol yonida shaylanib va toqat bilan kutib turadi. Homilani oyog‘idan
yoki chov bukimidan tortish yaramaydi. Barvaqt tortish natijasida a’zolarning
o‘zaro joylashuvi buziladi. Qo‘llari qayrilib, boshi yozilib qoladi. Homila
kindigigacha chiqqach kindigi taranglashgan - taranglashmaganligini tekshirish
kerak. Òaranglik kamaymasa, kindikni kesib, tug‘ruqni tezlatish zarur. Kindik
homila oyoqlari orasidan o‘tgan bo‘lsa, uni orqadagi dumba orqali avaylab
bo‘shatish kerak.
Homila dumbalari yorib chiqqach tanasi osilib qolmasligi uchun avaylab
ushlab turiladi. Ayni paytda homilani jigariga shikast yetkazmaslik uchun qorin
devorini barmoqlar bilan bosish yaramaydi. Homila tanasini ushlab chiqarish
uchun oyoqlari sonlaridan ushlanadi. Bosh barmoqlar homila dumg‘azasiga
qo‘yiladi, qolgan barmoqlar qoringa tegizilmay sonlarni ushlab turadi (145 -
rasm). Homila tanasi chiqib bo‘lguncha oyoqlaridan shu tariqa ushlab turiladi.
Homilaning tug‘ilishi to‘xtalib qolsa, qo‘l bilan ko‘maklashiladi. Qo‘l bilan
ko‘maklashish homila qo‘llarini bo‘shatishdan boshlanadi; bu amalga esa homila
kuraklarining pastki burchaklarigacha tug‘ilgandan keyin kirishiladi. Homilaning
144-rasm.
Ayol jinsiy a’zolari steril taglik bilan
yopilib qo‘l kafti bilan ushlab turiladi.

---

orqadagi qo‘li hamisha birinchi bo‘lib bo‘-
shatiladi, chunki uni qov ravog‘i tomondan
ko‘ra oraliq va dumg‘aza tomonidan ushlash
osonroq.
Homila qo‘llarini bo‘shatish texnikasi.
1. Homilaning har bir qo‘li akusherning
shu nomli qo‘l bilan (o‘ng qo‘li – o‘ng qo‘l
bilan, chap qo‘li – chap qo‘l bilan)
bo‘shatiladi. Buning uchun (vaziyatga qarab)
akusher homilaning ikkala oyog‘ini boldir
tovon bo‘g‘imidan (vaziyatga qarab o‘ng yoki
chap qo‘l bilan) ushlab qarama-qarshi
tomondagi chov bukimiga tomon suriladi va
tegishli qo‘li bilan oraliq ustida joylashgan
(orqa) qo‘lni chiqarib oladi (146-rasm).
2. Oraliqda joylashgan orqadagi qo‘l birinchi bo‘lib bo‘shatiladi.
3. Ikkinchi qo‘l ham oraliqda bo‘shatiladi. Buning uchun tanasi 180
°
buriladi.
Homila tanasi shunday buriladiki, orqasi simfiz ostidan o‘tib, onaning ikkinchi
soniga buriladi, tanasini burish vaqtida homilani tortish yaramaydi.
Homila tanasi burilgach yana oyoqlaridan ushlab yuqoriga va ikkinchi chov
bukimi tomonga suriladi, so‘ngra homilaning ikkinchi qo‘li xuddi birinchi qo‘li
kabi bo‘shatiladi. Homila qo‘llari chiqarilgach boshini bo‘shatishga
kirishiladi
(147-rasm).
Agar homila boshi o‘zicha tug‘ilmasa, u Moriso-Levre-Lyashapel usuli
bo‘yicha tug‘diriladi. Buning uchun homilaning ikkinchi qo‘li qaysi qo‘l bilan
bo‘shatilgan bo‘lsa, o‘sha qo‘l qinga suqiladi. Homila ana shu qo‘l ustiga
mindiriladi, uning oyoqlari ikki tomonga osilgan bo‘ladi. Ichkaridagi qo‘l ishora
barmog‘ining uchi homila og‘ziga tiqiladi, shu barmoq boshning bukilishiga va
145-rasm.
Homila tanasi yelka kuragining pastki
burchagigacha tug‘ilishi bilan uning
dumba qismidan ushlab pastga tortish.
146-rasm.
Homilaning orqadagi
qo‘lini tug‘dirish.
147-rasm.
Homilaning tanasi 180
0
burilgach,
oldingi qo‘lni tug‘dirish.

---

ichki burilishiga yordam beradi. Ho-
mila boshi tashqaridagi qo‘l yordami
bilan tortib olinadi, qo‘lning ishora va
o‘rta barmoqlari kerilib, homila bo‘y-
niga ayri qilib qo‘yiladi, barmoqlar-
ning uchlari o‘mrov suyagi va o‘mrov
osti chuqurchasini bosmasligi kerak.
Òraksiya harakatlari dastlab orqaga-
pastga tomon, homilaning ensa osti
chuqurchasi simfiz ostiga tushgach,
oldinga-yuqoriga tomon bajariladi.
Homila tanasi oldinga yo‘naltirilganda
og‘zi, yuzi, so‘ngra boshining sochli qismi oraliq ustidan tug‘iladi (148-rasm).
Homila boshi bo‘shatilayotganda ko‘pincha oraliq yirtiladi, chunki yetarlicha
kengaymagan tug‘ruq yo‘llaridan homilaning eng keng hajmli qismini (boshini)
tez chiqarishga to‘g‘ri keladi. Shu sababli homila boshini chiqarishda oraliqning
holatiga sinchiklab e’tibor berish va u qattiq taranglashganda yaxshisi perineotomiya
yoki epiziotomiya qilish kerak. Òakror tug‘ayotgan ayollarda homilaning tanasi
va boshi birinchi marta tug‘ayotgan ayollardagiga nisbatan tezroq tug‘iladi. Birinchi
marta tug‘ayotgan ayollarda, ayniqsa kattaroq yoshda birinchi tug‘ayotganlarda
qo‘l bilan ko‘maklashishda ko‘proq qiyinchilik tug‘iladi.
Òug‘ruqni boshqarishda homilador ayolning ahvoli, chanoq o‘lchamlari,
tug‘ruq kuchlari, homilaning taxminiy vazni va boshqa omillarni hisobga olish
kerak.
Chanoq oldinda yotganda kesar kesish operatsiyasi quyidagi hollarda
qo‘llanilishi mumkin: homila vazni 4000 g dan ortiq, chanoq anatomik jihatdan
keskin darajada toraygan, klinik tor chanoq, homiladorlik muddatidan oshib
ketgan, bachadonda chandiqlar bo‘lishi.
Birinchi marta tug‘ayotgan ayollarda homila chanog‘i oldinda yotishida
oraliqni kesish–perineotomiya yoki epizitomiya qilish maqsadga muvofiq bo‘lib,
tug‘ruqning beshikast o‘tishini ta’minlaydi. Chanoq oldinda yotishida
homiladorlik va tug‘ruqni to‘g‘ri olib borish perinatal kasallik va o‘limni
kamaytirishga imkon beradi.
CHANOQ OLDINDA YOÒISHINING ORQA ÒURIDA
KO‘MAKLASHISH
Chanoq oldinda yotishining orqa turi ayniqsa homila qo‘llari va boshini
bo‘shatishda tug‘ruqni jiddiy ravishda og‘irlashtirib yuboradi. Òug‘ruq jarayonida
orqa tur ko‘pincha oldingi turga aylanadi. Homila tanasi bo‘ylama o‘q tevaragida
sekin-asta buriladi va orqasi oldinga buriladi. Homila o‘zicha burilmasa, orqa
148-rasm.
Homila boshini Moriso-Levre-Lyashapel
usulida tug‘dirish.

---

!
turni oldingi turga sun’iy yo‘l bilan aylantirish chorasi ko‘riladi. Buning uchun
homilaning chiqib qolgan orqa oyog‘i qo‘l bilan ushlanib, pastga tortiladi va
ayni vaqtda orqadagi oyoq oldinga o‘tib qoladigan qilib simfizga tomon
aylantiriladi (shu payt tanasi ham buriladi). Faqat dumba oldinda yotishining
orqa turida yorib chiqayotgan homila tanasi bo‘ylama o‘q tevaragida orqasi
oldinga qaraydigan qilib (vaziyatga qarab o‘ngga yoki chapga) avaylab buriladi.
Homila tanasining burilishi qiyin bo‘lsa, tug‘ruq orqa turida boshqariladi.
CHILLA DAVRINING KECHISHI
Tug‘gan ayollarda aksariyat hollarda chilla davri normal ravishda o‘tadi.
Ammo chanoq oldinda yotganda chilladagi kasalliklar boshning oldinda yotishiga
nisbatan ko‘proq uchraydi. Buning boisi shuki, chanoq oldinda yotganda tug‘ruq
yo‘llarining yumshoq to‘qimalari ko‘proq shikastlanadi, qog‘onoq suvlari barvaqt
ketadi va tug‘ruqning boshqa asoratlari ko‘proq kuzatiladi.
Boshning oldinda yotishiga nisbatan chanoqning oldinda yotishida
homilaning hayoti uchun ko‘proq xavf tug‘iladi. Buning sababi shuki, chanoq
oldinda yotganda homila asfiksiyasi va tug‘ruq vaqtida shikastlanishi ko‘proq
kuzatiladi. Asfiksiya bo‘lgan va tug‘ruq vaqtida shikastlangan chaqaloqlar
yuqumli va boshqa kasalliklarga ko‘proq moyil bo‘ladi.
Nazorat uchun savollar
1. Homila chanog‘ining oldinda joylashuvi tasnifi, diagnostikasi.
2. Homila chanog‘ining oldinda joylashuvida tug‘ruq biomexanizmi.
3. Homila faqat dumbasi va oyoqlari bilan oldinda joylashganda Sovyanov hamda
klassik qo‘l amalini qo‘llash.
XVI BOB.
EGIZ HOMILADORLIK
Bachadonda ikkita yoki undan ortiq homilaning rivojlanishi 
egiz
homiladorlik
deb ataladi. Egiz homiladorlikdan tug‘ilgan bolalarni 
egizaklar
deyiladi. Umumiy qabul qilingan Gelin formulasi bo‘yicha ko‘p homilali
homiladorlik quyidagicha uchraydi: qo‘sh homila – 80 ta tug‘ruqda 1 ta, 3 ta
homila – 6000–7000 ta tug‘ruqda 1 ta, 4 ta va undan ko‘p homilali homiladorlik
juda ham kam hollarda uchraydi.
Ko‘p homilali homiladorlik ko‘proq qayta va ko‘p tug‘ganlarda kuzatiladi.
Bu borada irsiyatning bir qadar ahamiyati bor: onasi yoki otasi yoki onasi ham,
otasi ham ikkitadan yoki uchtadan egiz tug‘ilgan oilalarda egiz homiladorlik
ko‘proq uchraydi. Agar tuxumdonda yetilib chiqqan yetuk follikulalarga qaralsa
quyidagicha ta’rif etilishi ham mumkin. Bitta tuxumdonda bir vaqtda 2 ta va

---

"
undan ortiq follikulalar yetilib chiqishi yoki har ikkita tuxumdonda bir vaqtda
bittadan ikkita follikula yetilib chiqishi va ularning spermatozoidlar bilan
urug‘lanishi oqibatida egiz homiladorlik vujudga keladi.
Ikkita tuxum hujayra urug‘lanishidan hosil bo‘lgan egizaklar 
ikki tuxumli
egizaklar 
deb ataladi. Urug‘langan bitta tuxum hujayraning atipik ravishda
bo‘linishi natijasida ham egiz homiladorlik kelib chiqishi mumkin. Ayni vaqtda
ikkita (yoki uchta) embrional kurtak hosil bo‘ladi, bulardan esa egizaklar
rivojlanadi. Bir hujayradan hosil bo‘lgan bunday egizaklar 
bir tuxumli egizaklar
deb ataladi. Ikkita tuxumli egizaklar bir tuxumli egizaklarga nisbatan ko‘proq
uchraydi.
Ikki tuxumli egizaklar. 
Urug‘langan
tuxum hujayralar mustaqil ravishda
rivojlanadi. Urug‘langan har bir tuxum
hujayra bachadon shilliq pardasiga
payvandlanib olgach har birining o‘z
amnioni (qog‘onoq pardasi) va xorioni
(vorsinkali pardasi) vujudga keladi,
keyinchalik egizaklardan har birining o‘ziga
xos plasentasi va mustaqil tomirlar
shaxobchasi hosil bo‘ladi. Òuxum hujayralar
bir-biridan uzoqroq payvandlangan taqdirda
plasentalar butunlay alohida-alohida bo‘ladi
(149-rasm). Òuxum hujayralar bir-birining
yaqiniga payvandlangan taqdirda ikkala
plasentaning chetlari bir-biriga tegib yoki
juda yaqinlashib turib, guyo yagona
(umumiy) plasentani hosil qilganday bo‘ladi.
Plasentalarning bunday qo‘shilishida, yaqin
joylashgan plasentalarning har biri mustaqil
bo‘lib, ayrim tomirlar shaxobchasi mavjud
bo‘ladi (150-rasm). Pardalarni ko‘zdan kechirib, bunga ishonch hosil qilinadi: har
bir homila xaltasining o‘z amnioni va xorioni bo‘ladi. Homilaning ikkala xaltasi
to‘rtta to‘siq pardadan: ikkita amnion, ikkita xoriondan iborat (151-rasm). Bu
pardalar bir-biridan osongina ajraladi (152-rasm). Ikki tuxumli egizaklar bir jinsli
(ikkalasi o‘g‘il yoki ikkalasi qiz) va har xil jinsli (o‘g‘il va qiz) bo‘lishi mumkin.
Bir tuxum hujayrali egizaklar. 
Bir tuxumli egizaklarning umumiy xorioni
va umumiy plasentasi bor, ikkala egizakning plasentasidagi tomirlar ko‘pgina
anastomozlar orqali o‘zaro tutashadi. Har bir egizakning amnioni ko‘pincha
alohida, homila xaltalari o‘rtasida to‘siq esa ikkita amniondan iborat (153-rasm).
Kamdan-kam hollardagina ikkala egizakning amnioni bitta bo‘ladi (monoam-
nionli egizaklar).
2
1
3
4
149-rasm.
Bachadon shilliq pardasining
bir-biridan ancha olis ikki joyiga
payvandlangan ikki homila tuxumi.
1–har bir qomilaning o‘z plasentasi; 2–
amnioni; 3–xorioni; 4–decidua capsu-
ilarisi bor.
4
2
1

---

#
Bir tuxumli egizaklar hamisha bir jinsli (ikkalasi o‘g‘il yoki ikkalasi qiz)
bo‘lib, bir-biriga o‘xshaydi, qon guruhi ham bir xil bo‘ladi. Egizaklarning ikki
tuxumdan yoki bir tuxumdan rivojlanganligini bilishda odatda plasenta (umumiy
plasenta, alohida-alohida ikki plasenta yoki bir-biriga tegib turadigan ikkita
plasenta) va pardalarni ko‘zdan kechirish ma’lumotlariga asoslanadi.
Ikki homila pufagi o‘rtasidagi to‘siqni tashkil etuvchi va pardalarni (ikkita
yoki to‘rtta) aniqlash hal qiluvchi ahamiyatga egadir.
150-rasm.
Bir-birining yaqiniga payvandlangan ikki
homila tuxumi: 1–plasentalar deyarli tegib
turibdi; 2–har bir homilaning o‘z amnioni;
3–xorioni; 4–decidua capsuilaris esa
ikkalasi uchun bitta (umumiy).
151-rasm.
Bir tuxum hujayradan rivojlangan egizaklar.
Plasenta umumiy, har bir homilaning
amnioni bor. 1–plasenta; 2–amnion; 3–
xorion; 4–decidua capsuilaris; 5–decidua
parietalis.
152-rasm.
Ikki tuxum hujrayli egizaklar yo‘ldoshi.
Ikkita amnion bo‘shlig‘i o‘rtasidagi to‘siq
to‘rtta pardadan: 1–ikkita amnion; 2–ikkita
xoriondan iborat.
153-rasm.
Bir tuxum hujrayli egizaklar yo‘ldoshi.
Ikkita amnion bo‘shlig‘i o‘rtasidagi to‘siq
ikki parda (ikki amnion) dan iborat.
2
1
3
4
2
1
3
4
2
1
3
2
4
5
2
1
2
1
15– 07-769

---

$
EGIZ HOMILADORLIKNING KECHISHI
Egiz homiladorlikda ayol organizmi oddiy homiladorlikka nisbatan zo‘r
berib ishlaydi: yurak-tomir tizimi, o‘pka, jigar, buyrak va boshqa a’zolar
funksiyasi kuchayadi. Shuning uchun egiz homiladorlik yolg‘iz homiladorlikka
qaraganda og‘irroq o‘tadi. Homilador ayollar ko‘pincha: tez charchashdan, ichi
qotishidan, halloslashdan, zarda qaynashidan, siydik chiqarish funksiyasi
buzilganidan shikoyat qilishadi. Egiz homiladorlikda qusish, so‘lak oqishi,
shish kelishi, nefropatiya, eklampsiya kabi gestozlar ko‘proq uchraydi,
homiladorlikning barvaqt to‘xtashi ko‘p kuzatiladi. Qornida ikkita homila
rivojlanayotgan ayollarning kamida 25 foizi, uchta homila rivojlanayotgan
ayollarning bundan ham ko‘prog‘i chala tug‘ishi mumkin. Egiz homilador
ayollar maslahatxonasida patronaj yo‘li bilan sinchiklab kuzatiladi.
Homiladorlikning ikkinchi yarmidan boshlab arterial bosimi muntazam
o‘lchanib boriladi, siydigi tekshiriladi, vazni o‘lchanadi, umumiy va akusherlik
tekshirish o‘tkaziladi. Homiladorlik asoratlari aniqlansa homilador ayol tug‘ruq
majmuining homiladorlar patologiyasi bo‘limiga jo‘natiladi. Chala tug‘ish
ko‘proq kuzatilishini hisobga olib, homiladorlarni tug‘ruq majmuiga tug‘ruqdan
2–3 hafta oldin jo‘natish tavsiya etiladi.
Egiz homilador ayoldan egizaklar oy-kuni yetib tug‘ilsa, ko‘pincha to‘g‘ri
rivojlanadi. Chala tug‘ilgan bolalar funksional jihatdan yetilmaydi, egizaklar juda
ham chala bo‘lsa, yashab ketish ehtimoli kam bo‘ladi.
Bir tuxumli egizaklarga umumiy plasentadan oziq moddalar bab-baravar kelib
turmagani uchun ular ba’zan baravar rivojlanmaydi. Oziq moddalarni yetarli
miqdorda olib turmagan homila rivojlanishdan ortda qoladi va homila nobud
bo‘ladi. Yaxshi o‘sayotgan ikkinchi homila nobud bo‘lgan homilani aksari qisib
qo‘yadi. Òirik egizak tug‘ilgach, rosa qisilgan homila («qog‘oz homila») yo‘ldosh
bilan birga tushadi. Egizaklar bir tuxumdan rivojlanganda bir egizakning
qog‘onoq suvi ko‘p bo‘lib, ikkinchisining to‘g‘ri rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi
mumkin. Goho, qo‘shilib o‘sgan egizaklar tug‘iladi (egizaklar boshi, ko‘kragi,
154-rasm.
Egizaklarning bacha-
donda joylashuvi.
a
–ikkala homilaning
boshi oldinda joyla-
shuvi; 
b
–birinchi ho-
milaning boshi, ikkin-
chi homilaning chanoq
qismi oldinda joyla-
shuvi; 
d
–ikkala homi-
laning ko‘ndalang joy-
lashuvi.
a b d

---

%
qorni, umurtqasi, chanog‘idan qo‘shilib ketgan bo‘lishi mumkin – Siam
egizaklari).
Egizaklar bachadon bo‘shlig‘ida aksari (qariyb 90%) bo‘ylama vaziyatda
yotadi. Bo‘ylama vaziyatda homila a’zolari oldinda yotishining turli variantlari
kuzatiladi: ikkalasining boshi oldinda (154-
a 
rasm), ba’zan birining boshi oldinda,
ikkinchisining chanoq tomoni oldinda (154-
b 
rasm) yotadi.
Ba’zan egizaklardan biri uzunasiga, ikkinchisi ko‘ndalangiga yotadi. Ikkala
egizakning ko‘ndalang yotishi (154-
d 
rasm) kamroq uchraydi.
EGIZ HOMILADORLIKNI ANIQLASH
Egiz homiladorlikni dastlabki oylarda aniqlash qiyin. Bunday homiladorlik
oxirigi oylarda osonroq aniqlanadi. Egiz homiladorlikda bachadon tez o‘sadi,
kattaligi homiladorlik muddatiga mos kelmaydi. Bachadon tubi balandda, qorin
hajmi katta bo‘ladi. Qorin aylanasi homiladorlik oxirida 100 sm va undan ham
oshadi. Homilador ayolni bachadoni paypaslab va egizlarni yurak tonlarini
eshitib olinadigan ma’lumotlar diagnostika uchun juda muhim ahamiyatga
egadir.
Bachadonda uchta yirik qism (ikkita bosh bilan
bitta chanoq tomon yoki ikkita chanoq tomon bilan
bitta bosh) topilishi, ikki bosh yoki ikki chanoq
tomonining ravshan paypaslanishi egizaklar
rivojlanayotganligini yaqqol ko‘rsatadi.
Bachadonning turli joylarida homilalarning yurak
tonlari ravshan eshitiladigan ikki nuqta borligi
diagnostika uchun katta ahamiyatga egadir (155-
rasm). Agar: shu nuqtalar o‘rtasida yurak tonlari
eshitilmaydigan maydon bo‘lsa; ikkala nuqtadagi
yurak tonlari har xil bo‘lsa, egiz homiladorlikka
shubha bo‘lmaydi. Ikki nuqtada yurak urishi bir xil
emasligini aniqlash uchun uni bir yo‘la ikki kishi
baravar eshitib va sinab ko‘rishi ham mumkin.
Bachadon hajmi katta va tubi balandda turgani
holda kichkina boshning paypaslab topilishi ham
egiz homiladorlikdan guvohlik beradi. Qorinning
turli joylarida homila qimirlashining va qorinning
turli joylarida mayda qismlarining topilishi ham egiz homiladorlikdan darak
beradi. Egiz homiladorlik belgilari ba’zan yetarli bo‘lmay, diagnostika
qiyinlashadi. Bunday hollarda ultratovush diagnostika usulini tadbiq etish
mumkin, bu usul egizaklar sonini va bachadondagi vaziyatni ravshan ko‘rsatib
beradi.
155-rasm.
Egizaklar rivojlanganda
homilaning yurak urishi
ravshan eshitiladigan ikki
nuqta.

---

&
EGIZ HOMILADORLIKDA ÒUG‘RUQNING KECHISHI
Egiz homiladorlikda tug‘ruq normal o‘tishi mumkin. Bunda bachadon bo‘yni
ochilib, birinchi homila pufagi yoriladi va birinchi homila tug‘iladi. Birinchi
homila tug‘ilgach, dard va to‘lg‘oq tutishi 15 daqiqadan 0,5–1 soatgacha to‘xtab,
pauzadan keyin boshlanadi. Ayni vaqtda bachadon o‘zini kichraygan hajmiga
moslashadi. So‘ngra dard va to‘lg‘oq tutishi yana boshlanadi, ikkinchi homila
pufagi yoriladi va ikkinchi homila tug‘iladi. Ikkinchi homila tug‘ilgach ikkala
yo‘ldosh bachadon devorlaridan ko‘chib, tug‘ruq yo‘llaridan bir vaqtda tushadi.
Ammo tug‘ruq hamisha ham shunday oson o‘tavermaydi, ko‘pincha og‘ir
kechishi ham mumkin. Ba’zan bachadonning o‘ta cho‘zilgan muskullari zo‘r
berib qisqara olmasligi sababli tug‘ruq kuchlari ko‘pincha susayib qoladi, shu
bois dard tutishi kamayadi. Bachadon bo‘ynining ochilish davri cho‘zilib ketadi.
Aksari homilaning tug‘ilish davri ham cho‘zilib ketadi. Birinchi homila tug‘ilgach
bir vaqtda plasenta ham ko‘chishi mumkin. Ayni paytda ko‘p qon ketib, homilada
asfiksiya ro‘y beradi.
Ikkinchi homilaning pufagi ko‘pincha kechikib
yoriladi. Bunday hollarda homila pufagi sun’iy yo‘l
bilan yirtiladi. Birinchi homila tug‘ilgach ikkinchi
homila ko‘ndalang yotishi mumkin, bunday homila
tug‘ila olmaydi.
Egizaklarning tirkashib qolishi tug‘ruqning
g‘oyatda xavfli asorati bo‘lib, kamdan-kam uchraydi.
Chanoq og‘zining ustida egizaklarning bosh sohasidan
tirkashib qolishi (156-rasm) tipik variant hisoblanadi,
tirkalishlarning boshqa variantlari ham uchrashi
mumkin. Egizaklar tirkashib qolganda akusherlik
operatsiyalarini qilishga to‘g‘ri keladi.
Chilla davrida ko‘pincha qon ketadi (plasentaning
to‘la ko‘chmaganligi yoki ko‘chgan plasentaning bacha-
donda ushlanib qolganligi qon ketishiga sabab bo‘ladi).
Bachadonning qisqaruvchanligi susayganda ham tug‘ruqdan keyingi dastlabki
soatlarda qon ketishi mumkin.Chilla davrida bachadon involutsiyasi ko‘pincha
sekinlashganligi qayd qilinadi.
EGIZ HOMILADORLIKDA ÒUG‘RUQNI BOSHQARISH
Egiz homiladorlikda tug‘ruq ko‘pincha asoratli o‘tganligi uchun u fiziologik
va patologik tug‘ruq chegarasi deb hisoblanadi. Egiz homiladorlikda akusher
ko‘magi, operatsiyalari va dori moddalarni ko‘proq qo‘llashga to‘g‘ri keladi.
Shu sababli bunday tug‘ruqlar vrach ishtirokida boshqarilishi kerak.
156-rasm.
Egizaklarning tirkashib
qolishi.

---

'
Òug‘ruqni boshqarishda ona va egizaklar ahvolini, tug‘ruq dinamikasini
sinchiklab kuzatish, tug‘uvchi ayolga o‘z vaqtida to‘yimli va yengil hazm
bo‘ladigan ovqat berib turish, qovuq va ichak funksiyasidan ogoh bo‘lish, tashqi
jinsiy a’zolarni muntazam tozalab turish zarur. Dard tutishi sust bo‘lsa, uni dorilar
yordamida kuchaytirishga to‘g‘ri keladi.
Bachadon bo‘yni ochiladigan davrda boshqa choralarga odatda ehtiyoj
qolmaydi. Faqat egiz homiladorlikda homila pufagini (bachadon bo‘ynining 2–
3 barmoq enicha ochilganda) sun’iy yo‘l bilan yirtishga to‘g‘ri keladi.
Ortiqcha qog‘onoq suvi chiqib ketgach bachadonning haddan tashqari
tarangligi barham topib, qisqaruvchanligi yaxshilanadi. Qog‘onoq suvining tez
ketishi natijasida homila kindigining va qo‘lining chiqib qolishi plasentaning
barvaqt ko‘chishi kabi noxush oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shuni nazarda
tutib, qog‘onoq suvi sekin chiqariladi. Shuning uchun qog‘onoq pufagi chetidan
yirtiladi. Qo‘lni qinga qo‘yib qog‘onoq suvi sekin-asta chiqariladi.
Homila tug‘iladigan davr ham tabiiy holga qo‘yib beriladi. Òo‘lg‘oq tutishi
susayganda uni kuchaytiradigan dorilar qo‘llaniladi, homila asfiksiyasining oldi
olinadi. Birinchi homila tug‘ilgach tashqi tekshirish o‘tkaziladi, ikkinchi
homilaning vaziyati va yurak tonlari eshitib turiladi. 20–30 daqiqa mobaynida
ikkinchi homila tug‘ilmasa uning homila pufagi yirtiladi va tug‘ruqning o‘tishi
tabiiy holiga qo‘yib beriladi. Ikkinchi homila ko‘ndalang yotgan bo‘lsa, oyog‘iga
burilib, tug‘ruq yo‘llaridan tortib olinadi. Homila asfiksiyasida yoki tug‘ruq
yo‘llaridan qon kelgan taqdirda homila boshi chanoq bo‘shlig‘ida yoki chiqish
teshigida turgan bo‘lsa, akusherlik qisqichini solib tug‘ruq tugallanadi.
Òug‘ruqni III davrida ayolning ahvoliga va u yo‘qotayotgan qon miqdoriga e’tibor
berish kerak. Yo‘ldosh tushish davrining boshlarida ko‘p qon ketishining oldini olish
maqsadida tug‘uvchi ayolning muskullari orasiga 1 ml pituitrin yuboriladi. Qon ketsa
– darhol bachadondan yo‘ldoshni tushirish chora-tadbirlari ko‘riladi. Yo‘ldoshning
ko‘chish belgilari bo‘lsa, tashqi amallar bilan chiqariladi. Yo‘ldosh ko‘chmagan bo‘lsa
va anchagina qon ketayotgan bo‘lsa, uni bachadon bo‘shlig‘iga qo‘l suqib ko‘chiriladi
va olinadi. Òushgan yo‘ldoshlarning butunligiga ishonish uchun va egizaklarning
bir yoki ikki tuxumdan rivojlanganini bilish uchun sinchiklab ko‘zdan kechiriladi.
Òug‘ruqdan keyingi dastlabki soatlarda ayolning ahvoliga, bachadonning
qisqarishiga va jinsiy yo‘llardan kelayotgan qon miqdoriga diqqat bilan qarab
turiladi. Bachadon sust qisqarayotgan bo‘lsa, bachadonni qisqartiruvchi
preparatlar yuboriladi.
Nazorat uchun savollar
1. Egiz homiladorlik sabablari, diagnostikasi.
2. Egiz homiladorlikda homiladorlik va tug‘ruqning kechishi.
3. Egiz homiladorlikda ona va bola uchun yuz berishi mumkin bo‘lgan asoratlar.
4. Egiz homiladorlikda tug‘ruqni boshqarish.

---

 !
III QISM.
PAÒOLOGIK AKUSHERLIK
XVII
BOB.
HOMILADORLIK GESÒOZLARI
Ayol organizmida homila tuxumining rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan,
homiladorlik tugashi bilan o‘tib ketadigan patologik jarayonlar homiladorlik
gestozlari deyiladi. Gestozlar homiladorlik vaqtida ro‘y beradi va odatda
homiladorlik tamom bo‘lishi bilan o‘tib ketadi. Òug‘ruq (yoki abort) dan keyin
gestozlarning barcha belgilari odatda butunlay yo‘qoladi; shu kasalliklarning
uzoq davom etuvchi og‘ir shakllaridan keyin ayrim asoratlari kuzatiladi.
Ayrim olimlar gestozlarning kelib chiqishini organizmning zaharli (toksinli)
moddalardan zaharlanishi bilan izohlashga urinib ko‘rishdi. Shu zaharli
moddalarning paydo bo‘lishi haqida har xil fikrlar bayon qilindi. Ba’zi mualliflar
zaharli moddalar homilador ayol organizmida moddalarning noto‘g‘ri
almashinuvi natijasida hosil bo‘ladi deb hisoblashsa, boshqa mualliflar zaharli
moddalar plasentada paydo bo‘ladi degan fikrni bildiradilar. Ular zaharli
moddalar plasentaning noto‘g‘ri ishlashi natijasida yoki homilador ayol qoniga
xorion elementlari kirib parchalanishidan hosil bo‘ladi deb faraz qilishadi.
Nihoyat, bachadondagi homilada modda almashinuv tashlandiqlari o‘z vaqtida
zararsizlantirilmasa va ona organizmidan chiqib ketmasa, homilador ayol qoniga
o‘tib, zaharli ta’sir ko‘rsatadi, degan fikr ilgari surildi.
Lekin zaharli moddalarni gestoz bo‘lgan bemorlar organizmidan ajratib olish
yo‘lidagi ko‘p urinishlar natija bermadi. Shunday bo‘lgach, gestozlarning kelib
chiqishini organizmning zaharlanishi bilan tushuntiradigan nazariyalar yetarli
asosga ega emas. Homiladorlik gestozlarini ayol organizmiga homila tuxumidan
(homila va plasentadan) o‘tadigan yot oqsillarga sezgirlik ortishi bilan
tushuntirilgan nazariya diqqatga sazovordir.
Ichki sekretsiya bezlari faoliyatining buzilishi ham homiladorlik gestozlariga
sabab bo‘ladi deb faraz qilinadi. Ammo gestozlarda gormonlar muvozanatining
o‘zgarishi gestozlarning sababi emas, balki oqibati bo‘lsa kerak.
Homiladorlik gestozlarining kelib chiqishi ko‘p jihatdan ayol asab tizimining
funksional xususiyatlariga bog‘liq. Homiladorlik ayol organizmiga yangi,
ortiqroq talablar qo‘yadi. Shu munosabat bilan homiladorlikda deyarli barcha
a’zo va tizimlar funksiyasi o‘zgaradi, modda almashinuvida kattagina o‘zgarishlar
ro‘y beradi. Bu o‘zgarishlar moslanish tariqasidagi fiziologik o‘zgarishlar bo‘lib,
homiladorlikning eson-omon o‘tishiga va homilaning rivojlanishiga yordam
beradi. Hozirgina ko‘rsatilgan o‘zgarishlarning hammasi asab tizimining nazorati
ostida kelib chiqadi va avj oladi. Ayolning asab tizimida o‘zgarishlar mavjud
bo‘lsa, moslanish tarzidagi fiziologik reaksiyalar to‘g‘ri rivojlanmaydi. Bir qancha
a’zo va tizimlar faoliyatidagi o‘zgarishlar patologik tus oladi; moddalar

---

 !
almashinuvi buziladi, homilador ayol organizmining tashqi va ichki muhitdan
keluvchi ta’sirotlarga javob reaksiyasi o‘zgaradi. Mana shu o‘zgarishlarning
hammasi gestozlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Ilgari boshdan kechirilgan og‘ir
kasalliklar, noto‘g‘ri ovqatlanish, gigiyenik rejimning buzilishi, haddan tashqari
charchash va ayol organizmining chidamini kamaytirib qo‘yadigan boshqa omillar
asab tizimi funksiyalarining o‘zgarib ketishiga, demak gestozlar kelib chiqishiga
ham sabab bo‘ladi. Gipertoniya kasalligi, yurak poroklari, buyrak, jigar, ichki
sekretsiya bezlari kasalliklari (diabet, tireotoksikoz va boshqalar) va boshqa a’zo
hamda tizimlarning kasalliklari bilan og‘rib yurgan ayollarda kechki gestozlar
ko‘proq paydo bo‘ladi va og‘irroq o‘tadi.
Boshqa kasalliklar natijasida paydo bo‘lgan gestozlar «qo‘shilgan» gestozlar
deb ataladi.
Homiladorlik gestozlarining tasnifi.
Homiladorlik gestozlarining quyidagi
turlari tafovut qilinadi.
1. Homiladorlikning ilk gestozlari: homiladorlarning qusishi, so‘lak oqishi.
Ilk gestozlarda asosan ovqat hazm qilish tizimida o‘zgarishlar kuzatiladi.
2. Homiladorlikning kechki gestozlari: homiladorlar istisqosi, nefropatiya,
preeklampsiya, eklampsiya. Kechki gestozlarda qon tomirlarda degenerativ
o‘zgarishlar bo‘ladi.
3. Homiladorlik gestozlarining kam uchraydigan turlari: homiladorlarning
sariq kasalligi, dermatozlar, tetaniya, bronxial astma, osteomalyatsiya, xoreya
kabilar.
HOMILADORLIKNING ILK GESÒOZLARI
HOMILADORLARNING QUSISHI VA ÒIYILMAYDIGAN QUSISHI
Homiladorlarning qusishi 
(emesis gravidarum). Ko‘p ayollar, ayniqsa
birinchi marta bo‘yida bo‘lgan ayollar homiladorlikning dastlabki oylarida ertalab
ko‘ngli aynib, qusadi. Ular har kuni qusmaydi va bu uning sog‘lig‘iga ta’sir
qilmaydi. Bunday qusish gestoz emas.
Homiladorlarning faqat ertalab emas, balki kuniga bir necha marta, hatto
ovqat yemasdan ham qusishi gestozga aloqador. Ayol qusgan vaqtda ko‘ngli
ayniydi, aksari ishtahasi yo‘qoladi, achchiq va sho‘r ovqatlarni ko‘ngli tusaydi.
Ayol qusishiga qaramay ovqatning bir qismi organizmda qoladi va homilador
ayol vazni aytarli kamaymaydi. Homilador ayol darmoni quriyotganini, jirtaki,
uyquchan, ba’zan esa uyqusiz bo‘lib qolganini aytadi. Uning umumiy ahvoli
qoniqarli, harorati normal bo‘lib; pulsi bir qadar tezlashishi (tomiri bir daqiqada
90 martaga qadar urishi) mumkin. Homiladorlarning qusishi dastlabki 2–3 oyda
kuzatiladi, dori-darmon natijasida yoki o‘z-o‘zidan yo‘qolib ketadi.
Homiladorlik qusishlarning uch darajasi tafovut qilinadi:

---

 ! 
1. Yengil shakli.
2. O‘rta og‘irlikdagi qusish.
3. Tiyilmaydigan qusish – og‘ir shakli.
Bularning barchasi yagona rivojlanuvchi patologik jarayonning turli darajalari
hisoblanadi va ular birinchi darajada tugallanishi yoki og‘irlashuvi mumkin.
Qusishning yengil shakli asab tizimida funksional o‘zgarishlar (nevroz fazasi)
bilan, o‘rtacha og‘irlikdagi shakli – intoksikatsiya (toksikoz fazasi), og‘ir shakli
esa – distrofik (distrofiya fazasi) jarayonlar bilan xarakterlanadi.
Homiladorlik qusishining yengil shakli.
Qusishning bu shaklida asosan
asab tizimida funksional o‘zgarishlar kuzatiladi. Miyaning po‘stloq qavati asab
faoliyati pasayishi, po‘stloq osti markazi qo‘zg‘aluvchanligining oshishi, vegetativ
asab tizimi fuknsiyasining buzilishi va modda almashinuvining barcha
sohalaridagi o‘zgarishlar shular jumlasidandir. Kasallikning asosiy belgisi qusish.
Qusish ko‘ngil aynish, ishtahaning pasayishi, ba’zan achchiq va sho‘r narsalarga
ko‘ngil ketishi kabi holatlar bilan birga kechadi. Bir kunda 2–4 martagacha
ko‘pincha ovqat yegandan keyin qusish takrorlanadi. Bemorning umumiy ahvoli
yomonlashmaydi, tana harorati ko‘tarilmaydi, pulsi 1 daqiqada 90 marta, arterial
qon bosimi normal holatda bo‘ladi. Qonda va siydikda o‘zgarishlar bo‘lmaydi.
Ba’zan darmonsizlik, uyquchanlik, kayfiyatning pastligi kuzatiladi. Qusish
davolanganda yengil o‘tib ketadi, ba’zan o‘z-o‘zidan yaxshi bo‘lib ketadi. 10–
15% homilador ayollarda qusish kuchayib, keyingi bosqichga o‘tishi mumkin.
Qusishning o‘rta og‘irlikdagi shakli. 
Gestozning bu fazasida asab tizimidagi
o‘zgarishlar kuchayadi, vegetativ asab tizimida buzilishlar o‘sadi, uglevodlar va
yog‘lar almashinuvi buzilib, ketoasidoz holati sodir bo‘ladi.
Gestozning bu fazasida ichki sekretsiya bezlari faoliyatida katta o‘zgarishlar
bo‘ladi. Klinik manzarasi qusishning tezlashuvi (bir sutkada 10 marotaba va
undan ham ko‘proq) bilan xarakterlanadi va ovqat yeyish bilan bog‘liq bo‘lmaydi.
Homilador ayolning vazni kamayadi, oriqlab ketadi. Òana harorati subfibril (37,5
0
gacha), puls o‘zgaruvchan, taxikardiya 95–100 martaba 1 daqiqada, terisi quruq,
darmonsizlik va befarqlik kuzatilishi mumkin. Siydik ajralishi kamayib, ko‘pincha
siydikda aseton chiqadi. Òili karashlanib, ichi qotadi. Qonda unchalik o‘zgarishlar
bo‘lmasa-da, eritrositlar va gemoglobin pasayishi mumkin.
Bemorni shifoxona (tug‘ruq majmui) sharoitida o‘z vaqtida to‘g‘ri davolansa
tezda sog‘ayib ketadi. Ba’zan qaytalanishi va qaytadan davolash kursini
o‘tkazishga to‘g‘ri keladi. Kam hollarda o‘rtacha og‘irlikdagi qusish
tiyilmaydigan qusishga o‘tishi mumkin.
Homiladorlarning tiyilmaydigan (haddan tashqari) qusishi 
(hyperemosis
gravidarum) og‘ir kasallik hisoblanadi. Òez-tez qusishga organizmdagi eng muhim
funksiyalarning buzilganidan darak beruvchi boshqa belgilar ham qo‘shiladi.
Ayol bir sutkada 20 marta va undan ortiq qusadi; kunduzi ham, kechasi ham
qusaveradi. Yegan ovqati emas, organizmdagi suv ham chiqib ketadi. Ayolning

---

 !!
ovqatdan ko‘ngli qoladi. Qusish ustiga ko‘pincha so‘lagi ham oqadi. Ayolning
tana vazni kamayadi. Kasallik uzoq davom etganda ayol juda ozib ketadi, teri
ostidagi yog‘ qatlami yo‘qoladi. Òerisi quruq va ilvillagan, tilini karash bosgan
bo‘lib, og‘zidan qo‘lansa hid keladi.
Òana harorati subfebril bo‘ladi, pulsi tezlashadi (tomiri bir daqiqada 100–120
martacha uradi), arterial bosimi pasayadi, siydikda aseton va oqsil paydo bo‘ladi.
Bemorning tinkasi qurib, tiniqib uxlay olmaydi, behalovat yoki beparvo (apatiya)
bo‘lib qoladi. Kasallik ayniqsa og‘ir o‘tganda harorat ko‘tarilib, badan sarg‘ayadi,
puls juda ham tezlashib, aritmiya qayd qilinadi; bemor alahlashi mumkin. Qusishi
tiyilmayotgan bemorni o‘z vaqtida davolash zarur. Bemor davolanmasa, organizmda
og‘ir distrofik o‘zgarishlar ro‘y berib, u o‘lib qolishi mumkin.
Homiladorlarning qusishini va tiyilmaydigan qusishini davolash. 
Bemor
statsionarga yotqizilib, ruhan va jismonan to‘liq orom olishi uchun sharoit
yaratiladi. Homilador ayolni kasalxonaga yotqizib, hatto davo qilinmaganda ham
umumiy ahvoli, ko‘pincha yaxshilanib ketadi.
Bemorni yaxshi parvarish qilish, tinch qo‘yish, uzoq uxlatish, qusishning
aksari nom-nishonsiz o‘tib ketishiga va homiladorlikning to‘g‘ri rivojlanishiga
ayolni chin dildan ishontirishning ahamiyati katta.
Bemorga yengil hazm bo‘ladigan ovqatlar (suxari, pyure, choy, kofe, kompot,
yog‘siz go‘sht, baliq, tuxum, sariyog‘) uning istagiga qarab buyuriladi. Bemor
ovqatni yotgan holida, bot-bot, oz-ozdan yeb turadi; ba’zan sovuq ovqat yaxshiroq
singadi.
Agar ovqat singmasa, venaga glukoza (40% li eritmasi 30–50 ml) yuboriladi
yoki tomchili huqna qilib yuboriladigan fiziologik eritmaga glukoza qo‘shiladi.
Glukoza bilan fiziologik eritmadan qilinadigan tomchili huqnalar (1 
l
fiziologik
eritmaga 40% li glukoza eritmasidan 100 ml qo‘shiladi) keng qo‘llaniladi, ular
organizmni suvsizlanishdan saqlaydi va oziq moddalarning yetib borishiga
yordam beradi. Òomchili huqnalar yo‘li bilan kuniga 1, 5–2 
l
fiziologik eritmaga
glukoza qo‘shib yuboriladi.
Òomchili huqnaga bulyon, sut, tuxum, tolqon qo‘shsa bo‘ladi. Eritma bir
daqiqada 60–80 tomchi (soatiga 200–300 ml) tezlik bilan kiritiladi. Ayolning ahvoli
hademay yaxshilanadi va uni odatdagicha ovqatlantirish mumkin bo‘lib qoladi.
Glukozaga qo‘shib venaga vitaminlar (avvalo C va B
1
) yuboriladi yoki
ichiriladi. Bemor qattiq qusayotgan bo‘lsa, dorilar bilan davolashga to‘g‘ri keladi.
Bromidlar ko‘rinishidagi mikrohuqnalar (4% li natriy bromid eritmasidan kuniga
bir mahal 50 ml) muvaffaqiyat bilan qo‘llanilmoqda.
N.V.Kobozeva bromni kofein bilan birga ishlatishni taklif etdi. Har kuni 10 ml
dan venaga natriy bromidning 10% li eritmasi; teri ostiga 10% li kofein eritmasini
kuniga ikki mahal 1 mldan yuboriladi; davolash 10–15 kun davom etadi.
Fiziologik uyquni uzaytirish uchun amital-natriy (barbamil) kuniga 2 mahal
0,1–0,15 g dan ichiriladi; davolash 7–10 kun davom etadi. Bemor qattiq

---

 !"
qusayotgan bo‘lsa, barbamildan mikrohuqna qilinadi (30–40 ml fiziologik
eritmaga 0,15–0,2 g barbamil qo‘shiladi). Uyquni uzaytirish uchun luminal
ichirish mumkin.
Kalsiy xlorid yaxshi naf beradi (10% li eritmasidan 10 ml olib venaga
yuboriladi yoki 10% li eritmasidan 1 osh qoshiq olib 1/4 stakan suv yoki sut
bilan huqna qilinadi). Oz-oz (100–150 ml)dan qon quyish yaxshi foyda beradi.
Homiladorlarning qusishiga davo qilish uchun aminazin tabletkasi yoki
kapsulasi ichiriladi (kuniga 2–3 mahal, 0,025 g aminazin, 0,5 g glukoza) yoki
uning 2,5% li eritmasidan 1 ml ni glukoza bilan qo‘shib, sutkasiga 1 marta venaga,
yo bo‘lmasa novokain eritmasi bilan qo‘shib, muskullar orasiga yuboriladi,
novokain ham odatda qusishning to‘xtashiga yordam beradi. Qusishning
to‘xtashiga yordam qiladigan boshqa preparatlar (droperidol va boshqalar) ham
bor.
Òo‘g‘ri davolanilsa natija yaxshi bo‘ladi. Agar dori-darmonlar foyda bermasa
homiladorlikni to‘xtatishga to‘g‘ri keladi.
SO‘LAK OQISHI
So‘lak oqishi (ptyalismus) ko‘pincha homiladorlarning qusishida va
tiyilmaydigan qusishida kuzatiladi, ammo mustaqil gestoz holida ham yuzaga
chiqadi. Kuniga 1 
l
gacha so‘lak ajralishi mumkin.
O‘rtacha miqdorda so‘lak oqishi homilador ayolning sog‘lig‘iga ta’sir
qilmaydi: bu gestozning sezilarli shaklida bemor kayfiyati yomonlashib, uyqusiz
bo‘lib qoladi, tana vazni kamayadi. Ammo so‘lak oqishi munosabati bilan
organizmda og‘ir o‘zgarishlar yuz bermaydi va homiladorlikni to‘xtatishga ehtiyoj
qolmaydi.
Homiladorlarning qusishiga qanday davo qilinsa, so‘lak oqishiga ham xuddi
shunday davo qilinadi: bemor tinch qo‘yiladi, bromidlar, uxlatadigan dorilar
beriladi, ovqat bot-bot, oz-ozdan yediriladi, venaga glukoza yuboriladi yoki
tomchili huqna qilinadi. So‘lak ko‘p oqqanda oz-ozdan (0,0005 dan kuniga 2
mahal) atropin beriladi. Og‘iz burchaklari, lablar zararlangan bo‘lsa vazelin,
brilliant ko‘ki surtiladi.
Ko‘pchilik olimlar bemorlarga o‘z so‘lagini to‘xtovsiz yutib turishni tavsiya
etadilar. Reflektor yo‘l bilan so‘lak oqishini to‘xtatishga sabab bo‘ladi. Ba’zan
splenin 2,0 dan teri ostiga yoki muskul orasiga inyeksiya qilinadi.
HOMILADORLIKNING KECHKI GESÒOZLARI
Homiladorlikning kechki gestozlariga (toksikozlariga) shish (istisqo),
nefropatiya, preeklampsiya va eklampsiya kiradi. Ba’zi olimlar boshqa
simptomlari bo‘lmagan arterial gipertenziya holatini ham kechki gestozlar

---

 !#
qatoriga kiritadi. Lekin arterial gipertenziya holati ko‘pincha homiladorlik paytida
qaytalangan xafaqonlik kasali va surunkali nefritning belgisi sifatida namoyon
bo‘lishi mumkin. Shu nuqtai nazardan arterial gipertenziya holatini kechki
gestozlarning bir simptomli shakli deb baholash qiyin.
Kechki gestozlar akusherlik amaliyotida o‘rtacha 1–2,7% homilador ayollarda
uchraydi. Uning og‘ir shakllaridan bo‘lgan va akusherlikda tez hamda shoshilinch
yordam ko‘rsatishni talab qiluvchi va aksariyat hollarda (50% gacha) onalar o‘limi
bilan tugashi mumkin bo‘lgan eklampsiya holati hayotda 0,1% gacha uchraydi.
Kechki gestozlarda asosan qon tomirlar tizimida distrofin o‘zgarishlar sodir bo‘lib,
ularning elastikligi yo‘qoladi, sinuvchan bo‘lib qoladi.
HOMILADORLAR ISÒISQOSI (SHISHI)
Homiladorlikning keyingi oylarida ko‘pincha oyoq panjalari va boldirlar biroz
salqib va shishib, dam olganda (oyoqni uzatib yotganda) o‘tib ketadi. Bunday
holat hali toksikoz emas.
Homiladorlar istisqosi shishi (hydrops gravidarum) ayol bachadonida (oyoq-
qo‘l, qorin sohasi) paydo bo‘lgan shishning qaytmasligi bilan ta’riflanadi. Kasallik
homiladorlikning ikkinchi yarmida, tug‘ruqqa yaqin boshlanadi. Oyoq panjalari
va boldirlar avvaliga biroz salqib, keyin rosmana shishadi; istisqo yana avj olganda
son, tashqi jinsiy a’zolar shishadi. Kasallik og‘ir o‘tganda shish tanaga va yuzga
tarqaladi.
Organizmda suyuqlik ushlanib qolishi sababli homilador ayolning vazni tez
oshib boradi. Homiladorlik normal o‘tganda uning ikkinchi yarmida tana vazni
haftasiga 250–300 g dan oshib boradi, istisqoda esa tana vazni haftasiga 500–
700 g dan va undan ham ko‘proq oshadi. Ba’zan oyoqlar salqigani sababli yashirin
shish borligi vaznni ancha oshiradi. Bunday hollarda istisqo homilador ayolni
muntazam tortib turish yo‘li bilangina aniqlanadi.
Homiladorlar istisqosida to‘qimalarda, asosan teri osti kletchatkasida suyuqlik
to‘planadi; odatda seroz bo‘shliqlar (qorin bo‘shlig‘i, plevra bo‘shlig‘i va
boshqalar)da suyuqlik to‘planmaydi.
Suyuqlik to‘planishi suv-tuz almashinuvining buzilishi va kapillarlar
o‘tkazuvchanligining ortishi bilan bog‘liq bo‘ladi. O‘tkazuvchanligi oshgan
tomirlardan chiqqan suyuqlik va tuzlar to‘qimalarda ushlanib qoladi.
Homiladorlik istisqosi tasnifi:
I darajali shish – shish faqat oyoqda (to‘piq, panjalar, boldir va sonda) bo‘ladi;
II darajali shish – shish oyoqlarda va qorinning oldingi devorida kuzatiladi;
III darajali shish – shish oyoqlar, qorinning oldingi devori va yuzga tarqalgan
bo‘ladi;
IV darajali shish – butun tananing shishi ko‘zga tashlanadi.

---

 !$
Klinikasi.
Homiladorlar istisqosida yurak, jigar, buyrak va boshqa a’zolar
o‘zgarmaydi. Arterial bosim normal bo‘ladi, siydikda oqsil paydo bo‘lmaydi.
Shish ko‘payganda siydik kam ajraydi. Homilador ayolning umumiy ahvoli
o‘zgarmaydi; shish ko‘paygandagina ayol og‘irlik va charchash sezayotganini
aytadi.
Homiladorlar istisqosi uzoq davom etadi, shish goh kamayib,
goh ko‘payib
turadi. Odatda bemor yotib, tegishlicha parhez qilganda shish tez yo‘qoladi, lekin
ayol odatdagicha hayot kechira boshlashi bilan yana shish paydo bo‘lishi mumkin.
Shish ba’zan tug‘ruqqacha o‘z-o‘zidan yo‘qolib ketadi. Aksari homiladorlar
tug‘gandan keyin istisqo nom-nishonsiz yo‘qoladi.
Homilador ayol to‘g‘ri rejimga amal qilmasa, istisqo toksikozning navbatdagi
og‘irroq bosqichiga, ya’ni homiladorlar nefropatiyasiga aylanishi mumkin.
Diagnostikasi
. Homiladorlik shishlarini aniqlash uchun qo‘l barmoqlari bilan
boldir terisi bosib ko‘riladi. Shish bo‘lsa odatda bosgan barmoq izlari chuqurcha
bo‘lib birmuncha vaqt turib qoladi, shish bo‘lmasa chuqurcha darhol o‘z holiga
qaytadi.
Ko‘pincha homila yurak tonlarini stetoskop orqali eshitganda ham, stetoskop
o‘rnida chuqur iz qoladi, bu homiladorlik shishlarining II darajaga o‘tganligidan
dalolat beradi. Yuqorida qayd etilgan homilador ayol vaznining har haftada o‘lchab
turilishi va uning odatdagidan ortishi istisqo belgisi hisoblanadi.
Istisqoning yashirin davrini aniqlash homiladorlik shishlari diagnostikasi
uchun eng qulay va ishonchli usuldir.
Buning uchun ayollar maslahatxonalarida “Nikoh uzugi” sinamasi o‘tkazilishi
maqsadga muvofiqdir. Ya’ni maslahatxonaga birinchi bor kelgan homilador ayol
barmog‘iga uzuklar tizmasidan kiydirilib ko‘riladi va raqami homiladorlik kartasiga
yozib qo‘yiladi. Keyinchalik har safar kelganda shu raqamli uzuk taqib ko‘riladi,
agarda uzuk barmoqqa mos kelmasa yashirin shish borligidan dalolat beradi.
Mak Klyur-Oldrich sinamasi
.
Homilador ayol bilagining old yuzasi terisi
ichiga 0,1 ml distillangan suv yuborilib, pufakcha hosil qilinadi. Odatda ayolda
yashirin shish bo‘lmasa hosil bo‘lgan pufakcha tezda so‘rilib ketadi. Agarda
yashirin shish bo‘lsa, pufakcha 0,5–1 soatlar ichida asta-sekinlik bilan so‘riladi.
Buni 
pufakcha sinamasi
ham deyiladi
Davolash.
Homiladorlar istisqosining oldini olishning eng yaxshi yo‘li –
homiladorlik gigiyenasiga rioya qilish, to‘g‘ri ovqatlanish, normal hayot
kechirishdir. Istisqoni o‘z vaqtida aniqlamoq uchun homilador ayolni muntazam
kuzatib turish zarur; homiladorlarni har haftada tortib turishning ahamiyati katta.
Homiladorlar istisqosining davosi suyuqlik va tuzlarni kamroq iste’mol
qilishdan iborat. Bemorga tuzsiz ovqat buyuriladi, kuniga iste’mol qilinadigan
suyuqlik cheklanib, 3–4 stakanga tushiriladi. Vitaminlarga boy uglevodli ovqatlar
ko‘proq tavsiya etiladi, go‘sht o‘rniga vaqtincha tvorog, kefir iste’mol qilib
turiladi. Shish qaytgandan keyin ozroq qaynatilgan go‘sht yeyishga ruxsat etiladi.

---

 !%
Shish ko‘paysa yoki oz bo‘lsa-yu uzoq tursa, homilador ayol statsionarga
(kasalxonaga) yotqizilib davolanadi.
Shish ko‘p bo‘lganda bemorni yotqizib qo‘yib davolanish, tuzsiz ovqat
buyuriladi va shish qaytguncha suyuqliq ichish qat’iyan cheklanadi. Shishni
kamaytirish maqsadida ammoniy xlorid (poroshogi 0,2– 0,3 g dan), gipotiazid
va boshqa diuretik dorilar buyuriladi.
GESÒOZLARDA HOMILADORLARNI ÒUG‘DIRISH
Gestozlarning og‘ir shakllarida, eklampsiya, preeklampsiya va
nefropatiyaning III darajasida homiladorlarni tug‘dirish davolashning ko‘pincha
asosiy usullaridan hisoblanadi.
Bemorlarni tug‘dirish dastlab oldindan tug‘ruqqa tayyorlash, intensiv
davolash chora-tadbirlari o‘tkazilgandan keyin amalga oshiriladi. Bu jarayon
bir necha soatdan bir yoki bir necha sutkagacha cho‘zilishi mumkin. Agarda
eklampsiyaning yuqorida qayd etilgan asoratlari ko‘zga tashlansa yoki uning
xavfi paydo bo‘lsa, shu zahotiyoq tug‘dirish chorasi ko‘riladi.
Agarda tug‘ruq yo‘llari tug‘ruqqa tayyor bo‘lib, bachadon bo‘yni kanali orqali
qog‘onoq pufagini yirtish (amneotomiya) imkoniyati bo‘lsa ayni muddao.
AYOLLARNI ÒABIIY ÒUG‘RUQ YO‘LLARI ORQALI ÒUG‘DIRISH
Gestozlarning I–II og‘irlik darajalarida tabiiy tug‘ruq yo‘llari orqali tug‘dirish
uchun (bachadon bo‘yni yetilmagan hollarda) dastlab prostaglindin yordamida
tug‘ruq qo‘zg‘atiladi. Bu holda oksitosinni qo‘llashga ehtiyot bo‘lish lozim.
Prostogladin yuborishdan 30 daqiqa oldin qog‘onoq suvi bilan emboliya
bo‘lishning oldini olish maqsadida muskul orasiga 1 ml dan promedol yoki
diprazin yuborish kerak. Òug‘ruq paytida gestozlarning kechishi chuqurlashuvi
(og‘irlashuvi) kuzatiladi. Shu bois tug‘ruqni og‘riqsizlantirishning barcha
tamoyillariga amal qilishga to‘g‘ri keladi. Boshqa holatlarda tug‘ruq kesar kesish
operatsiyasi bilan tugallanadi.
GESÒOZLAR PROFILAKÒIKASI
Profilaktika quyidagilarni o‘z ichiga oladi: a) ayollar homilador bo‘lmasdan
oldin ekstragenital kasalliklarni aniqlash maqsadida terapevt ko‘rigidan va to‘liq
tekshiruvdan o‘tishi lozim; b) turli xil yuqumli o‘choqlarni (surunkali angina,
kasal tishlar, boshqa surunkali yuqumli kasallik manbalarini) sog‘lomlashtirish;
d) ekstragenital kasalliklari bo‘lgan ayollarni xavfi yuqori guruhlarga kiritib,
sog‘lomlashtirish, ular orasidan kelajakda homiladorlik va tug‘ruq mumkin
bo‘lmagan ayollarni ajratib alohida dispanser nazoratiga olish.

---

 !&
GESÒOZNI BOSHIDAN KECHIRGAN AYOLLAR SOG‘LIG‘INI
QAYÒA ÒIKLASH (REABILIÒATSIYA)
Bu jarayon uch bosqichdan iborat:
1. Òug‘ruq majmualarining chilla davri bo‘limlarida tug‘gan ayollarni tekshirish va
asoratlarni davolash. 10 kun davomida davolash samara bermasa, bemorlarni
ixtisoslashtirilgan kasalxonalarga o‘tkazish (kardiologiya, nevrologiya, urologiya va h.k.).
2. Bir yil davomida ayolni akusher-ginekolog terapevt bilan birgalikda
nazorat ostiga oladi va yurak qon-tomir tizimi, buyrak, jigari va ko‘zning tubini
tekshirib turiladi.
3. Akusher-ginekolog bilan terapevt birgalikda lozim topilsa ayolni kelgusi
homiladorlikka tayyorlaydi.
Ayolning bolasi esa neonatologlar tomonidan atroflicha tekshiriladi, keyin
pediatrning dispenser nazoratiga olinadi.
Homiladorlik kechki gestozlari haqida zamonaviy ma’lumotlar darslikning
akusherlikda tez va shoshilinch yordam bobida keltirilgan.
HOMILADORLIK GESÒOZLARINING KAM
UCHRAYDIGAN SHAKLLARI
HOMILADORLARNING DERMAÒOZLARI
Homiladorlik munosabati bilan kelib chiqadigan va homiladorlik tugashi bilan
yo‘qolib ketadigan teri kasalliklari dermatozlar deb ataladi. Homiladorlarning dermatozlari
odatda qichima, ba’zan ekzema, eshakyem, eritema, uchuq (gerpes) toshishidan iborat.
Qichima homiladorlikning boshlarida va oxirida namoyon bo‘lib, tashqi jinsiy
a’zolar sohasi bilan cheklanishi yoki butun badanga tarqalishi mumkin. Qichima
ko‘pincha azobli bo‘lib, uyqusizlikka, kayfiyatning buzilishiga yoki jirtakilikka
sabab bo‘ladi.
Dermatozlarning davosi 
– asab tizimining funksiyasini va moddalar
almanishuvini tartibga soladigan dorilar (bromidlar, barbituratlar, kalsiy xlorid,
vitaminlar) buyurish, to‘g‘ri ovqatlanish (oqsil va yog‘larni kamroq iste’mol
qilish) va ratsional rejim (osoyishtalik, uyqu va uyg‘oqlik davrini to‘g‘ri
navbatlash)dan iborat.
HOMILADORLARNING SARIQ KASALLIGI
Homiladorlik davrida paydo bo‘ladigan sariqlik har xil kasalliklarning
simptomi yoki gestozning yuzaga chiqish belgisi bo‘lishi mumkin. Virusli gepatit
(Botkin) kasalligi, jigar va o‘t yo‘llari kasalligi (o‘t-tosh kasalligi va boshqalar)
simptomi bo‘lishi mumkin. Sariqlik to‘xtovsiz (tinmay) qusishda, jigar
shikastlanishiga yo‘ldosh bo‘lib kelgan eklampsiyada ham paydo bo‘lishi

---

 !'
mumkin. Sariqlik ko‘proq jigar shikastlanishi bilan ifodalanadigan homilador
ayollarning mustaqil gestozi sifatida kamdan-kam yuz beradi. U ko‘p hollarda
terining qichishishi, ba’zan qusish bilan kechadi. Uzoq vaqt (haftalab, oylab)
davom etishi mumkin yoki tug‘gandan so‘ng yo bo‘lmasa sun’iy ravishda
homiladorlik to‘xtatilgandan keyingina butunlay ketadi. Sariqlikning paydo
bo‘lishiga boshdan kechirilgan ilgarigi Botkin kasalligi yoki jigar shikastlanishi
bilan kechadigan boshqa kasalliklar oqibatida jigarning funksional
yetishmovchiligi sabab bo‘ladi deb ham taxmin qilishadi.
Homilador ayolning sariqligi – jigar shikastlanganligidan darak beruvchi
noxush holatdir. Bunda ayolni zudlik bilan kasalxonaga yotqizish va uning paydo
bo‘lish sababini aniqlash zarur, Botkin kasalligi bo‘lsa, tegishli davo choralarini
ko‘rish lozim. Homiladorlarning sariq kasalligiga gepatit va gepatoxolesistit kabi
davo qilinadi. Qator hollarda homiladorlikni vaqtidan oldin to‘xtatishga to‘g‘ri
keladi.
Ko‘p hollarda jigarning o‘tkir sariq distrofiyasi
kuzatiladi. Bu kasallik
to‘xtovsiz (haddan tashqari ko‘p) qusish bilan bog‘liq ravishda kelib chiqishi
yoki qusish bilan bog‘liq bo‘lmasligi mumkin. Kasallikning asli mohiyati
jigarning rivojlanib boruvchi (progressiv) distrofiyasi (oqsil, yog‘ bilan bog‘liq
hajmining keskin ravishda kichrayishi, nekroz, atrofiya yuz berishidan iborat.
Kasallik o‘ta og‘ir kechishi (bemor juda ham sarg‘ayib ketadi hamma joyi
qichiydi, qusadi, tirishadi, hushdan ketadi) komaga olib keladi va o‘limga sabab
bo‘ladi. Bunda homiladorlikni zudlik bilan to‘xtatish kerak, ammo bu chora jigar
parenximasidagi og‘ir o‘zgarishlar natijasida kelib chiqadigan asoratlarni kamdan-
kam hollardagina yaxshilaydi.
Gestozlar qatoriga tirishish, bronxial astma, anemiya va homiladorlarning
boshqa kasalliklarini qo‘shadi. Biroq homiladorlik paytida birinchi marta yuzaga
chiqqan aytib o‘tilgan kasalliklar, shuningdek, asab tizimi (va psixikasi)
buzilishlari gestozga kiritilmaydi. Ular homilador yoki, homilador bo‘lmagan
ayollarda kuzatiladi. Bir qancha a’zo hamda tizimlar faoliyati va organizm
reaktivligi o‘zgarib qolganligi uchun homiladorlik zimdan kechayotgan ba’zi
patologik jarayonlarning yuzaga chiqishiga imkon yaratib beradi.
Nazorat uchun savollar
1. Gestozlarning etiologiyasi.
2. Ilk gestozlar tasnifi, klinikasi, diagnostikasi, davolash.
3. Kechki gestozlar texnikasi, diagnostikasi, davolash.
4. Kechki gestozlar (arterial gipertenziya, preeklampsiya va eklapmsiya) holatlarida
birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish.

---

 "
XVIII BOB.
EKSÒRAGENIÒAL KASALLIKLARDA
HOMILADORLIK VA ÒUG‘RUQ
YURAK-QON ÒOMIR ÒIZIMI KASALLIKLARI
Respublika sog‘liqni saqlash tashkilotlarining ma’lumotlariga ko‘ra o‘limga
olib keluvchi sabablar orasida yurak qon-tomir kasalliklari birinchi o‘rinda turib,
ular 1994-yilda umumiy ko‘rsatgichning 46% ini tashkil etgan. Masalan, 1994-
yilda tibbiy ko‘rikdan o‘tkazilgan tug‘ish yoshidagi ayollarning 5,3% ida turli
yurak qon - tomir xastaliklari aniqlangan, shu davr ichida 1,3% homilador
ayollarda tug‘ish jarayonida og‘ir asoratlar aniqlangan.
Homiladorlik va tug‘ruq vaqtida ayol sog‘lom bo‘lsa, organizm o‘z vazifasini
bajaradi, yurak-tomir tizimi kasalliklarida esa ko‘pincha qon aylanishi buzilib
ko‘ngilsiz hodisalar ro‘y beradi. Homiladorlik, tug‘ruq va chilla davri aksari
yurak-tomir kasalliklarining kechishini og‘irlashtiradi. Yurak ikki tavaqali
klapanining porogi (mitral kasallik) va bunda mitral stenozining ustun kelishi,
yurakning barcha revmatik kasalliklari (endokardit, miokardit), septik endokardit,
stenokardiya ko‘proq xavfli hisoblanadi. Bu kasalliklar homiladorlik davrida
og‘ir o‘tadi: ko‘pincha yurak faoliyatining dekompensatsiyasi ro‘y beradi va
qon aylanishi buziladi (halloslash, ko‘karish, shish), shular sababli homiladorlikni
to‘xtatishga to‘g‘ri keladi.
Yurak kasalliklarida tug‘ruq vaqtida ayniqsa, homila tug‘iladigan davrda
yurak faoliyati va qon aylanishi osongina buziladi. Òo‘lg‘oq tutganda asab va
muskul tizimiga juda zo‘r kelishi sababli yurak faoliyati buziladi. Homila
tug‘ilgach, qorin ichidagi bosim pasayishi tufayli kollaps ro‘y berishi mumkin.
Yurak faoliyati buzilishi oqibatida ayol o‘lishi mumkin. Yurakning
dekompensatsiyalangan poroklarida homilador ayol chala tug‘ishi, tug‘ruq vaqtida
ko‘pincha homila asfiksiyasi ro‘y berishi mumkin. Yurak poroklari 75–90% hollarda
revmatizm natijasida orttirilib, 6,5–10% ayollarda esa tug‘ma holda uchraydi.
Homiladorlik, tug‘ruq va chilla davrining qanday o‘tishi porokning shakliga,
yurak faoliyatining yetishmovchiligi, revmatizm jarayonining faolligiga
bog‘liqdir.
Orttirilgan poroklar shakliga ko‘ra mitral stenozi, mitral klapanlarning
yetishmovchiligi, kombinatsiyalashgan mitral porogi, aorta klapanlarining
yetishmovchiligi va stenozi ko‘proq uchraydi. Revmatizm jarayoni faol va nofaol
fazalarga bo‘linib, asosan homiladorlikning birinchi va uchinchi trimestrida
qo‘zg‘alib, homilador ahvoli og‘irlashib qoladi. Bunday holda periferik qonda
faol revmatizmga xos o‘zgarishlar rivojlanadi.
Yurak porogi bor ba’zi ayollarning yurak faoliyati chilla davrida
dekompensatsiyaga uchraydi.

---

 "
Yurak-tomir tizimining kasalliklarini o‘z vaqtida aniqlash uchun homilador
ayollar maslahatxonasida tekshiriladi, hamda terapevt va akusherning muntazam
nazoratida bo‘ladi. Ayol sog‘ligi uchun xavfli holatlar bo‘lsa (stenoz, miokardit,
dekompensatsiya), homiladorlikning 12 haftalik muddatigacha abort qilinadi.
Muddatidan oshib ketgan bo‘lsa, homilani olib tashlash o‘ta xavfli, shuning uchun
ayol vaqti-vaqti bilan statsionarda yotqizilib davolanadi. Homilador ayolning
ahvoli dori-darmonga qaramay yomonlashaversa, homila olib tashlanadi.
Kamqonlik. 
Kamqonlik deganda gemoglabin umumiy hajmining kamayishi
tushuniladi. 80% homilador ayollarda kamqonlik uchraydi.
1-darajali kamqonlikda qon tarkibidagi gemoglabin 100–91 gl;
2-darajali kamqonlikda 90–71 gl;
3-darajali kamqonlikda 70 gl dan past bo‘ladi.
Homilador ayollar qon zardobida temir tarkibining buzilishi, gipoxrom
kamqonlik rivojlanishi va to‘qimalar oziqlanishining buzilishiga olib keladi.
Homilador ayollarda kamqonlikning rivojlanishi noto‘g‘ri ovqatlanish, ovqat
hazm bo‘lishining buzilishi, tug‘ruqda qon ketishi, ust-ustiga homilador bo‘lishi
kabi omillarga bog‘liq. Kamqonlik homiladorlik rivojlanishiga va tug‘ruqqa salbiy
ta’sir qiladi. Jumladan 20–40% kamqon homiladorlarda OPG–gestozlar
rivojlanadi, 15–30% homiladorlarda chala tug‘ish, erta suv ketish hollari yoki
qon yo‘qotishning ortishi kuzatiladi. Òug‘ruq vaqtida quyidagi asoratlar sodir
bo‘lishi mumkin: homila gipoksiyasi, tug‘ruq kuchlarining susayishi.
Anameya profilaktikasi homiladorlikning 12–14-haftasidan boshlanadi.
Yengil shakldagi kamqonlikni ayollar maslahatxonasida ambulatoriya, o‘rta va
og‘ir shaklda esa statsionar sharoitida davolash mumkin.
Homiladorlarda temir tanqisligi kamqonligini davolashda temir preparatlari
hamda vitaminlar va bundan tashqari tug‘ruq arafasida bir kecha-kunduz teri ostiga
2500–3000 birlik miqdoridagi geparin va 14–15 kun davomida 1,0 ml dan 10%
tokoferol asetat eritmasidan yuborish lozim. Bular homiladorlik dinamikasida
gemoglobinni barqarorlashtirish yoki oshirish va tug‘ruq davrida hamda undan
keyin trombogemorragik asoratlar xavfini kamaytirishga yordam beradi.
Gipertoniya (xafaqon) kasalligi.
Gipertoniya kasalligi tug‘ish yoshidagi
ayollar orasida keng tarqalgan bo‘lib, davo choralari ko‘rilmagan taqdirda tug‘ish
jarayonida turli og‘ir asoratlarga olib kelishi mumkin.
Bularga homilaning vaqtidan oldin tug‘ilishi, perinatal o‘lim, og‘ir gestozlar
va boshqalar kiradi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra
arterial gipertoniya qator hollarda onalar o‘limining asosiy sabablaridan biridir.
Qon bosimining ko‘tarilishi kasallikning asosiy klinik belgisi hisoblanadi
va uning simob ustuni hisobida 140/90 mm va undan yuqori bo‘lishi arterial
gipertenziya deb qaralmog‘i lozim.
Qon bosimining o‘ta yuqori bo‘lishi, ko‘z tubidagi og‘ir o‘zgarishlar
(retinopatiya, qon quyilishlar), buyrak yetishmovchiligi paydo bo‘lishi kasallikning
16 – 07-769

---

 " 
og‘ir kechayotganligidan darak beradi. Kasallikning bu ko‘rinishiga chalingan
ayollar homiladorlikdan saqlanishlari shart. Mabodo bo‘ylarida bo‘lib qolgan
taqdirda uni erta muddatlarda olib tashlash maqsadga muvofiqdir. Bu kasallik xuruji
to‘satdan boshlanib, kuchli bosh og‘rig‘i va bosh aylanishi, yurakning tez-tez urishi
hamda ko‘krak qafasidagi sanchiqlar bilan namoyon bo‘ladi. Bemor ayol
asabiylashib ta’sirchan bo‘lib qoladi, yuzida qizil dog‘lar paydo bo‘ladi.
Gipertoniya kasalligiga chalingan homiladorlarning dam olishi, mehnat
faoliyatini tartibga solishi va ovqatda osh tuzini chegaralash alohida ahamiyatga
ega.
Gipertenziv dorilarni tavsiya etganda ularning ko‘pchiligi teratogen ta’sirga
ega ekanligini unutmaslik kerak.
Qon bosimining darajasi va kasallikning kechishi hamda homiladorlikning
qaysi davrda ekanligidan kelib chiqib, turli guruhdagi gipertenziv dorilardan
foydalaniladi. Jumladan, dibazol, papaverin, no-shpa, eufillin, magniy sulfat
eritmalari tomir ichiga yoki muskul orasiga yuboriladi va ular homilaga deyarli
salbiy ta’sir etmaydi.
Siydik haydovchi dorilar (furasemid, etakrin buyrakchasi) dan foydalanish
mumkin.
Lekin homilador hayoti xavf ostida bo‘lsa, ayolni saqlab qolish uchun barcha
zarur bo‘lgan tibbiy vositalardan (shu jumladan teratogen ta’sirga ega
bo‘lganlardan ham) foydalanish mumkin.
Revmatizm
kasalliklariga chalinayotgan bemorlarning soni keyingi 20–30
yil ichida tobora ortib bormoqda. Revmatizm – biriktiruvchi to‘qimaning tizimli
surunkali yallig‘lanish kasalligi bo‘lib, asosan yurak qon-tomir a’zolarini
jarohatlaydi. Kasallik ko‘pincha shu kasallikka moyil bo‘lgan (7–15 yoshlarda)
bolalar va o‘smirlarda 
β
gemolitik streptokokkning A guruhi sababli yuzaga keladi.
Revmatizm – 2,1–3,2% hollarda uchrab, nisbatan ko‘proq ayollar kasallanadi
va u 90% hollarda yurak kasalliklarini kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Revmatizm
o‘tkir kechganda kasallik haroratning ko‘tarilishi, poliartrit, revmokardit,
perikardit, laboratoriya ko‘rsatkichlari faolligi bilan birga namoyon bo‘ladi va
yallig‘lanishga qarshi davo choralari tez samara beradi.
Cho‘zilib ketish – qaytalama revmatizmning eng ko‘p uchraydigan xili
(varianti) bo‘lib ko‘proq yurak illati shakllangan ayollarda rivojlanadi, bu turi
o‘tkir bo‘lib yurakning hamma pardalari shikastlanadi.
Homiladorlik davrida revmatizm faolligini aniqlashning murakkabligi unga
xos qator belgilarning fiziologik homiladorlik davrida ham kuzatilishi bilan
bog‘liqdir. Bularga subfebrilitet, jismoniy zo‘riqishda hansirash, taxikardiya,
darmonsizlik, charchash, leykositoz va ECHÒ ning oshishi kiradi.
Revmatizmga chalingan homiladorlarni davolashda antibiotiklardan
foydalaniladi, ammo tetrasiklin, fuzidin va shunga o‘xshashlar berilmaydi, chunki
ular embriotrop ta’sir ko‘rsatadi.

---

 "!
Penitsillin boshlang‘ich davrida 2 hafta davomida o‘rta hisobda 500000
birlikda 1 kecha-kunduzga 4 mahal beriladi. Bundan tashqari penitsillin qatoridagi
yarim sintetik antibiotiklar (metisillin, oksasillin) kerak bo‘lgan dozada
homiladorlik muddatini hisobga olgan holda beriladi.
Homilaning organogenez davri tugagandan keyin revmatik jarayonning oldini
olish uchun brufen, ibuprofen berishga o‘tiladi.
Asetilsalitsil kislotasi berilmaydi, chunki u homiladorlikning boshlang‘ich
davrida teratogen ta’sir qilishi, ko‘pincha homilada tug‘ma yurak illatini paydo
qilishi, arterial yo‘lni vaqtidan oldin berkitib qo‘yishi, homiladorlik muddatini
uzaytirishi mumkin.
Revmatizm bilan xastalangan homilador ayollarni homiladorlikning dastlabki
3 oyi yoki 12 haftasiga qadar homiladorlik saqlangan holda revmatik jarayonning
faolligiga qarab dori-darmonlar qo‘llaniladi. Revmatizmning yuqori, II–III daraja
faolligida kortikosteroidlar, brufen, antibiotiklardan penitsillin, bitsillin va
penitsillinning yarim sintetik qatorlari va C vitamini beriladi.
Revmatizmga chalingan homiladorlar
homiladorlik jarayonida 3 marotaba:
12 haftasigacha, 26–32 haftasida, 36–38 haftasida statsionarga yotqiziladi.
Diabet
bilan og‘rigan bemorlarda homiladorlikning kechishi o‘ziga xos
xususiyatga ega. Homiladorlikda diabetning o‘tishi aksari yomonlashadi, koma
paydo bo‘lishi mumkin. Ona va homila organizmining insulinga ehtiyoji oshishi
komaga sabab bo‘ladi. Diabetda insulin kamayadi.
Diabetda ko‘pincha qog‘onoq suvi ko‘payadi va gestozlar kuzatiladi. Homila
yirik bo‘ladi, aksari asfiksiya, anemiya va modda almashinuvining buzilishi
belgilari bilan tug‘iladi. Diabetning yengil turlarida ayol rejimga to‘g‘ri rioya
qilsa va davolansa, homiladorlik to‘g‘ri rivojlanishi mumkin.
Diabetli bemorlar homiladorlikni saqlab qolmoqchi bo‘lsa, insulin vitaminlar
buyuriladi. Bemorni akusher-ginekolog va terapevt, endokrinolog vrachlar kuzatib
turishi kerak.
Piyelonefrit – 
homiladorlikning nihoyatda og‘irlashuviga sabab bo‘luvchi
buyrak oraliq to‘qimalari va jomlarining kasalligidir. Piyelonefritni keltirib
chiqaruvchi sabablari asosan homiladorlik paytida kattalashgan bachadon
tanasining siydik yo‘llarini qisishi natijasida siydik oqimining susayishi, o‘tkir
va surunkali yuqumli kasalliklar chaqiruvchi o‘choqlar (angina, surunkali kolit,
tishlar kariozi va boshqalar) dan infeksiyaning gematogen yo‘llar bilan buyrakka
tushishi oqibatida buyrak oralig‘i to‘qimalari va jomining yallig‘lanishiga olib
keladi. Piyelonefritda ko‘pincha homiladorlik og‘ir kechadi.Uni ko‘pincha ichak
tayoqchasi qo‘zg‘atadi. Bunda tana harorati ko‘tarilib, ayol qaltiraydi, bel
sohasida og‘riq paydo bo‘ladi, ahvoli yomonlashadi. Siydigida leykositlar, epiteliy
hujayralari va bakteriyalar topiladi. Pasternatskiy simptomi musbat bo‘ladi.
Bemorlar davolanganda aksari tuzalib ketadi. Homiladorlikda qovuq ham
yallig‘lanishi mumkin.

---

 ""
Davolashda homiladorlikning birinchi yarmida penitsillin, oksasillin, ampioks
yoki ampitsillinni 8–10 kun davomida qo‘llash tavsiya etiladi. Homiladorlikning
ikkinchi davridan boshlab, 5 NOK, furadonin, makkajo‘xori popugining
damlamasini qo‘llash tavsiya etiladi.
Glomerulonefrit
– buyrak koptokchalarining birlamchi immun
yallig‘lanishidir. Bu kasallikda ikkala buyrakning ham shikastlanishi kuzatiladi.
Kasallik homiladorlik va tug‘ruqda ko‘p asoratlar keltirib chiqaradi. Eklampsiya,
ona qornida homilaning o‘lishi va perinatal o‘limga olib keladi. Ba’zan esa
plansentaning barvaqt ko‘chishi, homilani chala hamda gipotrofik tug‘ilishi
kuzatiladi.
Pirovard natijada bu bevosita ona o‘limiga sabab bo‘lishi mumkin. Klinik
ko‘rinishi bo‘yicha siydik tahlilida mikrogemoturiya, mikroprotenuriya,
silindruriya va yuzda, qovoqlarda shishlar bilan xarakterlanadi.
Surunkali glomerulonefritda bemorning yuzi shishib, uning oyoqlarida, bel
sohasida, qornida xamirsimon yumaloq shishlar paydo bo‘ladi, uni qo‘l bilan
bosilsa uzoq muddat saqlanuvchi chuqurchalar qoladi.
Bemorda bir vaqtning o‘zida arterial gipertenziya va nefrologik belgilar
kuzatilsa bu surunkali glomerulonefritning aralash shakli bo‘lib, kasallik juda
og‘ir kechadi.
Davosi:
gipotiazid, oksadolinlar tavsiya etiladi. Venaga qon plazmasi,
albumin, protein yuboriladi. Gipotenziv dorilardan foydalaniladi. Glomerulonefrit
bilan og‘rigan homilador ayol doimo nefrolog, terapevt, akusher ginekolog
kuzatuvida bo‘lishi shart.
O‘ÒKIR VA SURUNKALI YUQUMLI KASALLIKLARDA
HOMILADORLIK VA ÒUG‘RUQ
Homiladorlik ayolni yuqumli kasalliklardan saqlamaydi. Bo‘yida bo‘lmagan
ayollar kabi, homilador ayollar ham yuqumli kasalliklar bilan og‘rishi mumkin.
Yuqumli kasalliklarning aksari bo‘yida bo‘lmagan ayollarga nisbatan
homiladorlarda og‘irroq kechadi. Yuqumli kasalliklarning hammasi, ayniqsa o‘tkir
yuqumli kasalliklar homilaga xavf tug‘diradi. Bunda homila ko‘pincha nobud
bo‘ladi yoki homiladorlik barvaqt tugaydi. Ayniqsa o‘tkir yuqumli kasalliklar:
ich terlama, og‘ir gripp, o‘tkir dizenteriya, epidemik gepatit va boshqa yuqumli
kasalliklarda homiladorlik ko‘pincha barvaqt to‘xtaydi. Ona va homila
organizmining intoksikatsiyasi, tana haroratining ko‘tarilishi, homilador ayoldagi
eng muhim a’zolar funksiyasining buzilishi sababli homila nobud bo‘ladi va
chala tug‘iladi. Plasentaga qon quyilishi, unda distrofik o‘zgarishlar ro‘y berishi
homiladorlikning uzilishiga sabab bo‘ladi.
Plasenta yuqorida aytilgancha o‘zgargan taqdirda ko‘pgina yuqumli
kasalliklarning mikroblari onadan homilaga o‘tib, unga yuqishi mumkin.

---

 "#
Ayni vaqtda homila aksari nobud bo‘ladi, bunga sabab homila organizmida
himoya reaksiyalari vujudga kelmagan yoki juda sust bo‘ladi.
Bola tushishi (abort) va chala tug‘ish, qon yo‘qotish, modda almashinuvining
o‘zgarishi, chilladagi (abortdan keyingi) septik kasalliklar yuqumli kasalliklarning
kechishini og‘irlashtiradi.
Gripp.
Homilador ayollarda gripp boshqa yuqumli kasalliklarga nisbatan
ko‘proq uchraydi. Gripp homiladorlikning ayniqsa so‘nggi oylarida chala
tug‘ishga sabab bo‘ladi.
Gripp bilan og‘irigan bemorlarda tug‘ruq ko‘pincha og‘ir kechadi, tug‘ruq
kuchlari sust, dard tutishi og‘ir bo‘ladi, yo‘ldosh tushishi va chilla davrida qon
ketishi, septik infeksiya bilan bog‘langan chilla kasalliklari ro‘y beradi. Yangi
tug‘ilgan chaqaloqlar gripp virusiga g‘oyatda moyil bo‘ladi. Profilaktika va
davolash choralari tegishlicha amalga oshirilmasa, tug‘ruq majmuidagi bolalar
o‘rtasida gripp tez tarqalib ketadi.
Bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun bu kasallikning dastlabki belgilari paydo bo‘lishi
bilanoq ayollar va bolalarni ajratib qo‘yish zarur. Niqob tutish, palatalarni shamollatish
shart, palatalarga simob kvars lampasidan nur tushirish yaxshi natija beradi.
Virusli gepatit 
– epidemik gepatit homiladorlikning kechishiga ham yomon
ta’sir qiladi. Ayniqsa tug‘uvchilarda yuqumli gepatit juda og‘ir kechib, juddiy
noxushliklarga sabab bo‘ladi.
Jigar faoliyati buzilishining boshlang‘ich belgilari ko‘rina boshlanganda
xususan intoksikatsiya zo‘rayib, bemor bo‘shashib, sariqlik ko‘paysa, pulsi
tezlashsa, tana harorati normal bo‘lganiga qaramay, oyoqlari shishsa, neytrofilli
leykositoz holatlari kuzatilsa, qonda bilirubin oshib ketsa, homiladorlikni
to‘xtatish zarur bo‘ladi.
Agar bu kasallikda homiladorlikni davom ettirilsa, qog‘onoq suvining
vaqtidan ilgari ketib qolishi, tug‘ruqning uchinchi davrida qon ketishi, chala
tug‘ish, homilaning ona qornida o‘lib qolishi kabi og‘ir asoratlar yuz berishi
mumkin. Shuningdek, bunda chilla davrida bachadonning sust qisqarishi
(subinvolutsiya), bundan tashqari jinsiy a’zolarning yuqumli kasalliklari ko‘proq
kuzatiladi.
Homilador ayollarda yengil kechayotgan virusli gepatetni dorilarsiz davolash
mumkin. Bunda jismoniy va ruhiy zo‘riqishlarni, shunigdek ichiladigan suyuqlik
miqdorini cheklash, rejim va parhezga rioya qilish tavsiya etiladi.
Infuzion suyuqlikdan gemodez 200 ml, glukoza 1500 ml, kaliy xloridning
4% li eritmalaridan 200–250 ml gacha tomchilab yuboriladi. Shuningdek, tomirga
10000–20000 mg kontrikal yuborish tavsiya etiladi.
Manitol, laziks qo‘llaniladi. Maboda homiladorlikni oxiri yoki tug‘ruqning
I davrida qon ketishi kuzatilsa, laparatomiya kesar kesish yo‘li bilan homila
tug‘diriladi. Agar qon ketish tug‘ruqning II davrida kuzatilsa, akusherlik
qisqichlari qo‘yish kerak bo‘ladi.

---

 "$
Òoksoplazmoz.
Òoksoplazmoz homilaning rivojlanish anomaliyalariga va
o‘lik tug‘ilishga sabab bo‘lishi so‘nggi yillarda aniqlandi.
Homilador ayolda toksoplazmoz bo‘lsa homilaga yuqishi va bu homilaning
nobud bo‘lishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bola tirik tug‘ilsa ham taraqqiyot
anomaliyalari (gidrosefaliya, mikrosefaliya va hokazo), markaziy asab tizimini
zararlanishi (talvasa, falaj parez), ko‘z to‘r pardasining kasalligi (xorioretinit),
jigar, buyrak va boshqa a’zolarning kasalliklari kuzatiladi.
Sil kasalligi.
Sil bilan og‘rish homiladorlikning kechishiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Homiladorlikning o‘zi esa kasallikning kechishini ko‘pincha
og‘irlashitiradi. Sildan sog‘ayayotgan bemorga va bu kasallikning yaxshi
kompensatsiyalangan shakllarining kechishiga homiladorlik aksari ta’sir etmaydi.
Sil belgilari.
Ayolning tinkasi qurib, tez charchaydi, kalta-kalta yo‘taladi,
tana harorati ko‘tariladi. Homiladorlikda ayniqsa keyingi oylarida silning faol
shakllari og‘irroq o‘tadi. Hiqildoq sili homiladorlikda tez kuchayadi, chilla davri
va bola emizish sil jarayoniga yomon ta’sir qiladi. Sil og‘ir kechganda homilador
ayol chala tug‘ishi mumkin. Sil mikobakteriyalarining onadan homilaga o‘tishi
kam kuzatiladi, yangi tug‘ilgan bolalar kasal onasi bilan birga bo‘lganda sil
yuqishi oson.
Shu bois sil bilan og‘rigan, homiladorlar majburiy tartibda akusher-
ginekologga, ftiziatorga yuboriladi. Dispanser nazoratiga olinadi.
O‘pka va boshqa a’zolarning faol sili, ayniqsa hiqildoq silida homiladorlikni
to‘xtatish, sil kompensatsiyalanganda homiladorlikni saqlab qolishga ruxsat
etiladi.
Yangi tug‘ilgan bolalardagi silning oldini olish uchun hayotining dastlabki
kunlarida ularga sil mikobakteriyalarining kuchsizlartirilgan kulturasi (BSJ
vaksinasi) yuboriladi.
JINSIY A’ZOLARNING NOÒO‘G‘RI RIVOJLANISHI VA
KASALLIKLARIDA HOMILADORLIK
Jinsiy a’zolarning noto‘g‘ri rivojlanishi (anomaliyalari). Ayol jinsiy
a’zolarining anomaliyalariga quyidagilar kiradi:
a) anatomik jihatdan noto‘g‘ri tuzilish, masalan bachadon va qinning
ikkitaligi, qizlik pardasi, qin, bachadon va boshqa a’zolarining bitib qolganligi
(atreziya);
b) to‘g‘ri shakllangan jinsiy a’zolarning chala yetilganligi.
Jinsiy a’zolarning ro‘y-rost anomaliyalarida hayz ko‘rish va tug‘ish jarayoni
ko‘pincha buziladi. Jinsiy a’zolarning ba’zi anomaliyalarida ayol bo‘yida bo‘lib,
hatto tug‘ishi mumkin.
Jinsiy a’zolarning chala yetilganligi
quyidagi xususiyatlari bilan
ta’riflanadi: qovda jun yetarli o‘smaydi, oraliq ichiga tortiladi, qin kambar, tor,

---

 "%
bachadon bo‘yni tor, konus shaklida, bachadon tanasi kichkina, bachadon bo‘yni
bilan tanasi o‘rtasida o‘tkir burchak mavjud bo‘ladi.
Jinsiy a’zolar chala yetilganda hayz ko‘rish funksiyasi kechroq boshlanadi,
ko‘pincha noto‘g‘ri tipda bo‘ladi (qon og‘riq bilan va kam keladi yoki aksincha
hayz ko‘rish uzoq davom etib, ko‘p qon ketadi) aksari ayolning bo‘yida
bo‘lmaydi.
Ayol homilador bo‘lgan taqdirda ham ko‘pincha bolasi tushadi yoki chala
tug‘iladi.
Homiladorlik oxiriga yetgan taqdirda bachadon muskullarining
qisqaruvchanligi sust bo‘lgani uchun tug‘ruq og‘irlashadi.
Dard tuta boshlaganda yoki homila tug‘iladigan davrda kuchaniq sust bo‘ladi.
Yo‘ldosh tushish davrida ko‘pincha qon ketib, chilla davrida bachadon
involutsiyasi sust boradi.
Bachadon va qinning ikkitaligi.
Bachadon va qin ona qornidagi hayotning
dastlabki oylarida ikkita kanalchadan (Myuller yo‘llaridan) hosil bo‘ladi. Myuller
yo‘llarining qo‘shilish jarayoni buzilsa, bachadon va qinning ikkitaligi degan
anomaliya ro‘y beradi.
Bularning turli darajalari kuzatiladi: ayrim-ayrim ikki bachadon (yarim
bachadon) va ikkita qin (157-rasm), ikki shoxli bachadon (158-rasm), egarsimon
bachadon, rudimentar shoxli bachadon.
Bachadonning ikkitaligi ayolning bo‘yida bo‘lishiga to‘sqinlik qilmaydi.
Homiladorlik bachadonning bir yarmida (ba’zan ikkalasida) rivojlanadi; homilasiz
ikkinchi yarmi birmuncha kattalashadi, yumshaydi, shilliq pardasida desidual
reaksiya ro‘y beradi (159-rasm). Bachadon ikkita bo‘lganda ko‘pincha
homiladorlik barvaqt to‘xtaydi, tug‘ruq vaqtida yetarli qisqarmaydi, yo‘ldosh
tushish va chilla davrida qon ketadi.
Egarsimon bachadon homilaning ko‘ndalang va qiyshiq yotishiga sabab
bo‘ladi. Ammo bachadon egarsimon bo‘lganda homiladorlik va tug‘ruq normal
o‘tishi mumkin (160-rasm).
Bachadonning rudimentar (boshlang‘ich) shoxidagi homiladorlik kamroq
kuzatiladi, rudimentar shox bachadonning rivojlangan shox bo‘shlig‘iga tor kanal
157-rasm. 
Bachadon va qinning
ikkitadan bo‘lishi.
158-rasm. 
Ikki shoxli bachadon.

---

 "&
bilan tutashadi. Homilali rudimentar
shoxning uzilish simptomlari bacha-
dondan tashqaridagi homiladorlikning
klinik manzarasiga o‘xshaydi. Bunday
hollarda zudlik bilan rudimentar shox
olib tashlanishi kerak. Bachadonga
tutashmagan rudemintar shoxda
homilaning rivojlanish holatlari ham
tasvir etilgan (161-rasm).
Bachadonning noto‘g‘ri vaziyat-
lari
bepushtlikka sabab bo‘ladi. Ammo
bachadon pastga tushganda va chiqib
qolganda ham, o‘rnidan siljib, qayrilib
qolganda ham ayolning bo‘yida bo‘lishi
mumkin. Bachadon pastga tushib yoki
chiqib qolganda ayolning bo‘yida bo‘li-
shi bilan ayol ahvoli vaqtincha yaxshi-
lanadi. Ammo tug‘ruqdan keyin bacha-
don yana chiqib qoladi, ba’zan hatto
kattalashadi.
Bachadonni orqaga qayrilishi –
retrofleksiyadir, bunday hollarda ham
homiladorlik to‘g‘ri rivojlanadi. Bacha-
don orqaga qayrilib qolganda homilali
bachadonning chanoqda qisilib qolishi
ham kuzatiladi (162-rasm).
Jinsiy a’zolarning o‘smalari
hamisha ham bo‘yida bo‘lishga
to‘sqinlik qilavermaydi. Bachadon
159-rasm. 
Bachadon
va qinning ikkitaligida
homiladorlik.
1–homilali bachadon;
2–homilasiz bachadon;
3–homilali bachadon
bo‘yni; 4–homilasiz
bachadon bo‘yni; 5–
chap qin; 6–o‘ng qin.
160-rasm. 
Egarsimon
bachadondagi
homiladorlik.
2
1
3
4
5
6
161-rasm. 
Bachadonning rudimentar
shoxidagi homiladorlik.
162-rasm. 
Bachadon orqaga qayrilib
qolganda homilali bachadonning chanoqda
qisilib qolishi.
1–qin; 2–bachadon bo‘yni; 3–uretra; 4–o‘ta
cho‘zilgan qovuq; 5–qisilib qolgan homilali
bachadon.
2
1
3
4
5

---

 "'
fibromasining tugunlari bachadon
bo‘shlig‘i tomonga o‘sgan bo‘lsa ayol-
ning bo‘yida bo‘lmaydi yoki bo‘lsa ham
tushadi. O‘sma tugunlari bachadon seroz
pardasining ostida bo‘lsa, ayolning bo‘-
yida bo‘lib, homiladorlik oxiriga yetishi
mumkin. Òug‘ruq vaqtida bachadon
yetarlicha qisqara olmaydi, yo‘ldosh
tushish davrida va chilla davrining
dastlabki kunlarida qon ketadi.
Kichik chanoqda yoki chanoq
og‘zida joylashgan yirik tugunlar
homilaning tug‘ilishiga to‘sqinlik qiladi
(163-rasm). Bunday hollarda homila
kesar kesish
operatsiyasi qilinib olinadi,
bunday tugunlar o‘z vaqtida aniqlansa,
olib tashlanadi.
Òuxumdon kistomasida ayolning
bo‘yida bo‘lishi mumkin (164-rasm).
Oyoqchali harakatchan kichkina
kistomalar homilaning rivojlanishiga
to‘sqinlik qilmaydi, katta kistomalar
bachadonning o‘sishiga xalaqit beradi va
bola tushishiga sabab bo‘ladi. Bundan
tashqari kistoma devori homilali
bachadon bilan qisilib, irishi mumkin.
Kichik chanoqda qimirlamayotgan
kistomalar homilaning tug‘ilishiga to‘siq
bo‘ladi. Kistomalar kichkina, harakat-
chan bo‘lsa, homiladorlik oxiriga yetadi va tug‘ruq normal o‘tadi, lekin tug‘ruqdan
keyin o‘sma oyoqchasi ko‘pincha buralib iriydi va yiringlaydi, bu esa ayol uchun
xavflidir.
Davosi – 
jarrohlik yo‘li bilan o‘sma olib tashlanadi. Operatsiyani avaylab
qilib va operatsiyadan keyingi davrni to‘g‘ri boshqarib, homiladorlikni saqlab
qolish mumkin. Bachadon bo‘ynining raki homilador bo‘lishga ta’sir qilmaydi.
Homiladorlikda rak ayniqsa tez o‘sib, parametral kletchatkaga, qinga,
qovuqqa va boshqa a’zolarga o‘tadi. Bachadon bo‘yni rakini aniqlashda bachadon
bo‘yni ko‘zgular yordamida ko‘zdan kechiriladi. Bachadon bo‘yni rakini
davolash homilali bachadonni, ortiqlarini, parametral (bachadon atrofidagi)
kletchatkasini va qinning yuqori bo‘lagini olib tashlab, keyin Rentgen nurlari
bilan davolashdan iborat.
163-rasm. 
Bachadon fibromiomasida
homiladorlik. Bachadon pastki
segmentidagi (kichik chanoqdagi)
tugun homilaning tug‘ilishiga
to‘sqinlik qiladi.
164-rasm. 
Òuxumdon kistomasi
va homiladorlik.

---

 #
Nazorat uchun savollar
1. Gripp kasalligining homiladorlikka ta’siri.
2. Yurak poroklarida homiladorlikning kechishi va tug‘ruqni olib borish.
3. Anemiyada homiladorlikning kechishi va tug‘ruqni olib borish.
4. Gipertoniya kasalligi va homiladorlik.
5. Jinsiy a’zolarning noto‘g‘ri rivojlanishi va kasalliklarida homiladorlikning
kechishi.
6. Buyrak kasalliklarida homiladorlik va tug‘ruq.
XIX BOB.
HOMILA PARDALARI VA PLASENÒANING
ÒARAQQIYOÒ NUQSONLARI HAMDA
KASALLIKLARI
Homila pardalari, plasenta rivojlanish anomaliyalari va homilaning ko‘plab
murakkab kasalliklarining sabablari hali to‘la o‘rganilgan emas. Homila pardalari
va plasenta rivojlanishining buzilishi etiologiyasi ham yetarli darajada
aniqlanmagan.
Òajribalar va klinik kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, homilaning tug‘ma
kasalliklari va rivojlanish anomaliyalari quyidagi sabablarga ko‘ra sodir bo‘lishi
mumkin.
a) irsiy yo‘l bilan nasldan-naslga o‘tuvchi belgilar;
b) xromosomalarning buzilishi – bu urug‘lanishdan va homiladorlikdan oldin
(gameopatiya), jinsiy hujayralarga tashqi zararli omillar ta’sir etishi natijasida
kelib chiqishi mumkin. Masalan: ionlovchi radiatsiya va zaharlanish natijasida.
d) zararli (faktor) omillarni murtakka (embriopatiya) yoki homilaga
(fetopatiya) zararli odatlar ta’siri natijasida (alkogol, narkotik ta’siri), ba’zi
farmakologik preparatlar (narkotik) ni anchagina katta dozalarda ishlatish
natijasida, endi taraqqiy etib kelayotgan homilaga patogen mikrob va viruslarning
ta’sir qilishi tufayli yuqoridagi anomaliyalar vujudga kelishi mumkin.
Zararli omillar homilaning ona qornida rivojlanishining har xil davrlarida
turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Urug‘lanish sodir bo‘lgan zahoti va implantatsiya
davrigacha zararlovchi omillar homila yetilishini sekinlashtiradi va nobud qiladi.
Implantatsiyadan so‘ng 8–10 haftagacha homilaning va plasentaning a’zolari
rivojlanadi (organogenez), bu davrda murtak tashqi zararli omillarga juda
sezuvchan bo‘ladi, natijada murtakning har xil a’zolari noto‘g‘ri taraqqiy etadi
yoki murtak yetilishini sekinlashtiradi hamda nobud bo‘lishiga olib keladi. Aytib
o‘tilgan ta’sirlar natijasida asoratlar faqatgina homilada emas, balki plasenta va
homilani o‘rab turgan pardalarda ham taraqqiyot nuqsonlari sodir bo‘ladi.
Òa’sir etuvchi omillar homila a’zolari shakllanishi to‘xtagandan so‘ng ham
homilani o‘sishini susaytiradi va homilada har xil xastaliklarni (gemolitik

---

 #
kasallikni, yuqumli kasalliklarni va moddalar almashinuvi buzilishini) keltirib
chiqaradi.
Òaraqqiyot nuqsonlari ko‘pincha homilaning hayot uchun muhim bo‘lgan
a’zolarida bo‘lsa uning rivojlanishiga imkon bermaydi, homila ona qornidayoq
yoki tug‘ilgandan keyin tez orada nobud bo‘ladi. Agar taraqqiyot anomaliyalari
homila tanasining biror qismida (jinsiy a’zolar, qo‘l-oyoqlar, lab-tanglayda)
bo‘lsa, bu anomaliyalar tug‘ilgan bolaning o‘sishiga to‘sqinlik qilmaydi.
Embrion rivojlanishining ilk bosqichlarida asosan homiladorlikning 2–3
haftasidan 8 haftasigacha bo‘lgan vaqt (homila a’zolarining shakllanishi)
mobaynida asosan noqulay ta’sirga sezuvchan va ojiz bo‘ladi, natijada homilada
taraqqiyot nuqsonlari sodir bo‘ladi.
Homila yuqumli va boshqa kasalliklar bilan kasallanganda bu homila
organizmida kattalarga nisbatan boshqacha kechadi, chunki homila organizmida
chidamlilik kamroq bo‘ladi. 12–14 haftalik homiladorlikda chinakam rivojlanish
nuqsonlari uchraydi.
Asosan kam suvlikda oyoq va umurtqalar qiyshiqligi, gormonal preparatlar
(androgenlar, AKÒG, gestagenlar) ta’sirida ayollik a’zolarida taraqqiyot
nuqsonlari (klitorni katta bo‘lishi, urogenital sinuslar) paydo bo‘ladi.
Isib ketish, sovuq urishi, reaksiyaning o‘zgarishi va ionli reaksiyalar,
ionlashtiruvchi reaksiya, patogen mikroblar, viruslar (qizamiq, gripp, parotit,
sitomegaliya, listerioz, toksoplazmoz, lyamblioz), alkogolli ichimliklar,
narkotiklar, kimyoviy birikmalar ta’siri ham homilada rivojlanish nuqsonlariga,
hamda turli xil xastaliklarga sabab bo‘ladi.
Ayol homiladorlikda o‘rinsiz ravishda turli gormonal, barbituratlar yoki
antibiotiklar (tetrasiklin, streptomitsin va h.k.) bilan davolangan bo‘lsa, homilada
shu preparatlarni asorati albatta kuzatiladi.
Ayollarda ichki sekretsiya bezlarining xastaligi, yurak xastaligi, moddalar
almashinuvi funksiyasining buzilishi va boshqa a’zolar funksiyasining buzilishi
qorindagi homila pardalari va plasentaning taraqqiyot anomaliyalarini keltirib
chiqarishda asosiy o‘rin egallaydi.
Endokrin buzilishlar, alkogolizm, giyohvandlik hamda 35 yoshdan o‘tib
birinchi marta tug‘ayotgan ayollarda ko‘proq nuqsonli tug‘ilish uchrashi mumkin.
HOMILANING ÒARAQQIYOÒ NUQSONLARI
Gidrosefaliya
– bosh istisqosi (165-rasm) tashqi va qin orqali tekshirish
hamda ultratovush tekshirish ma’lumotlariga asoslanib aniqlanadi.
Homila boshining chanoqqa suqila olmaydigan darajada katta ekanligiga tashqi
tekshirishda e’tibor beriladi. Choklarning favqulodda kengligi, liqildoqlarning
kattaligi, kalla suyaklarining yupqa-mayin ekanligi tug‘ruq vaqtida qin orqali
tekshirishda aniqlanadi. Diagnoz aniqlangach bachadon teshigi yetarlicha ochilishi

---

 # 
bilan homila boshi troakarda yoki uzun ignada teshilib, suyuqlik chiqariladi.
Suyuqlik oqib ketgach, bosh hajmi kichrayadi va homila o‘zicha tug‘iladi. Òug‘ruqni
tezlashtirish zarurati tug‘ilsa homila kranioklast qo‘yish yo‘li bilan olinadi.
Anensefaliya 
– homila kalla gumbazi va bosh miyasining ko‘p qismining
bo‘lmasligi (166-rasm). Bunda kallaning yuz qismi yetarlicha rivojlangan bo‘ladi,
kichkina bosh bevosita yelka kamarining ustida joylashadi. Ko‘zlari chaqchayib
turadi (baqabosh). Anensefallar o‘lik tug‘iladi yoki tug‘ilgandan keyin tez orada
nobud bo‘ladi. Ayol qiynalmasdan ko‘zi yoriydi.
Miya churrasi
– miyaning katta liqildoq, ensa yoki qanshar sohasidan bo‘rtib
chiqishi. Ayol, odatda, qiynalmasdan ko‘zi yoriydi, bunda homila tirik tug‘ilishi
mumkin, lekin aksari chaqaloqlik davrida nobud bo‘ladi.
Bo‘ri og‘iz
– yuqori lab, yuqori jag‘ va qattiq tanglayning yoriqligi. Bunda
og‘iz va burun bo‘shliqlari tutashgan bo‘lib, shuning uchun bola sut emganda
burnidan oqib chiqadi. Shuning uchun bolani emizganda tikka ushlash kerak
bo‘ladi. Shunda sut qizilo‘ngachga o‘tadi.
Òirtiq lab
– yuqori labning yoriqligi. Bu anomaliya sut emishga va bolaning
to‘g‘ri rivojlanishiga to‘sqinlik qilmaydi. Bo‘ri og‘iz va tirtiq lab plastik operatsiya
qilish bilan bartaraf qilinadi. Bola tug‘ilgandan bir necha oy keyin va hatto
kechroq operatsiya qilinadi.
Umurtqa pog‘onasining yoriqligi 
(spina bifida). Umurtqa pog‘onasi istagan
joyidan, ko‘pincha bel sohasidan yoriq bo‘lishi mumkin. Miya pardalari va yupqa
teri bilan qoplangan orqa miya teshik orqali orqa miya kanalidan bo‘rtib chiqishi
mumkin. Bu rivojlanish anomaliyasi odatda tug‘ruqning o‘tishiga xalal bermaydi.
Kindik churrasi
katta-kichik bo‘lishi mumkin. Churra teshigi katta bo‘lsa,
churra xaltasiga ichakning katta bir qismi va hatto jigar, charvi so‘rilib tushishi
mumkin. Kindik churralarining hatto kattasi ham tug‘ruqning kechishiga ta’sir
qilmaydi. Kichkina churralar operatsiya qilib tuzatiladi, katta churrasi bo‘lgan
bolalar ko‘pincha nobud bo‘ladi.
165-rasm.
Bosh
istisqosi
(gidrosefaliya).
166-rasm.
Anensefal.

---

 #!
Orqa chiqaruv teshigining bitib qolganligi
(atrezia ani) bola hayotiga xavf
tug‘diradi. Bu anomaliyada shoshilinch xirurgik yordam ko‘rsatish talab qilinadi.
Bu rivojlanish anomaliyasi bolani sinchiklab ko‘zdan kechirish va chaqaloq
hayotining birinchi kunida ichak funksiyasini e’tibor bilan kuzatish natijasida
aniqlanadi.
Barmoqlarning ko‘pligi – 
qo‘l va oyoq barmoqlarining odatdagidan
ortiqchaligi. Ko‘pincha barmoqlar ba’zan yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi.
Qo‘shilib o‘sgan egizaklar 
(Siam egizaklari). Bir
tuxumli monoamniotik egizaklar bir-biriga qo‘shilib
o‘sishi, to‘g‘risi bir-biridan batamom ajralib ketmasligi
mumkin. Egizaklar bosh, ko‘krak qafasi, qorin sohasi
va dumbasidan (167-rasm) qo‘shilib o‘sgan bo‘lishi
mumkin. Embrional kurtakning chala ajralishi natijasida
tananing turli bo‘limlari ikkitaligi bilan ta’riflanadigan,
mayriqlar (tana bitta bo‘lgani holda boshning ikkitaligi,
boshi bitta bo‘lgan holda tananing ikkitaligi va hokazo)
vujudga keladi. Qo‘shilib o‘sgan egizaklar tug‘ilganda
aksari bartaraf qilib bo‘lmaydigan qiyinchiliklar
vujudga keladi. Ba’zilarini esa operatsiya yo‘li bilan
bartaraf etish mumkin.
Qo‘shilib o‘sishning ba’zi turlarida (bosh, dumba
qo‘shilib o‘sganda) ayol o‘zicha tug‘ishi mumkin.
Ko‘z, quloq, qo‘l-oyoq, jinsiy a’zolar, yurak-tomir
tizimi va boshqa a’zolarning rivojlanishi nuqsonlari uchraydi.
Gigant homila.
Òug‘ilishdagi vazni 5000 g dan oshgan homila 
gigant homila
deb ataladi. Bunday homilalar vaqtidan o‘tib ketgan homiladorlikda, ba’zan
muddati yetib tug‘ishda dunyoga keladi. Yirik yoki gigant homila diabet,
parediabet va boshqa kasalliklar natijasida rivojlanadi. Gigant homilada tug‘ruq
uzoqqa cho‘ziladi, bachadondagi homilada ko‘pincha asfiksiya kuzatiladi, tug‘ruq
shikastlari ro‘y beradi.
Boshning o‘zigina emas, balki homilaning yelka kamari va tanasi ham
tug‘ruqqa to‘sqinlik qiladi.
Vaqtidan o‘tib ketgan homila.
Muddati 14 kundan ortiqroq cho‘zilib ketgan
homiladorlik vaqtidan o‘tib ketgan homiladorlik deb ataladi. Vaqtidan o‘tib ketgan
homila odatda yirik kalla suyaklari zich, boshning konfiguratsiya qobiliyati
kamaygan bo‘ladi. Muddati o‘tib ketgan homilada pishloqsimon shilimshiq
bo‘lmaydi, terisida maseratsiya belgisi bo‘lishi mumkin. Vaqtidan o‘tib ketgan
homila vazni odatdagiday bo‘lishi mumkin.
Homiladorlik vaqtidan o‘tib ketganda plasentada regressiv o‘zgarishlar ro‘y
beradi, shu o‘zgarishlar homilaga zarur miqdorda kislorod yetib borishi sharoitni
qiyinlashtiradi. Homiladorlik uzoq muddatga vaqtidan o‘tib ketganda homila
167-rasm. 
Qo‘shilib o‘sgan
egizaklar.

---

 #"
ko‘pincha tug‘ruq boshlanguncha yoki tug‘ruq vaqtida nobud bo‘lishi mumkin.
Òug‘ruq aksari og‘irlashib ona va homilaning hayotiga xavf tug‘iladi. Yangi
tug‘ilgan bolalarda tug‘ruq shikastlari ko‘p uchraydi. Homiladorligi vaqtidan
o‘tib ketgan ayollarni tug‘ruqxonaga jo‘natish zarur, bu yerda dard tutishini
qo‘zg‘ash choralari ko‘riladi.
HOMILANING PAÒOLOGIK HOLAÒLARI
Homilaning taraqqiyot nuqsonlari quyidagicha ifodalanadi.
Aplaziya
– tananing biror qismining yoki a’zosining bo‘lmasligi.
Gipoplaziya
–
tananing yoki uning a’zosining o‘smay qolishi.
Gipergeneziya –
biror a’zoning ortiqcha bo‘lishi.
Atreziya –
teshiklar va kanallarning yopilish yoki bitib qolishi.
Gidrosefaliya –
homila miya qorinchalarida suyuqlikning ortiqcha yig‘ilishi.
Suyuqlik miqdori turlicha bo‘ladi, ba’zan 2–3 
l
gacha yetadi. Suyuqlik
to‘planishi natijasida bosh kattalashib, choklar bir-biridan uzoqlashadi, kalla
suyaklari yupqa va yumshoq bo‘ladi, miya suyuqlik tazyiqi ostida kichrayadi.
Bosh istisqosida aksari boshning kattaligi ona chanog‘ining kattaligiga mos keladi.
Haddan tashqari katta bosh chanoq og‘zida qisilib qolib, bachadonning pastki
segmenti o‘ta cho‘ziladi, bunda bachadon yorilish xavfi kuzatiladi.
DAUN KASALLIGI
Bu tug‘ma kasallik bo‘lib, markaziy asab tizimining rivojlanish nuqsonlari,
aqliy zaiflik va endokrin tizim funksiyasi va boshqa a’zo hamda tizimlardagi
buzilishlar bilan ifodalanadi. Asosan asab tizimining rivojlanmaganligi tufayli
yuzaga keladi. Bunday bolalar aqlan zaiflashib, jismonan yaxshi o‘smay qoladilar.
Homila o‘ziga xos ko‘rinishga ega bo‘ladi: boshi kichkina (mikrosefaliya),
ensa qismi yapaloq, ko‘zlari qiyshiq joylashgan, burni chiqqan, og‘zi yarim ochiq,
qulog‘ining shakli o‘zgargan bo‘ladi. Bundan tashqari suyak va yurak - tomir
tizimlari, jinsiy a’zolari va boshqalar nuqsonli bo‘lishi mumkin.
Bunday patologik holatning yuzaga kelishi genetik (nasliy) omillarga yoki
xromosomalar aberfasiyasiga bog‘liq deb hisoblanadi. Ammo tashqi sharoit ham
yomon ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
HOMILA VA CHAQALOQLARNING GEMOLIÒIK KASALLIGI
Rezus-faktor deb ataluvchi antigen ko‘p odamlarning (85%) qonida bo‘ladi.
Òaxminan 15% kishilarning qoni rezus-manfiy hisoblanadi.
Qoni rezus-manfiy ayol, qoni rezus-musbat erkakdan homilador bo‘lsa
homilaning qoni ko‘p hollarda ota qoni bo‘yicha, ya’ni rezus-musbat bo‘ladi.

---

 ##
Bunday hollarda rezus faktor homila qonidan plasenta orqali ona qoniga o‘tadi
va antirezus–antitelolar paydo bo‘lishiga olib keladi.
Antirezus – antitelolar plasenta orqali homila qoniga o‘tadi va eritrositlarni
gemolizlaydi, natijada gemolitik kasallik vujudga keladi. Gemolitik kasallikning
belgilari:
a) anemiya (kamqonlik) – yengil turi;
b) sarig‘lik turi – yengil turi;
d) shishli turi (to‘qimalarning shishishi) – og‘ir turi.
Ona qornida rezus-antitelolalar hosil bo‘ladigan homilada yuqoridagi belgilari
bor kasallik vujudga keladi. Gemolitik kasallikning sariq turi ko‘pincha kamqonlik
bilan o‘tadi. Izoimmunizatsiya tufayli eritrositlar parchalanib, gemolizga
uchraydi, bilirubin to‘planadi. Kasallikning og‘ir shaklida, kamqonlikdan tashqari
plasenta katta va shishgan, taloqning kattalashuvi, miya po‘stloq osti mag‘zining
sarg‘ayishi, miyaning shishishi, istisqo, gidrotoraks kuzatiladi.
Gemolitik kasallikning haddan tashqari og‘ir shaklida homila ona qornida
nobud bo‘ladi yoki juda og‘ir holatda tug‘iladi. Gemolitik kasallik bilan tug‘ilgan
chaqaloqlarning kindigi 12 sm uzunlikda qoldirilib kesiladi va kindik venasidan
gemoglobin, qon guruhi, bilirubin, rezus faktorni aniqlash uchun qon olinib,
laboratoriyada tahlil qilinadi.
Og‘ir gemolitik kasallik bilan tug‘ilgan chaqaloqlarning qoni almashlab
quyiladi, ya’ni kindik venasidan shpris bilan 20 ml qon so‘rib olinib, o‘rniga 20
ml rezus manfiy chaqaloq qon guruhiga mos guruh qoni quyiladi. Shu tariqa
100–150 ml gacha qon almashlab quyiladi. Bundan tashqari venaga vitaminlar,
intoksikatsiyani yo‘qotuvchi eritmalar, zarurat bo‘lganda gormonlar (prednizolon)
yuboriladi.
Homilaning gemolitik kasalligini oldini olish maqsadida oila va nikoh
maslahatxonalarida rezus-faktorlari mos bo‘lgan kelin-kuyovlarga turmush qurish
tavsiya etiladi. Agarda rezus manfiy qoni bo‘lgan ayol rezus musbat qonli erkak
bilan turmush qurgan hollar uchrasa homiladorlik paytida xotin-qizlar
maslahatxonasida davriy ravishda ayol qonida antirezus antitelolar titri aniqlanib
boriladi va dezintoksikatsiyalovchi davo vositalari qo‘llaniladi.
HOMILANING NOBUD BO‘LISHI
Homilaning nobud bo‘lishiga asosan uning rivojlanish sharoitining
buzilishlari sabab bo‘ladi. Asosan gipoksiya chaqiruvchi patologik jarayonlar
katta ahamiyatga ega. Masalan: homilaning zaharlanishi, gemolitik kasalligi va
infeksiyaga chalinishi, homilador ayollarda o‘tkir yuqumli kasallik (gripp, virusli
kasalliklar, tif, listerioz, malyariya, toksoplazmoz, lyambliya) gestozni og‘ir
ko‘rinishlarida (preeklampsiya, eklampsiya), buyrak kasalliklarida, yurak

---

 #$
dekompensatsiyasi, yurak porogi, gipertoniyada va boshqa og‘ir kasalliklarda
ham homila nobud bo‘lishi mumkin.
Homila ba’zi bir taraqqiyot nuqsonlari bo‘lishi natijasida ham nobud bo‘ladi.
Bularga homilador ayolning zaharlanishi (oksidlangan uglerod, simob, spirtli
ichimliklar, nikotin, narkotik moddalar), homila kindigida chin tugunni bo‘lishi
va kindikka o‘ralib qolishi, plasentani barvaqt ko‘chishi va yelbo‘g‘oz ham sabab
bo‘ladi.
Homila tug‘ilishigacha nobud bo‘lishi antenatal, tug‘ruq vaqtida nobud
bo‘lishi intranatal o‘lim deb ataladi.
Perinatal o‘lim 3 ga bo‘linadi
a) antenatal;
b) intranatal;
d) postneonatal.
28 haftadan
Òug‘ruq
Òug‘ruqdan keyin 6
tug‘ruqqacha
davrida
sutka ichida o‘lim
antenatal o‘lim
intranatal o‘lim
postneonatal o‘lim
Homilaning o‘lganini quyidagi belgilarga asoslanib aniqlanadi:
1. Homila yuragining urmay qo‘yishi va qimirlamay qolishi.
2. Bachadonning o‘smay qolishi (qorindagi homila o‘sishdan to‘xtashi va
ha deganda tug‘ilavermasa, qog‘onoq suvlari sekin-asta shimilib ketishi sababli).
3. Sut bezlarining bo‘rtishi barham topadi, qorinda og‘riq seziladi, ayol
betoblik, charchash his qiladi. Ba’zan ayollarning umumiy ahvoli o‘zgarmaydi.
4. Homilador ayol siydigida xoreal gonadotropinning keskin darajada
kamayganligi va ultratovush tekshiruvida homila yurak tonlarining yo‘qligi uning
nobud bo‘lganligidan dalolat beradi. Homila nobud bo‘lgach tez orada tushadi
yoki bachadon bo‘shlig‘ida birqadar uzoq vaqt ushlanib qoladi. Bachadonda
ushlanib qolgan o‘lik homila turli o‘zgarishlarga uchraydi.
O‘LIK HOMILANING MASERATSIYASI
Maseratsiya
– homila to‘qimalarining chirimasdan namligicha irishi
demakdir. Qog‘onoq suvi va qon zardobi homila to‘qimalariga shimiladi.
Dastlab teri pufakchalar bilan qoplanib, keyin palaxsa-palaxsa bo‘lib
ko‘chadi. Keyinchalik homila ilvillab, kalla suyaklari harakatchan bo‘lib,
to‘qimalar esa sarg‘ish tusga kirib qoladi.
Mumifikatsiya
– (mumiyolanish) – homilaning quruq irishi – maseratsiyaga
nisbatan kamroq kuzatiladi. Egizaklardan biri nobud bo‘lganda, ba’zan kindikning
o‘ralib qolganligi natijasida mumifikatsiya ro‘y beradi. Bunda qog‘onoq suvlari
shimilib ketib homila, nobud bo‘ladi. Uning tanasi burishib yoki qurishib
qog‘ozga o‘xshab qoladi («qog‘oz homila»).

---

 #%
Kamdan-kam hollarda o‘lik homila 
toshday qotib 
qoladi (petrifikatsiya).
Bu nobud bo‘lgan homila to‘qimalariga ohak tuzlarining o‘tirishi bilan bog‘liq
bo‘ladi.
Homila o‘lishining oldini olish vrach va akusherlarning eng muhim
vazifasidir.
Homila tug‘ilguncha o‘lib qolishining oldini olishda homiladorlik gigiyenasi
qoidalariga, ovqatlanish rejimlariga qat’iy rioya qilish, ayolni yuqumli va boshqa
kasalliklardan saqlashning hamda gestozlar, yurak qon-tomirlar tizimi va boshqa
a’zolarning kasalliklari bo‘lgan homiladorlarni o‘z vaqtida aniqlab, kasalxonada
davolashning ahamiyati katta.
Òug‘ruq profilaktikasi homila ahvolini e’tibor bilan kuzatish, tug‘ruq vaqtida
kuzatilishi mumkin bo‘lgan noxushliklarni o‘z vaqtida aniqlash va to‘g‘ri yordam
ko‘rsatishdan iborat. Bunda homila asfiksiyasining oldini olish katta ahamiyatga ega.
PLASENÒANING RIVOJLANISH NUQSONLARI
Plasenta odatda yumaloq yoki oval
shaklda bo‘ladi. Ba’zan u uzunchoq,
dukkaksimon, taqasimon shaklda, ikki
bo‘lak (placenta bipartiata) (168-rasm),
yoki tomirlar bilan o‘zaro bog‘langan bir
necha qismdan iborat bo‘ladi. Haddan
tashqari yupqa va keng plasenta (placenta
membrancea) kam uchraydi, bitta yoki bir
necha qo‘shimcha bo‘lagi bor plasenta
(placenta succentriata) esa ko‘proq
uchraydi (169-rasm).
Homiladorlikka qadar bachadonning endometriy qavatidagi o‘zgarishlar
(yallig‘lanish, distrofik o‘zgarishlar, operatsiyadan so‘nggi chandiqlar) plasentada
turli taraqqiyot anamoliyalarini keltirib chiqaradi.
Ba’zan plasenta shaklan o‘zgarishi mumkin. Gemolitik kasallikning shishli
ko‘rinishida, zaxmda va boshqa bir qancha kasalliklarda plasenta hajmi katta
bo‘lishi natijasida, u noto‘g‘ri joylashishi mumkin.
Plasentada ba’zan qo‘shimcha bo‘laklar uchraydi, bu bo‘laklar plasentadan
sal uzoqroq joylashadi, ammo pardalar orasidan o‘tuvchi tomirlar yordamida
plasentaga ulangan bo‘ladi.
Qo‘shimcha bo‘laklar bachadonda ushlanib qolib, qon ketishiga va chilladagi
septik kasalliklarga sabab bo‘ladi.
Modomiki shunday ekan, tushgan plasentani ko‘zdan kechirganda uning
chetidan tomirlar chiqqan-chiqmaganligiga ahamiyat berish zarur. Bunday holat
aniqlansa bachadon bo‘shlig‘ini darhol qo‘l bilan tekshirish kerak.
168-rasm. 
Ikki bo‘lak plasenta.
17 – 07-769

---

 #&
Bachadon shilliq pardasining holati va
plasentaning yopishgan joyi uning shakliga ta’sir
etadi. Plasenta tuxum yo‘llari (bachadon
naylari)ning bachadondan boshlangan burchagiga
yopishganda alohida plasenta rivojlanadi.
Bachadon shilliq pardasida yallig‘lanish va
distrofik jarayonlar ro‘y berganda yupqa va keng
plasenta hosil bo‘ladi.
Plasentada qon aylanishining buzilishi,
natijada voronkalarning irishi sababli infarktlar
paydo bo‘ladi, keyinchalik bu yerga fibrin
to‘planadi. Infarktlar 10–20 tiyinlik tangaday
keladigan oqimtir yumaloq blyashkalarga
o‘xshaydi. Ular plasentaning homilaga va onaga
qaragan yuzasida joylashadi.
PLASENÒANING BACHADON DEVORIGA YOPISHIB QOLISHI
Normada plasenta vorsinkalari ko‘chuvchi pardaning zich qavatiga yopishib
o‘sadi, bachadon muskullariga yetib bormaydi. Òug‘ruqdan so‘ng, plasenta zich
qavatdan oson ajraladi. Ba’zan u soxta yoki chin yopishib qolishi mumkin.
Plasenta soxta yopishib qolganda 
(placenta adhaerens) vorsinkalar
bachadon shilliq pardasining bazal qatlamiga chuqur kiradi-yu, bachadon muskul
qavatiga yetib bormaydi, bu holda plasentani qo‘lda ko‘chirsa bo‘ladi.
Plasenta chin yopishib qolganda 
(placenta accreta) vorsinkalar bachadon
muskul qavatiga yetib boradi va unga o‘sib kiradi. Chin yopishib qolgan plasentani
bachadon devoridan ko‘chirib bo‘lmaydi. Plasentaning chin yopishib qolishi juda
kam uchraydi.
Plasentaning butun yuzasi (to‘la) yoki faqat bir qismi (qisman) yopishib
qolishi mumkin. Ilgari boshdan o‘tkazilgan yallig‘lanish kasalliklari
(metroendometrit) natijasida ro‘y bergan o‘zgarishlar bachadonni qirish va
operatsiyadan qolgan yamoqlar, fibromiomalar, bachadonning noto‘g‘ri
rivojlanganligi, plasentaning yopishib qolishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Shuningdek, ko‘p abort qildirgan ayollarda ham plasenta ko‘pincha yopishib
qoladi.
Plasentaning yopishib qolganligi homiladorlik vaqtida, shuningdek, bachadon
bo‘ynining ochilish va homilaning tug‘ilish davrida hech qanday belgi bermaydi.
Òug‘ruqning III davrida qon keta boshlaydi. Plasentani butun yuzasi yopishib
qolsa qon ketmaydi.
Plasenta yopishib qolganda shoshilinch yordam ko‘rsatish zarur bo‘ladi.
Plasenta soxta yopishib qolganda qo‘l bilan ko‘chiriladi va yo‘ldosh bachadon
169-rasm. 
Plasenta va uning
qo‘shimcha bo‘laklari.

---

 #'
bo‘shlig‘idan olib tashlanadi. Plasenta chin yopishib qolganda uni qo‘lda ko‘chirib
bo‘lmaydi, shuning uchun bachadonni amputatsiya yoki ekstirpatsiya qilishga
to‘g‘ri keladi.
KINDIK (ANOMALIYALARI) NUQSONLARI
Kindikda juda xilma-xil nuqsonlar uchraydi: ba’zan 3 ta arterial qon tomir,
tipik bo‘lmagan anastamozlar, haddan tashqari uzun va kalta kindik, chin va
soxta tugunlar bo‘ladi.
Haddan tashqari uzun va kalta kindik amaliyotda uchrab turadi, lekin yetilgan
homila kindigi 50 sm gacha bo‘lishi kerak.
Uzun kindik
(70–80 sm) kam uchraydi. Kindik
biroz uzun bo‘lganda tug‘ruq yaxshi o‘tishi mumkin,
ammo haddan tashqari uzun bo‘lsa homilaning
bo‘yniga, tanasiga yoki qo‘l-oyog‘iga o‘ralib qoladi
(170-rasm). Bunday hollarda homila tug‘iladigan davrda
kindik va undagi tomirlar taranglashib homila
asfiksiyasi ro‘y berishi mumkin.
Homila boshi harakatchan bo‘lsa, qog‘onoq suvlari
ketgan vaqtda u kindik uzunligidan qinga chiqib qolishi
mumkin va homilani oldinda yotgan qismi qisilib qoladi,
yordam berilmasa homila asfiksiyadan nobud bo‘ladi.
Kindikni kaltaligi
mutloq va nisbiy bo‘ladi.
Uzunligi 40 sm dan kam bo‘lgan kindik mutloq kalta
deb ataladi. Uzunligi odatdagicha bo‘lib, homilaning
bo‘yniga yoki tanasiga o‘ralish natijasida qisqargan kindik nisbiy kalta kindik
deb yuritiladi.
Homila tug‘iladigan davrda kalta kindik
taranglashadi, buning oqibatida homilaning
tug‘ruq kanalidan o‘tishi sekinlashuvi yoki
plasenta bachadon devoridan barvaqt ko‘chishi
mumkin.
Kindikning chin tugunlari
unchalik ko‘p
uchramaydi (171-
a 
rasm). Ular homiladorlikni
dastlabki oylarida, kichik homila kindik
qovuzlog‘idan sirg‘anib o‘tgan davrda hosil
bo‘ladi. Kindik tuguni qattiq tortilmasa, homila
tirik tug‘iladi.
Kindik tushishi homiladorlik yoki tug‘ruq
vaqtida qattiq tortilishi mumkin, unda ham homila
asfiksiyadan nobud bo‘ladi.
170-rasm. 
Homilaning
bo‘yni va oyoqlariga
kindik o‘ralib qolishi.
171-rasm. 
Kindik tugunlari.
a
–chin tugun; 
b
–soxta tugun.
a b

---

 $
Kindikning soxta tugunlari
(171-
b 
rasm), kindik venasidan bir qismining
varikoz kengayishi va varton dirildog‘ining to‘planishi sababli kindik
tizimchasining u joy-bu joyidan qalin tortishi demakdir.
Soxta tugunlar hech qanday patologiyaga sabab bo‘lmaydi. Kindik
plasentaning markaziga yoki yoniga yopishadi, chetiga yopishish kam uchraydi.
Ba’zan kindik plasentaning chetidan birmuncha narida pardalarga yopishadi.
Kindikning pardaga yopishishi deb shunga aytiladi. Kindik shu tariqa yopishganda
kindik tomirlari plasentaga amnion bilan xorion parda orasidan o‘tadi. Pardalarni
shu qismi bachadoning pastki segmentida joylashsa, tug‘ruq vaqtida yorilishi
mumkin, shu payt uzilgan kindik tomirlaridan qon ketib, qorindagi homila
hayotiga xavf tug‘diradi.
HOMILA ÒUXUMI PARDALARINING KASALLIKLARI
YELBO‘G‘OZ (MOLA HYDATIDOSA)
Yelbo‘g‘oz homila tuxumining kasalligi bo‘lib,
unda xorion vorsinkalari och rangli suyuqlik bilan
to‘lgan pufakchalarga aylanadi (172-rasm).
Pufakchalar tizimchasimon poyachalarda joylashib
kattaligi tariqdan tortib to olchadek keladi.
Pufakchalarning konglameratlari (to‘plamlari) tashqi
ko‘rinishiga ko‘ra uzum shingiliga o‘xshaydi.
Xorion yelbo‘g‘ozga aylanganda vorsinkalar
epiteliysi (sinsitiy va sitotrofoblast) o‘sib,
vorsinkalar stromasi shishadi. Pufakchalar desidual
pardaga o‘sib kiradi, bu parda yupqa tortadi,
ko‘pincha desidual pardaning uzilgan tomirlaridan
pufakchalar atrofiga qon quyiladi. Pufakchalar
ba’zan desidual pardani teshib o‘sib, bachadon
muskullarining orasiga kiradi, bachadon devorlarini
yemirib, qorin bo‘shlig‘iga o‘tadi. Yelbo‘g‘ozning yemiruvchi shakli kam uchraydi.
Yelbo‘g‘oz to‘liq va qisman bo‘ladi. 
Òo‘liq yelbo‘g‘oz
da
xoriondagi hamma
vorsinkalar pufakchaga aylanadi (degeneratsiyasi). Homiladorlikning dastlabki
oylarida, plasenta hali to‘la shakllanmaganda xorion kasallansa yelbo‘g‘ozning
to‘liq shakli kuzatiladi. 
Qisman yelbo‘g‘oz 
homiladorlikning keyingi oylarida
ro‘y beradi, bunda plasenta vorsinkalaridan bir qismi yelbo‘g‘ozga aylanadi.
Òo‘liq yelbo‘g‘ozda homila hamisha nobud bo‘lib, parchalanadi va shimilib
ketadi. Qisman yelbo‘g‘ozda ham homila ko‘pincha nobud bo‘ladi, plasentaning
kichikroq bir qismi ayniganidagina homila rivojlanishi mumkin, lekin bunday
hollar kam uchraydi.
172-rasm. 
Yelbo‘g‘oz
(destruksiyalovchi shakli).

---

 $
Homila nobud bo‘lgach, yelbo‘g‘oz o‘saveradi va bachadon tez kattalashadi.
Òuxumdonlarda ko‘pincha kistalar hosil bo‘ladi, ular sariq tanalardan kelib chiqadi.
Yelbo‘g‘oz olib tashlangandan keyin bu kistalar odatda kichrayib yo‘qoladi.
Yelbo‘g‘ozning klinik manzarasi quyidagi asosiy belgilar bilan ta’riflanadi:
1. Homiladorlik muddati bilan bachadon kattaligi bir-biriga mos kelmaydi.
Bachadon normal homiladorlikning tegishli oyidagiga nisbatan ancha kattaroq
bo‘ladi (homiladorlikning III oyida bachadon 4–5 oylik homiladorlikka mos
keladi va hokazo). Bachadon berch elastik bo‘ladi.
2. Homiladorlikka xos belgilar bo‘lmaydi: homila qismlari paypaslab
topilmaydi, homilaning yurak tonlari eshitilmaydi va qimirlashi sezilmaydi.
3. Yelbo‘g‘ozning eng muhim simptomi – bachadondan qon ketishi dastlabki
oylarda boshlanadi, u goh susayib, goh kuchayib, yelbo‘g‘oz tug‘ilguncha davom
etadi. Qon suyuq to‘q rangda bo‘ladi, unga bazan yelbo‘g‘oz pufakchalari
aralashib chiqadi. Odatda qon ko‘p ketmaydi, yelbo‘g‘oz tug‘ilgan vaqtda qon
ketishi kuchayadi.
4. Yelbo‘g‘oz davom etayotganda ko‘pincha homiladorlik gestozlari (qusish,
preeklampsiya, eklampsiya) paydo bo‘ladi. Qon uzoq vaqt ketavergach ayolda
kamqonlik kuzatiladi.
Yelbo‘g‘oz homiladorlikning V–VI oyida o‘zicha tug‘ilishi mumkin, ba’zan
yelbo‘g‘ozning tug‘ilishi X oygacha cho‘ziladi va undan ham kechikadi.
Òug‘ilayotgan yelbo‘g‘oz bachadon devorlaridan ko‘chib, dard tutishi bilan chiqib
ketadi. Yelbo‘g‘ozning destruksiyalovchi shaklida qon ketishi ayol hayoti uchun xavf
tug‘diradi. Yelbo‘g‘ozning xavfi yana shundaki, undan keyin ba’zan xorionepitelioma
avj oladi. Xorionepitelioma tez o‘sib, uzoqdagi a’zolarga metastaz beradi.
Yelbo‘g‘oz yuqorida ko‘rsatilgan asosiy klinik belgilariga qarab aniqlanadi.
Ashgeym – Sondek reaksiyasi diagnostikaning qo‘shimcha usuli bo‘lib xizmat
qiladi. Yelbo‘g‘oz bo‘lgan ayol organizmida bir talay gonadotrop gormon hosil
bo‘ladi. Modomiki shunday ekan, ayolning hatto suyultirilgan siydigi sichqonlarga
yuborilganda ham Ashgeym – Sondek reaksiyasi musbat bo‘lib chiqadi.
Yelbo‘g‘oz aniqlanganda va hatto unga shubha tug‘ilganda ham ayolni
tug‘ruqxonaga yotqiziladi. Qon ko‘p ketmayotgan bo‘lsa, yelbo‘g‘ozni tushirish
chora-tadbirlari ko‘riladi.
Yelbo‘g‘ozni bachadon devoridan ko‘chirish va tushirish maqsadida oksitosin,
pituitrin va bachadonning qisqaruvchanligini kuchaytiradigan boshqa dorilar
buyuriladi. Qon ko‘p ketganda va bachadon teshigi yetarli darajada ochilganda bir
yoki ikki barmoqni bachadon bo‘shlig‘iga suqib yelbo‘g‘oz olib tashlanadi. Qon
ko‘p ketayotgan bo‘lsa-yu bachadon teshigi ochilmagan bo‘lsa, servikal kanali
metall kengaytirgichlar bilan kengaytirilib, shundan keyin yelbo‘g‘ozni barmoqda
yoki vakuum ekskoxleatorda avaylab olib tashlashga to‘g‘ri keladi.
Yelbo‘g‘oz bo‘lgan ayolning bachadonini qirish xavflidir, chunki yupqa
tortgan bachadon devori teshilishi mumkin. Ko‘p qon ketganda va bachadon

---

 $ 
bo‘shlig‘iga barmoq suqishning iloji bo‘lmagandagina yelbo‘g‘ozni to‘mtoq
kyuretka bilan avaylab olishga to‘g‘ri keladi. Yelbo‘g‘oz tug‘ilgach bachadon
qisqarib, teshilish xavfi kamayadi, shundan keyin bachadonni tekshirish
maqsadida qiriladi va yelbo‘g‘ozning ushlanib qolgan zarralari olib tashlanadi.
Yelbo‘g‘oz olib tashlangach xorionepitelioma paydo bo‘lishining oldini olish
maqsadida ayol 1–1,5 yilgacha muntazam kuzatib turiladi.
XORIONEPIÒELIOMA
Xorionepitelioma
– xorion hujayralaridan paydo bo‘lib, tez o‘sadigan xavfli
o‘smadir. Makroskopik tekshirishda xorionepitelioma bachadon devoridagi ko‘k-
qizil tugunlar yoki diffuz o‘simtalarga o‘xshaydi. O‘sma tomirlarda joylashadi,
shuning uchun zarralari gemotogen yo‘l bilan turli a’zolarga tarqaladi.
Xorionepitelioma metastazlari o‘pka, qin, miya, jigar, ichak va boshqa a’zolarda
kuzatiladi. Xorionepiteliomaning muhim xususiyati shuki, metastazlar tez paydo bo‘ladi.
Klinik manzarasi:
bachadon qisman kattalashgan, xamirsimon, bo‘shashgan,
asiklik qon ketishi yoki qonli - yiringli chiqindi kelishi bilan ta’riflanadi. Bachadon
kattalashib, tuxumsimon shaklga kiradi. Keyinchalik kamqonlik avj oladi, tana
harorati ko‘tariladi, yo‘tal paydo bo‘ladi, ayol qon tuflaydi (o‘pkada metastaz
paydo bo‘lgani alomati) va muayyan a’zoda metastaz paydo bo‘lganidan darak
beruvchi boshqa buzilishlar yuzaga keladi. Qindagi metastaz ko‘k-qip-qizil
tugunga o‘xshaydi.
Xorionepiteliomani o‘z vaqtida aniqlamoq uchun Galli-Maynini yoki
Ashgeym-Sondek reaksiyasini muntazam qo‘yib tekshirish kerak.
Xorionepitelioma paydo bo‘lganda bu reaksiyalar musbat bo‘ladi, hattoki
siydikning 1 ml ni 100 ml suv bilan aralashtirganda ham.
QOG‘ONOQ SUVINING KO‘PLIGI
Qog‘onoq suvining ko‘pligi (hyperhydramnion) amnion bo‘shlig‘ida
qog‘onoq suvlarining ortiqcha to‘planishi bilan ta’riflanadi. Homiladorlikda
qog‘onoq suvlarining normal miqdori 1
l 
(0,5 
l
dan 1,5 
l
gacha). Qog‘onoq suvi
ko‘payganda 3–5, ba’zan 10–12 
l
ga yetadi va hatto undan ham oshadi.
Qog‘onoq suvining ko‘payish sabablari ham yetarlicha aniqlanmagan, bu
anomaliyani amnion epiteliysi fuksiyasining buzilishiga aloqador deb taxmin
qilishadi. Egizaklar rivojlanishida, homilaning rivojlanish anomaliyalarida va
onaning ba’zi kasalliklari (diabet, nevrit) da ko‘pincha qog‘onoq suvi ko‘payadi.
Egizaklar rivojlanishida bir homilaning qog‘onoq suvi ko‘p, ikkinchisiniki kam
bo‘lishi ham mumkin.
Qog‘onoq suvi odatda homiladorlikning o‘rtasida yoki ikkinchi yarmida ko‘paya
boshlaydi. Qog‘onoq suvining ko‘pligi 
o‘tkir 
va 
surunkali 
bo‘ladi. O‘tkir turi tezlik

---

 $!
bilan, surunkali turi esa sekin-asta avj oladi. O‘tkir turi surunkali turiga qaraganda
kamroq uchraydi. Qog‘onoq suvi kam bo‘lganda homiladorlik va tug‘ruq og‘irlashadi.
Qog‘onoq suvi haddan tashqari ko‘p bo‘lganda bachadon juda kattalashib,
qo‘shni a’zolarni qisib qo‘yadi va diafragmani yuqoriga ko‘tarib yuboradi.
Homilador ayol tez charchab, halloslaydi, tobi qochadi, oyoqlari shishadi, qornida
og‘irlik va og‘riq sezadi, ko‘pincha homiladorlik gestozlari ro‘y beradi.
Qog‘onoq suvi ko‘p bo‘lganda homila harakatchanligidan chanog‘i oldinda
yotadi, homila ko‘ndalang va qiyshiq vaziyatlarni oladi.
Qog‘onoq suvi ko‘p bo‘lganda homiladorlik odatda barvaqt tug‘ish bilan
tugaydi. Ayni vaqtda tug‘ruq cho‘zilib ketadi, kuchanish aksari sust bo‘ladi. Suv
ketgan vaqtda homilaning yumshoq qismlari, ayniqsa kindigining qinga chiqib
qolishi oson bo‘ladi. Yo‘ldosh tushish va chilla davrlarida ko‘pincha qon ketadi.
Qog‘onoq suvining ko‘pligi quyidagi belgilarga asoslanib aniqlanadi. Bunda
bachadon haddan tashqari katta, tarang, berch-elastik bo‘ladi. Qorin hajmi kindik
ro‘parasida 100 sm dan oshib, 110–120 sm ga yetadi va hatto undan ham oshadi.
Qog‘onoq suvi haddan tashqari ko‘p to‘planganidan homila qismlari qiyinlik
bilan paypaslanadi, homilaning yurak tonlari bo‘g‘iq tuyuladi yoki eshitilmaydi.
Homila pufagining dard tutgan vaqtdagina emas, ular orasidagi pauzalarda ham
juda taranglashganligi tug‘ruq vaqtida qin orqali tekshirishda aniqlanadi.
Qog‘onoq suvi ko‘p bo‘lganda homilador tug‘ruqxonaga yotqizilishi kerak.
Qog‘onoq suvi ko‘pligining o‘tkir turida qon aylanish va nafas olish funksiyasi
buziladi, shunda homila pufagi tug‘ruqqa qadar sun’iy yo‘l bilan yirtiladi, surunkali
turida esa homiladorlik vaqtida operatsiya qilish tavsiya etilmaydi. Qog‘onoq suvi
ko‘p bo‘lganda tug‘ruq ko‘pincha og‘irlashuvi mumkin, shuning uchun (tug‘ruq
kuchlarining sustligi, kindik chiqib qolishi, homilaning noto‘g‘ri yotishi, qon ketishi
va hokazo) homilador ayol vrach nazorati ostida tug‘ishi lozim.
Òug‘ruqning birinchi davrida bachadon teshigi 2–3 barmoq eniga ochilishi bilan
homila pufagini yirtish (pufakni markazdan emas, balki yonidan teshish kerak) va
kindik chiqib ketmasligi uchun qo‘lni qindan darrov tortib olmay, suvni sekin-asta
chiqarish kerak. Homila noto‘g‘ri yotganda oyog‘iga burish operatsiyasi qilinadi.
QOG‘ONOQ SUVINING KAMLIGI
Qog‘onoq suvining kamligi (oligohydramnion) gipergidroamnionga qaraganda
kamroq uchraydi. Amnion (qog‘onoq pardasi) epiteliysi sekretor funksiyasining
susayishi qog‘onoq suvining kam bo‘lishiga sabab bo‘ladi deb hisoblanadi.
Qog‘onoq suvi kam bo‘lsa bachadon bo‘shlig‘i kichkina bo‘lib, o‘sayotgan
homila amnionga va bachadon devorlariga zich taqalib turadi. Shu sababli
homilaning to‘g‘ri o‘sishi qiyinlashadi.
Qog‘onoq suvi juda kam bo‘lsa, homilaning umurtqa pog‘onasi va qo‘l-oyog‘i
qiyshayadi, panjasi qiyshiq bo‘lib qoladi, terisining ayrim joylari amnionga yopishib

---

 $"
ketadi. Bu joylari ba’zan cho‘zilib tortiladigan va iplar (Simonart boylamlari) ni hosil
qiladi, bular esa homilaning qo‘l-oyoqlariga, kindigiga va panjasining boshqa qismlariga
o‘ralib qolishi mumkin. Homilaning qo‘llari, oyoqlari, barmoqlari uzoq vaqt bu iplar
bilan o‘ralib qolishi va oziqlana olmasligi natijasida uzilib tushishi mumkin.
Kindik tomirlari tortilib qolganda homila nobud bo‘ladi. Qog‘onoq suvi kam
bo‘lganda tug‘ruq davri cho‘zilib ketadi, dard tutishi og‘riqli bo‘ladi. Òug‘ruqni
tezlatish uchun bachadon bo‘ynining to‘la ochilishini kutib o‘tirmasdan homila
pufagini yirtishga to‘g‘ri keladi.
Amnion gidroreyasi shu bilan ta’riflanadiki, homiladorlik vaqtida
pardalarning ichki teshik yuqorisidan yirtilishi sababli qog‘onoq suvlari oz-ozdan
oqib ketadi. Bunday hollarda homiladorlik aksari chala tug‘ish bilan tugaydi.
Homilaning tanasi va qo‘l-oyoqlari ko‘pincha qiyshiq bo‘lib tug‘ilishi mumkin.
HOMILA PARDALARINING O‘Z VAQÒIDA YIRÒILMASLIGI
Òug‘ruq normal o‘tganda bachadon bo‘yni teshigi to‘la yoki deyarli ochilgandan
keyin homila pufagi yoriladi. Homila pufagi bachadon bo‘ynining tekislashishiga
va teshikning ochilishiga yordam beradi; homila pufagining o‘z vaqtida yorilishi
tug‘ruqning o‘tishi va homila hayoti uchun katta ahamiyatga ega.
HOMILA PARDALARINING BARVAQÒ VA ILK YIRÒILISHI
Homila pardalarining tug‘ruq boshlanguncha yirtilishi 
barvaqt yirtilish
deb,
tug‘ruq boshlangan paytdan tortib to bachadon bo‘yni teshigi to‘la (yoki deyarli
to‘liq) ochilguncha yirtilishi 
ilk yirtilish
deb ataladi.
Homilaning oldinda yotgan qismi kichik chanoq og‘ziga tushmay, tegish belbog‘i
bo‘lmaganda, shu tariqa oldingi va orqa suvlar bir-biridan ayrilmaganda homila pardalari
ko‘pincha barvaqt va ilk yirtiladi (qog‘onoq suvlari barvaqt va ilk ketadi.) Chanoq tor
bo‘lganda, homila ko‘ndalang va qiyshiq yotganda, chanoq oldinda yotganda, oyoq
oldinda yotganda, qog‘onoq suvi ko‘p bo‘lganda homila pardalari barvaqt ilk yirtiladi.
Bachadon bo‘yni yumshamaganda (rigidlik) va yoki elastikligi kam bo‘lganda
ham qog‘onoq suvi barvaqt va ilk yirtilishi mumkin.
Qog‘onoq suvlarining barvaqt va ilk yirtilishi tug‘ruqning jiddiy og‘irlashuvi
hisoblanadi. Bachadon bo‘yni teshigi ochiladigan davr odatda cho‘zilib ketadi,
dard og‘riqli bo‘ladi, ko‘pincha kuchaniq sustlashib qoladi. Homilaning oldinda
yotgan qismi bilan tug‘ruq yo‘llari o‘rtasida tegish belbog‘i hosil bo‘lmasdan
turib qog‘onoq suvi ketganda homilaning mayda qismlari, ayniqsa kindigi chiqib
qolishi mumkin. Bachadon bo‘shlig‘i uzoq vaqtgacha qinga bemalol tutashib
turadi, shu sababli bachadonga mikrob kiradi. Òug‘ruqda suvsizlik davri uzoq
davom etganda, bachadon shilliq pardasining yallig‘lanishi oson, ayni vaqtda
tana harorati ko‘tariladi, puls tezlashadi, qindan loyqa chiqindi keladi.

---

 $#
Qog‘onoq suvi barvaqt ketganda ko‘pincha homila asfiksiyasi kuzatiladi.
Qog‘onoq suvlari barvaqt ketganda ayolni darhol tug‘ruqxonaga yotqizish
zarur bo‘ladi. Òug‘ruqxonada mikrob tushishining va homila asfiksiyasining
oldini olish choralari ko‘riladi.
Qog‘onoq suvi ko‘p ketganidan so‘ng dard tutmasa darhol bachadon
qisqaruvchanligini oshiruvchi dorilar buyuriladi. Dard sust tutsa, bachadonning
qisqaruvchanligini kuchaytirish choralari ko‘riladi, dard tutish og‘riqli bo‘lsa,
og‘riqni qoldiradigan dorilar buyuriladi.
HOMILA PARDALARINING KECHIKIB YIRÒILISHI
Bachadon bo‘ynining tegishli ochilgani holda homila pufagi yorilmay butun tursa
va oldingi suv ketmasdan turib homilaning tug‘ilish davri boshlansa, homila pardalari
kechikib yirtilishi
deyiladi. Homila pardalari haddan tashqari zich bo‘lib o‘z vaqtida
yirtilmaganda yoki aksincha, haddan tashqari cho‘ziluvchan bo‘lganda kechikib yirtiladi.
Homila pardalarining kechikib yirtilishi ba’zan oldingi suvning kamligiga
bog‘liq bo‘ladi. Oldingi suv kam bo‘lganda homila pufagi kam bo‘linadi, pardalar
homilaning boshiga yaqin joylashadi va hatto unga taqalib turadi (
yassi pufak
).
Homila pardalari kechikib yirtilganda tug‘ruq cho‘zilib ketadi, dard tutishi
og‘riqli bo‘ladi, homila tug‘iladigan davrda oldinda yotgan qism sekin harakatlanadi.
Bachadon bo‘ynining teshigi to‘la ochilgani holda, pardalarning butunligi
aniqlangan holda ularni sun’iy yo‘l bilan yirtish zarur. Òarang turgan homila
pufagi ishora barmog‘ini botirib yoki ikki barmoq orasiga olib yirtiladi. Homila
pardalari haddan tashqari zich bo‘lsa, o‘qsimon (pulevoy) qisqich branshasi, uzun
pinset yoki kornsang bilan teshish mumkin. Homilaning oldinda yotgan qismi
chanoq og‘zining ustida turgan bo‘lsa, qog‘onoq suvi sekin-asta chiqariladi.
Homila pufagi jinsiy yoriqdan do‘ppayib chiqib turgan bo‘lsa, barmoq bilan
yirtiladi. Odatda shundan keyin homila boshi tez orada suqilib kira boshlaydi.
Chaqaloq homila pardalari bilan (“ko‘ylakda”) tug‘ilgan bo‘lsa, nafas
yo‘llarini bo‘shatish uchun birinchi navbatda uning yuzidagi pardalarni darhol
olish kerak. Aks holda chaqaloq asfiksiyasi ro‘y beradi.
Nazorat uchun savollar
1. Homila rivojlanishi nuqsonlarining turlari.
2. Homila rivojlanishi nuqsonlarini keltirib chiqaruvchi sabablar.
3. Homila va chaqaloqlar gemolitik kasalligining sabablari, asoratlari va
profilaktikasi.
4. Yelbo‘g‘oz kasalligining turlari va klinikasi.
5. Homila pardalarining barvaqt va ilk yirtilishi.
6. Plasentaning rivojlanish anomaliyalari.
7. Plasentaning yopishib qolish turlari va ularning bir-biridan farqi.

---

 $$
XX BOB.
HOMILADORLIKNING BARVAQÒ
ÒO‘XÒASHI
ABORÒ (BOLA ÒASHLASH)
Homiladorlikning dastlabki 28 haftasida (akusherlik hisobicha 7 oyda)
to‘xtashi 
abort 
(abortus) deb ataladi. Homiladorlikning 29 haftadan 38 haftagacha
to‘xtashi 
chala tug‘ish
(partus prematurus) deb ataladi.
28 haftagacha tug‘ilgan homila yashab ketishi qiyin (juda kam istisnolarni
qo‘shmaganda). 
Chala tug‘ilgan
bola yaxshilab parvarish qilinsa (masalan, vazni
1000 – 2500,0 g, bo‘yi 35 sm dan – 47 sm gacha) bo‘lganda ham yashab va
rivojlanib ketadi.
Dastlabki 14 haftadagi abort 
ilk abort
deb, 14 haftadan 28 haftagacha
bo‘ladigan abort 
kech abort
deb ataladi.
Abort o‘z-o‘zidan va sun’iy bo‘ladi. 
O‘z-o‘zidan
bo‘ladigan abortga (bola
tushish) (abortus spontaneus) – ayolning ixtiyoridan tashqari ro‘y beradi. Bola
tushishi takrorlanib tursa, 
odat bo‘lib qolgan
abort deb ataladi.
Homiladorlikni ataylab to‘xtatish 
sun’iy abort
(abortus artificialis) deb
yuritiladi.
Òibbiyot muassasalaridan tashqarida tib ilmidan bexabar yoki chalasavod
kishilar tomonidan qilingan abort 
kriminal
(jinoiy) 
abort
deyiladi.
Ko‘pgina mualliflarning fikricha o‘z-o‘zidan bo‘ladigan abort (bola tushish)
2–8% uchraydi.
N.S.Baksheyev bo‘yicha sun’iy abort qilish 2,5–4% gacha, homiladorlikning
muddatidan oldin to‘xtashi 3,5–4% ga yetadi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki,
bunday holatlar shaharda yashovchi ayollar o‘rtasida qishloqda yashovchilarga
nisbatan 2–3 marotaba ko‘p uchrar ekan. Ayniqsa, bu 25 yoshgacha bo‘lgan
bitta tug‘gan, yoki birinchi homilasini abort qildirgan ayollarda ko‘proq kuzatiladi.
O‘Z-O‘ZIDAN BO‘LADIGAN ABORÒ (BOLA ÒASHLASH)
Bola tushishining sabablari har xil: o‘tkir yuqumli kasalliklar (gripp, qorin
tifi va boshqalar) ning mikrob toksinlari homilaga o‘tib, uni nobud qiladi yoki
bemor ayolning tana harorati ko‘tarilishi natijasida bachadon vaqtidan ilgari
qisqaradi. Bu holat bola tushishiga sabab bo‘ladi.
Surunkali yuqumli kasalliklar (brusellyoz, zaxm, toksoplazmoz, bezgak va
boshqalar) da intoksikatsiya sababli yo‘ldoshdagi xorion tukchalar tomiri
atrofiyalanib, hatto ba’zan yo‘q bo‘lib ketadi. Natijada bu ham homilaning
vaqtidan ilgari tushishiga sabab bo‘ladi.
Qon tizimlarining chunonchi, ona bilan homila qonining rezus jihatdan bir-
biriga mos kelmasligi ham, homilaning o‘lik tushishiga sabab bo‘ladi (ona qonida
rezus omil manfiy, homilada esa musbat bo‘lsa).

---

 $%
Yurak, buyrakning og‘ir kasalliklarida (yurak porogi, nefrit, piyelonefrit
qaytalashida, bola tushishiga moyil sharoit vujudga keltirishi mumkin), oziq-
ovqatlarda vitaminlar (A,B,C,E va boshqalar) ning yetarli bo‘lmasligi ham bola
tushishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Listerioz, toksoplazmoz, ornitoz kasalliklari ham homiladorlikning barvaqt
to‘xtashiga sabab bo‘ladi.
Ba’zi bir mualliflarning aytishicha, trixomonoz kasalligi, virusli infeksiyalar
ham bola tushishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Infantilizm va neyroendokrin tizim faoliyatining buzilishi yoki
yetishmovchiligi, ko‘pincha birinchi homiladorlikda bola tushishiga va
keyinchalik bola tushishi takrorlanishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Jinsiy a’zolarning chala yetilganligi (infantilizm) va bachadonning surunkali
yallig‘lanish kasalliklari (metrit, endometrit), shuningdek, abort hamda
operatsiyadan keyin bachadon bo‘g‘zi va ichki teshigi atrofidagi doira
muskullarining shikastlanishi o‘z-o‘zidan bo‘ladigan abortning ko‘p uchraydigan
sabablariga kiradi.
Ba’zan bachadon bo‘ynining shikastlanishi natijasida, kanali ochilib qolib,
homila tuxumi bachadonda ushlanib qolmaydi. Shuningdek, asabi bo‘sh ayollar
kuchli ruhiy hayajonlanganda (masalan qo‘rqqanda) bola tushishi mumkin.
Homilador ayol organizmining kimyoviy moddalar: simob, qo‘rg‘oshin,
uglerod (II)-oksid, benzin, anilin bo‘yoqlar, alkagol, morfin, nikotinlar va boshqa
moddalardan zaharlanishi ham bola tushishiga sabab bo‘ladi.
Adabiyotlarda ko‘rsatilishicha, homiladorlikning vaqtidan ilgari to‘xtashining
12–41,5% ida sababi aniqlanmagan.
I.Z.Zokirov, F.Yu.Garib va boshqalar homilador ayollar organizmida Ò-
limfasitlar asta-sekin kamaya borib, nihoyat homiladorlik oxirida genetik jihatdan
ona bilan homila antigenlarining mos kelmasligi natijasida homilaning vaqtidan
oldin tug‘ilishini kuzatganlar.Mualliflar transplantagenning ko‘chishi asosan Ò-
limfasit tizimiga bog‘liqdir, – degan fikrni ilgari suradilar.
So‘nggi yillarda ona–yo‘ldosh–homila tizimida immunologik buzilish hollari
ko‘p kuzatilmoqda. Bir qator holatlarda yo‘ldoshdagi immunodepressiv
omillarning kamayishi natijasida, fetoplasentar kompleks o‘rnidan ko‘chadi va
natijada homiladorlik vaqtidan oldin to‘xtaydi deydilar.
Homiladorlikning normal kechishida immunitetning gumoral zvenosi ham
bir qator o‘zgarishlarga uchraydi. I.Z. Zokirov va F.Yu. Gariblar abort xavfi paydo
bo‘lib, homila tuxumi bachadon devoridan ajrala boshlaganda antiplasentar
antiteloning yuqori titrda bo‘lishini va homiladorlikning barvaqt to‘xtashida
patogenetik ahamiyatga ega ekanligini yozadilar.
Bachadonning noto‘g‘ri taraqqiy qilishi (ikki shoxli bachadon) ham bola
tushishiga sabab bo‘ladi. Bunda bachadon bo‘shlig‘i juda kichik, muskul qavati
zaif bo‘ladi, u yetarli darajada cho‘zila olmaydi. Homilaning bachadon devoriga
yetarli darajada payvandlanmasligi ham homilaning barvaqt tug‘ilishiga sabab
bo‘ladi.
Bachadon orqaga qayrilgan bo‘lsa, homiladorlik tufayli o‘sa borganda,
chanoq ichida siqilib, homila erta muddatda tushadi.

---

 $&
Bundan tashqari homiladorlik vaqtida yiqilish, og‘ir yuk ko‘tarish, biror
sababdan shikastlanish, qo‘pol jinsiy aloqa va boshqalar ba’zan homilaning chala
tug‘ilishiga olib keladi. Homiladorlikning kechki muddatlarida homilaning chala
tug‘ilishiga ko‘pincha yuqumli kasalliklar sabab bo‘ladi.
Homiladorlikning barvaqt to‘xtalishiga yuqoridagilardan tashqari
yo‘ldoshning bachadonda noto‘g‘ri joylashishi, qog‘onoq suvining ko‘pligi va
ko‘p homila, yo‘ldoshning barvaqt ko‘chishi kabi muammolar sabab bo‘ladi.
Abort vaqtida homila tuxumi sekin-asta bachadondan ko‘chadi, shu payt
bachadonning desidual pardasidagi qon tomirlari shikastlanadi. Ko‘chgan homila
tuxumi nobud bo‘ladi va quyilgan qonni shimib oladi.
Bachadon muskullarining qisqarishi (dard tutishi) tufayli bachadon
bo‘ynining kanali ochiladi va homila tuxumi butunlay (bir momentli abort) yoki
bo‘lak-bo‘lak bo‘lib (ikki momentli abort) tushadi.
Bachadon qisqarishlari tufayli ayol qornining pastki qismida tez-tez og‘riq
tutayotganligini sezadi, shu bilan birga kech abortda og‘riq qattiqroq bo‘ladi.
Ilk abortda og‘riq kam bo‘ladi yoki butunlay sezilmaydi. Kech abort odatda
tug‘ruqqa o‘xshab o‘tadi: bachadon bo‘yni tekislanadi va teshigi ochiladi,
qog‘onoq suvlari ketadi, homila tug‘iladi so‘ngra yo‘ldosh tushadi. Yo‘ldoshning
ko‘chishi va tushish jarayoni buzilganda qon ketishi mumkin.
Abortning o‘tishi quyidagi bosqichlarga bo‘linadi:
1. Abort xavfi, yoki tahdid qiluvchi abort (abortus imminens).
2. Boshlangan abort (abortus insipiens).
3. Jadallashgan abort (abortus progrediens).
4. Chala abort (abortus incompletus).
5. Òo‘liq abort (abortus completus).
1. Òahdid qiluvchi abortda (abortus imminens) 
homila tuxumi bachadon
shilliq pardasiga yopishgan, hali ko‘chmagan bo‘ladi. Qonli chiqindi kelmaydi.
Qorin pastida yoki bel sohasida og‘riq seziladi. Qin orqali tekshirganda abort
xavfi bo‘lsa, bachadon bo‘ynining shakli o‘zgarmagan va ochilmagan bo‘ladi.
Bachadon biroz taranglashgan bo‘ladi. Bunday abort xavfi davolash natijasida
yo‘qoladi (og‘riq to‘xtaydi), ya’ni homila tuxumining bachadon devoridan ajralish
jarayoni to‘xtaydi. Demak homilani saqlash mumkin bo‘ladi.
2. Boshlangan abort (abortus insipiens)
beixtiyoriy abortning ikkinchi
bosqichi hisoblanadi. Bunda qorin pasti og‘rib, qon keladi. Qin orqali
tekshirilganda yuqorida aytilgan belgilar bo‘lib, faqat bachadon bo‘ynining tashqi
teshigi barmoq uchi sig‘adigan darajada ochiq va bachadon birmuncha
taranglashgan bo‘ladi.
Boshlanayotgan abortda ham homiladorlikni saqlab qolish mumkin. Agar
homila tuxumi bachadondan ko‘chishi natijasida nobud bo‘lgan bo‘lsa, boshlangan
abortni to‘xtatib bo‘lmaydi va bu abortning keyingi bosqichiga o‘tib ketadi.
3. Jadallashgan abort (abortus progrediens). 
Bunda homila tuxumi butunlay
ko‘chadi va bachadon bo‘ynining kengaygan kanali orqali bachadon bo‘shlig‘idan
chiqayotgan bo‘ladi. Bachadon bo‘ynining kanali ochilganligi, unda homila tuxumi
borligi, tuxumning pastki qismi qinga kirganligi qin orqali tekshirganda aniqlanadi.
Jadallashgan abortda, ayniqsa ilk abortda qon ko‘p ketadi.

---

 $'
Davosi
ko‘chgan homila tuxumini asbobda olib tashlanadi. Kech abortda
homila tuxumining o‘zicha tushishini kutish tavsiya etiladi. Ko‘p qon
ketgandagina homila pufagi yoriladi, homila tug‘ilgach yo‘ldosh qo‘lda yoki
asbobda olib tashlanadi.
4. Chala abort (abortus incompletus)
homila tuxumi butunlay chiqmay,
uning bachadon devoridan ko‘chmagan qismlari qoladi. Odatda amnion, xorion,
desidual parda va plasenta yoki ularning qismlari bachadonda ushlanib qoladi.
Bunday abortda kuchli qon ketishi mumkin, aksari qon laxtalari, bachadonda
ushlanib qolgan pardalarning zarralari chiqadi. Qin orqali tekshirganda bachadon
bo‘yni kanali barmoqni o‘tkazadi (ichki, tashqi zev ochiq). Bachadon kattaligi,
homiladorlik muddatiga mos kelmaydi: bachadon bo‘shlig‘i qisman bo‘shaganligi
uchun, bachadon homiladorlik muddatidan kichikroq bo‘ladi. Bachadon
yumshoqroq tuyuladi.
Chala abortda homila tuxumining qoldiqlarini tibbiy asbob yordamida olib
tashlash tavsiya etiladi. Bachadon bo‘shlig‘ida homila tuxumining qoldiqlarining
bo‘lishi ayol hayoti uchun xavfli bo‘lgan darajada qon ketishiga va infeksiya
kirishi bilan aloqador kasalliklarga sabab bo‘lishi mumkin. Shu sababli chala
abortda ayol shoshilinch ravishda vrachga jo‘natiladi. Ayolning ahvoli og‘ir bo‘lsa,
o‘sha joyning o‘zida yordam berish uchun vrach chaqiriladi.
5. Òo‘liq abort (abortus completus) 
homila tuxumi bachadon bo‘shlig‘idan
batamom chiqqanda (homila tuxumi ba’zan yaxlit chiqadi) to‘liq abort yoki
tugallangan abort deyiladi. Òo‘liq abortda bachadon qisqarib, uning bo‘yin kanali
berkiladi, qon oqishi to‘xtaydi.
Homiladorlikning dastlabki oylarida to‘liq abort, kech oylariga qaraganda
kamroq uchraydi. Ilk abortda, bachadondan shikastlanmagan homila tuxumi
chiqib ketgan taqdirda ham, desidual parda aksari bachadonda qoladi. Qolgan
desidual parda uzoq vaqt qonli chiqindi kelishiga, infeksiya avj olishga sabab
bo‘ladi (desidual endometrit). Shu sababli homiladorlikning ilk oylarida to‘liq
abortdan keyin desidual pardani olib tashlash uchun bachadonni qirish tavsiya
etiladi. Kech to‘liq abortda bachadonni qirish zaruriyati tug‘ilmaydi.
Homilaning rivojlanishdan qolib bachadonga yopishishi (misched
abortion).
Homilaning ona qornida nobud bo‘lganligini, bachadonning o‘sishdan
to‘xtab so‘ngra tobora kichrayganligiga va homiladorlikka xos belgilarning
(ko‘ngil aynish, qayt qilish va boshqalar) yo‘qolganiga qarab aniqlanadi va UÒÒ
(ultratovush tashxisi)ga tushirib aniqlanadi. Bundan tashqari sut bezlarini
siqqanda, og‘iz suti o‘rniga sut chiqadi. Òashxisni to‘g‘ri qo‘yish uchun bir marta
ko‘rib qo‘ya qolmay, 2–3 hafta kutish va biologik reaksiyalardan (Ashgeym –
Sondek, Galli–Maynini) dan foydalanish lozim. Agar bu reaksiyalar manfiy
bo‘lsa, bu homilaning nobud bo‘lganligidan dalolat beradi. Reaksiya homila
nobud bo‘lgandan so‘ng 7–10 kun o‘tgach manfiy bo‘ladi.
SEPÒIK (ISIÒMALI) ABORÒ
Bola tushishi uzoq davom etganda mikroblar ko‘pincha qindan bachadonga
kiradi. Davolash muassasasidan tashqarida, taqiqlangan usullar bilan abort

---

 %
qilinganda bachadonga infeksiya ayniqsa ko‘p kiradi. Abort vaqtida bachadonga
kirgan mikroblar rivojlanishi uchun qulay muhit tug‘iladi. Homila tuxumining
ko‘chgan qismlari va qon qulay muhit hisoblanadi.
Bachadonga kirgan mikroblar homila tuxumining qismlariga infeksiya
yuqtiradi, keyinchalik jarayon bachadonga, bachadon naylariga, tuxumdonlarga,
chanoqning qorin pardasiga va kletchatkasiga o‘tishi mumkin. Infeksiyalangan
abort oqibatida ayol hayoti uchun xavf tug‘diradigan umumiy septik kasalliklar
ro‘y berishi mumkin.
Jarayonning homila tuxumi sohasida chegaralanishi yoki bachadonga va
undan tashqariga tarqalishi mikroblarning virulentligiga hamda ayol
organizmining qarshilik ko‘rsatishiga bog‘liq.
Infeksiyaning qanchalik tarqalganligiga qarab, abort quyidagi turlarga
bo‘linadi: 1) og‘irlashmagan isitmali abort; 2) og‘irlashgan isitmali abort; 3)
septik abort.
Og‘irlashmagan isitmali abortda
infeksiya bachadondan tashqariga
chiqmaydi. Bachadon palpatsiyada bezillamaydi, uning ortiqlari, chanoqning
qorin pardasi va kletchatkasi o‘zgarmaydi. Bunda ayolning harorati ko‘tarilib,
pulsi tezlashgan-u, haroratiga mos, umumiy ahvoli qanoatlanarli bo‘ladi.
Og‘irlashgan isitmali abortda
infeksiya bachadondan tashqariga yoyiladi,
tekshirishda bachadonning bezillab turganligi, bachadon ortiqlari, chanoqning
qorin pardasi yoki kletchatkasi o‘zgarganligi (bezillab turganligi, infiltratlar va
hokazo) aniqlanadi. Ayolning umumiy ahvoli jiddiy, harorati ko‘tarilgan, og‘riq
bezovta qilayotgan bo‘ladi.
Septik abortning
klinik manzarasi murakkabligi va og‘ir o‘tishi bilan farq
qiladi. Bemorning ahvoli og‘ir bo‘lib, uyqusi notinch, ishtahasi yo‘qolgan, tili
quruq, terisi rangsiz, ko‘pincha sarg‘ish yoki za’faron bo‘ladi.
Septik abortning ilk belgilari shuki, ayol qaltirab, harorati ko‘tariladi va pulsi
ancha tezlashib, haroratga mos kelmaydi. Ko‘pincha tromboflebitlar ro‘y beradi,
o‘pka, buyrak, teri osti kletchatkasida va boshqa sohalarda metastatik absesslar
paydo bo‘ladi. Kichik chanoqda ro‘y-rost yallig‘lanish jarayonlari bo‘lmasligi
mumkin. Infeksiyalangan abortni davolash akusher-ginekologning muhim
vazifasi hisoblanadi. Infeksiyalangan abortli ayolni albatta kasalxonaga yotqizish
kerak.
Og‘irlashmagan isitmali abortda antibiotiklar (antibiotikka sezgirligi
aniqlangandan keyin) yoki sulfanilamid preparatlar buyuriladi, homila tuxumining
qoldiqlari normal harorat qaror topganidan 5–6 kun keyin kyuretka yoki vakuum
apparat bilan olib tashlanadi.
Ba’zi muassalarda homila tuxumining qoldiqlari ayol statsionarga kelgandan
keyin darrov olib tashlanadi. Og‘irlashgan va septik abortga konservativ davo
qilinadi, jumladan antibiotiklar, sulfanilamidlar, organizmni umuman
mustahkamlaydigan, og‘riqni bosadigan dorilar buyuriladi, bemor yaxshi
parvarish qilinadi.
Bunday hollarda homila tuxumi qoldiqlarining o‘zi tushishi kutiladi, chunki
bachadon bo‘shlig‘ining devorlarini qirish infeksiyaning yanada tarqalish xavfni
tug‘diradi.

---

 %
Ayolning hayoti uchun xavfli darajada ko‘p qon ketgandagina bachadon
qiriladi. Homila tuxumining infeksiyalangan qoldiqlarini tezroq tushirish
maqsadida bachadonning qisqaruvchanligini oshiradigan dorilar (xinin, pitutrin)
buyuriladi.
SUN’IY ABORÒ (BOLA ÒUSHIRISH)
Davolash muassasalarida ayolning istagi yoki tibbiy ko‘rsatmalarga muvofiq
homiladorlik 12-haftasigacha sun’iy yo‘l bilan to‘xtatiladi, ya’ni abort qilinadi.
Ayol shu payt biron sababga ko‘ra farzand ko‘rishni istamasa, akusher uni
vrachga yuboradi. Vrach homiladorlik muddatini va homiladorlikni to‘xtatishga
moneliklar (jinsiy a’zolarning yallig‘lanish kasalliklari va hokazo) bor-yo‘qligini
aniqlaydi.
Moneliklar bo‘lsa, abort qilinmay, ayol davolanadi.
Kasalxona sharoitida faqat vrach aseptikaning hamma qoidalariga rioya
qilingan holda, abort qilishga haqli. Sun’iy ilk abortda quyidagi usullar
qo‘llaniladi:
I. Bachadonni qirib homilani olish.
II. Vakuum apparatidan foydalanish usullari.
Og‘riqsizlantirish:
a) Og‘riqsizlantiradigan va qisqa muddatga ta’sir qiladigan preparatlar (5%
li sambrovin) qo‘llash.
b) Novokaindan blokada qilish yoki bachadon bo‘yni kanaliga va bo‘yniga
2% li dikain eritmasidan surtish.
I. Bachadonni qirib, homilani olish usuli
.
1. Bemor ginekologik stolga yotqiziladi.
2. Qin orqali tekshiriladi.
3. Bachadon bo‘yni ginekologik ko‘zgu va ko‘targichlar bilan ochiladi.
Aseptik eritmalar surtgandan keyin, bachadon bo‘ynining oldingi labi pulevoy
qisqich bilan qisib olinadi.
4. Bachadon bo‘yniga qisqich qo‘yilgandan keyin qin ko‘zgusi ko‘targich
qindan olinadi.
5. Qin va bachadon bo‘yni dezinfeksiya qilinadi.
6. Bachadon bo‘ynini pastga tortib, maxsus bachadon zondi bilan uning
(bachadonning) uzunligi va turish holati aniqlanadi.
7. Bachadon bo‘yni maxsus kengaytiruvchi asbob–Gegar kengaytirgichi
yordamida kengaytiriladi. Kengaytirishni 4-nomerdan boshlab, asta-sekin nomeri
oshirib boriladi.
8. Homila tuxumini olishda kyuretka (qirg‘ich) va abortsangdan foydalaniladi.
Dastlabki katta kyuretka ¹ 6 bilan homila tuxumining asosiy qismi qirib
olingandan keyin bachadon qisqaradi, uning bo‘shlig‘i torayib kichiklashadi,
keyin o‘rta o‘lchamdagi kyuretka (¹ 4) va kichkina kyuretka (¹ 2) bilan qiriladi.
Agar homila tuxumi bachadondan kyuretka bilan ko‘chirilgan bo‘lsa, uning
kattaroq qismlarini abortsang yordamida olish mumkin (abortsangni ishlatganda
bachadon devori jarohatlanmasligiga harakat qilish kerak).

---

 % 
9. Bachadon ichiga 1% li yodonat eritmasi surtiladi.
10. Bachadon bo‘ynidan pulevoy qisqichlar yechib olinadi.
11. Bachadon bo‘yniga antiseptik eritmalar surtiladi.
12. Agar qon ketish xavfi bo‘lsa, bachadonni qisqartiruvchi dorilardan
foydalaniladi.
II. Vakuum-ekskoxleator apparati yordamida abort qilish 
(vakuum-
ekskoxleatsiya).
Bu xil abortda ham yuqoridagi abort qilish usuliga o‘xshash ko‘rsatmalardan
foydalaniladi, operatsiyaga ham shu tariqa tayyorlaniladi.
1. Apparatning holati yaxshilab tekshiriladi.
2. Bachadon bo‘shlig‘idan homila tuxumini apparat yordamida olishdan oldin
bachadon bo‘yni vibrodilyatorlar bilan ochiladi.
3. Bachadon ichiga vakuum so‘rg‘ichining naychasi yuboriladi, bunda manfiy
bosim bo‘lganiga ko‘ra bosim 50,6–60,7 kPa (0,6–0,7 atm) gacha beriladi.
4. Apparatning ishlayotgani va bachadondan homila tuxumi olinayotgani
maxsus bankaga tushgan homila tuxumi bo‘laklaridan bilinadi.
5. Òozalab bo‘lgandan keyin vakuum-apparat olinib, bachadon bo‘yni
pulevoy qisqichdan bo‘shatiladi.
6. Bachadon bo‘yin qismi aseptik eritmalar bilan artib chiqiladi.
12 HAFÒALIKDAN OSHGAN HOMILANI OLIB ÒASHLASH
12 haftadan keyin faqat tibbiy ko‘rsatmalarga muvofiq, homiladorlikda
og‘irlashadigan va ayolning hayoti hamda sog‘lig‘iga xavf soladigan kasalliklar
bo‘lgandagina abort qilinadi. Yurak kasalliklari, gipertoniya kasalligi, o‘pka va
boshqa a’zolarning faol sili, buyrak, jigar kasalliklari, me’da va 12 barmoq
ichakning yara kasalliklari, ilgari qorin bo‘shlig‘ida qilingan operatsiyalar va
hokazo abort uchun tibbiy ko‘rsatma hisoblanadi.
Naslga o‘tadigan kasalliklar (zaxmning yuqumli shakli, ruhiy kasalliklar va
hokazo) va onaning bola parvarish qila olmaydigan ahvoli (qo‘l-oyoqsizligi,
ankilozlar, karlik, ko‘rlik va hokazo) homiladorlikni to‘xtatishga tegishli tibbiy
ko‘rsatmalardan hisoblanadi.
Homiladorlikning keyingi oylarida bachadonni qirish yo‘li bilan homiladorlikni
to‘xtatish taqiqlanadi, chunki bunda bachadon teshilib, boshqa shikastlar yetishi va
bu ayol hayotiga xavf solishi mumkin. Shu sababli 12 haftadan keyin homiladorlikni
qin yoki qorin devori orqali kesar kesish operatsiyasi qilish, metreyriz yoki 10%
steril osh tuzi eritmasini parda orasiga yuborish yo‘li bilan to‘xtatiladi.
Dastlab ayolga bachadon bo‘ynini tayyorlash maqsadida 1–5 kun davomida
estrogen, vitamin-glukoza-kalsiydan ukol qilib boriladi.
Ayol ginekologik stolga yotqizilib, qin orqali tekshiriladi. Òashqi jinsiy a’zoga
antiseptik eritmalar surtiladi. Bachadon bo‘yni qin ko‘zgusi va ko‘targich bilan
ochilib, yana antiseptik eritmalar surtiladi, bachadon bo‘ynining oldingi labi
pulevoy qisqich bilan qisib olinadi.
Shundan so‘ng amnion ichiga gipertonik eritmalar yuboriladi. Eritma
yuborish nina orqali quyidagi usullarda bajariladi.

---

 %!
1. Vagner usuli:
a) pulevoy qisqich yordamida bachadon bo‘yni pastga orqaga tortiladi;
b) nina uzunligi 15 sm va bo‘shlig‘ining diametri 1 mm bo‘lib, bunda ninani
oldingi qin gumbazining o‘rta chizig‘iga bachadon bo‘yni bilan qovuq orasida
sanchiladi, keyin bachadonga va undan keyin qog‘onoq ichiga yuboriladi;
d) qog‘onoq suvi yetarlicha chiqarib yuboriladi;
e) shu nina orqali shpris (Jane) yordamida chiqarib tashlangan qog‘onoq
suvi miqdorida 33% li osh tuzi eritmasi yuboriladi.
2. Atanasov usuli:
Qog‘onoq suvi qinning oldingi gumbazidan emas, orqa gumbazning o‘rta
chizig‘i sohasi orqali olinadi.
3. Volkov usuli:
a) ayol abortga tayyorlangan kabi tayyorlanadi;
b) bachadon bo‘yni kanaliga sterillangan metall silindrni, ichki diametri 4
mm uzunligi 10 sm ninani kirgizib qog‘onoq (amniosentez) suvi olinadi;
d) qog‘onoq suvi imkoni boricha olinadi;
e) 20% li osh tuzi eritmasini homiladorlikning har haftasiga 10 ml dan
hisoblab yuboriladi.
Hamma usullarda ham eritmalarni, u glukozaning 40% li eritmasi bo‘ladimi
(homilador ayol diabet bo‘lsa, mumkin emas) yoki osh tuzining 0,9–20% li
eritmasi bo‘ladimi, 1,0 g penitsillin bilan olingan qog‘onoq suvi miqdori bilan
teng miqdorda yuborish kerak.
Agar qog‘onoq ichiga eritma yuborilishiga qaramay, tug‘ruq dardi
boshlanmasa, unda tug‘ruqni qo‘zg‘atishning boshqa dorilaridan foydalaniladi.
KRIMINAL (JINOIY) ABORÒ
Òibbiy muassasalardan tashqarida tib ilmidan bexabar yoki chalasavod
kishilar tomonidan qilingan abort 
kriminal abort
deyiladi. Bachadonga kimyoviy
moddalar, bujlar tiqishadi, turli moddalar ichirishadi.
Odatda kriminal abortdan keyin: endometrit, parametrit, tromboflebit, sepsis,
septikopiyemiya kabi og‘ir asoratlar kuzatiladi. Bular ayol o‘limiga sabab bo‘lishi mumkin.
Davolash
.
Bola tushish xavfi bo‘lganda ayollarni albatta ayrim bo‘lim yoki
palataga yotqizish kerak. Bu yerda unga tinch sharoit yaratish lozim. Ayolga
homiladorlikning barvaqt to‘xtashiga sabab bo‘lgan patologik holatlar hamda
klinik manzarasiga qarab davo choralari qo‘llaniladi.
Bola tushish xavfi bo‘lgan ayollarning asab tizimida bir qator o‘zgarishlar
kuzatiladi (miya po‘stlog‘ining tonusi pasayadi, qo‘zg‘alish va tormozlash jarayoni
susayadi). Ularda bezovtalik, ko‘ngil g‘ashligi kuzatiladi. Nevrasteniya va
psixasteniya holatlari paydo bo‘ladi. Bunday holatlarda arslonquyruq va valerianka
nastoykasidan 30 tomchidan kuniga 2–3 mahal, nozepam, tazepamlardan 0,01 g
kuniga 2 mahal, sebazon (seduksin) dan 0,005 g kuniga 2 mahal beriladi.
Bachadon taranglashishi va qisqarish xususiyatini kamaytirish uchun
spazmolitik preparatlardan papaverin gidroxlorid, no-shpa, magniy sulfat va
boshqalar buyuriladi.
18 – 07-769

---

 %"
Papaverin gidroxloriddan tayyorlangan shamchalardan kuniga 2–3 mahal
to‘g‘ri ichakka qo‘yiladi, tabletkasi bo‘lsa 0,02 g dan 2–3 mahal tayinlanadi
yoki 2% li eritmasidan 1–2 ml dan teri ostiga yuboriladi.
No-shpaning 2% li eritmasidan 2–4 ml dan muskul orasiga kuniga 2–3 mahal,
magniy sulfatning 25% li eritmasidan 10 ml dan kuniga 1–2 mahal muskul orasiga
(novokain bilan) yuboriladi.
Òropasin 0,02 g dan har kuni 1–2 mahal ovqatdan keyin 5–7 kun davomida
buyuriladi.
Fizioterapevtik usullardan burunga vitamin B bilan elektroforez qilinadi.
Bu usul gipofiz beziga ta’sir qilib, gormonal muvozanatni yaxshilaydi. Natijada
homiladorlikning erta muddatlarida normal rivojlanishi ta’minlanadi. Bu usul
homiladorlikning birinchi 3 oyida qo‘llaniladi.
Magniy sulfat bilan elektroforez qilishda «amplipuls» apparati yordamida
kuniga 3–5 marta muolaja qilinadi. Muolajani homiladorlikning ikkinchi yarmida
12–15 martagacha qo‘llash mumkin.
Hozirgi paytda markaziy elektroanalgeziya usulidan foydalaniladi. Bu usul markaziy
asab tizimi faoliyatini yaxshilaydi, steroid gormonlar konsentratsiyasini oshiradi,
bachadonning qisqarish xususiyatini kamaytiradi. Elektroanalgeziya «Elektronarkon–
1» apparati yordamida kuniga bir soatdan 5–10 kun davomida o‘tkaziladi.
Bola tushish xavfi bo‘lganda nina sanchib davolash usuli ham qo‘llaniladi.
Bu usul yordamida ayolning umumiy ahvoli ancha yaxshilanadi, qon bosimi
normallashadi, bachadon ancha bo‘shalib, progesteron konsentratsiyasi oshadi.
Homilaning nafas va yurak faoliyati yaxshilanadi. Nina sanchib davolash usuli
statsionar sharoitida kuniga 20–30 daqiqadan 10–20 kun qo‘llaniladi.
Agar mikroninadan foydalaniladigan bo‘lsa, poliklinikada akusher nazoratida
bu usulni 10–14 kun davomida olib borish mumkin. Bunda ninalar leykoplastir
bilan teriga yopishtirib qo‘yiladi. Ayol nina qo‘yilgan sohani kuniga 10–15
martadan bosib turadi. Bu ninalar har ikki haftada (homiladorlikning 35–36-
haftasida) almashtirib turiladi.
Ba’zi ayollarda bola tushishi odat bo‘lib qoladi, ularga immunodepressiv
davolash usuli qo‘llaniladi, bu ayol organizmida immunologik reaksiyani
kamaytiradi.
Desensebilizatsiya uchun 0,05 g dimidrol, 0,02 g suprastindan 1–2 mahal,
diprazin yoki pipofenning 0,025 g eritmasi 2 mahal, plasentar gamma-globulin
5–6 ml dan bir mahal muskul orasiga yuboriladi. Shuningdek, 8–10 kun davomida
0,005 g prednizolon kuniga ikki marta yoki deksametazon 0,0005 g dan 1–2
mahal inyeksiya qilinadi. Davolash mobaynida albatta 17– ketosteroidlar
konsentrasiyasini aniqlab turish zarur.
Immun raqobatli homilador ayollarda teri (allogen) ni va allogen limfasitlarni
ko‘chirib o‘tkazish ham yaxshi natija beradi.
Homiladorlikning dastlabki davrida asosan gormonlar bilan davolash
o‘tkaziladi. Gormonlar ta’sirini kuzatib borish lozim. Gormonlar asosan
homiladorlikning 14–16-haftasigacha minimal dozada beriladi.
Estrogenlar, homiladorlikning 5-haftasida gestogenlar, 8-haftasidan keyin
estrogenlar bilan birgalikda progesteron tayinlanadi. Gormonlar konsentratsiyasi

---

 %#
kamayganda mikrofollindan 0,0005 g dan yoki etinil estrodiolning 0,0001 g dan
bir kecha-kunduzda 0,5–0,25 tabletkadan ichish buyuriladi.
Homiladorlikning 5-haftasida dastlab gestogen preparatlar 0,01 g dan
progesterondan muskul orasiga yuboriladi. 7–8 haftalik homiladorlikda 1–2
tabletkadan turinaldan beriladi. Xoreal gonadotropindan 750 mg dan haftasida 2
mahal homiladorlikning 9–10-haftasigacha inyeksiya qilinadi.
Bola tushishi odat bo‘lib qolganda va turli kasalliklar tufayli homilaning
barvaqt tug‘ilishi xavfi bo‘lgan ayollarda homiladorlikning dastlabki 14–16
haftasida steroid gormonlar ishlatish tavsiya qilinadi.
Glukokortikoidlar bilan davolashda buyrak usti bezining androgenlarni sintez
qilish qobiliyati kamayadi. Buning uchun dastlab 0,0005 mg dan deksametazon
buyuriladi, keyin dori miqdori asta-sekin kamaytirib boriladi: homiladorlikning
32–33-haftasida bu preparatlardan foydalanish to‘xtatiladi. Aks holda homilaning
buyrak usti bezi faoliyati pasayib ketadi. Agar giperandrogeniya tufayli estrogenlar
konsentratsiyasi kamaygan bo‘lsa unda kortikosteroidlar (deksometazon,
prednizolon) bilan birga estrogenlar (mikrofollin) ham homiladorlikning 5–6-
haftasidan boshlab kamroq dozada qo‘llaniladi. Bu xildagi preparatlardan
foydalanilganda androgen va estrogenlar konsentratsiyasini muntazam ravishda
tekshirib turish kerak.
Homiladorlikning 2–3 oyida turinal–sintetik progesteron buyuriladi. Preparat
trofoblastlardan steroidogenezni kuchaytirib, endogen progesteron va estrodiol
sekretsiyatsini oshiradi.
Preparat 15–20 kun davomida 0,005 g dan kuniga 3 mahal homiladorlikni
6-haftasidan to 33-haftasigacha 2 hafta tanaffus bilan buyuriladi.
So‘nggi yillarda bachadonning qisqarishini susaytirish maqsadida
homiladorlikning 20–27-haftasida betta-adrenomimetik moddalar (tokolitiklar)
ishlatiladi.
Beta-adrenomimetik preparatlar bachadonda, plasentada, xorion kipriklar
oralig‘ida qon almashinuvini yaxshilaydi. Buning uchun partusisten, ritodrin
ishlatiladi. Partusistendan 0,0005 g olib reopoliglukinga aralashtiriladi va 12–
15 tomchidan 6–12 soat davomida venaga yuboriladi. Uni ichishga ham buyurish
mumkin. Bunda preparat dozasini asta-sekin kamaytirib boriladi.
Ba’zan tokolitiklar ishlatilganda homilador ayolning yurak urishi tezlashib,
diastolik bosimi kamayadi, eti uvishib, boshi og‘riydi, ko‘ngil aynishi kuzatiladi.
Bunday holatlarda kuniga 3–4 mahal 0,04 g dan veropamil (izoptin) buyuriladi.
Qog‘onoq yorilganda bachadon va uning ichki yuzasi infeksiyalanganda,
homila ona qornida o‘lib qolganda, plasenta vaqtidan ilgari ko‘chganda, qand
kasalligida, buqoq va yurak-tomir kasalliklarida bu preparat buyurilmaydi.
So‘nggi paytlarda homiladorlikning to‘xtash xavfi bo‘lganda 0,1 g dan bir
kunda 1–2 mahal indometatsin buyuriladi. Bachadon tonusi susaygandan keyin
esa preparat 0,025 g dan har 6 soatda 7–20 kun davomida beriladi.
Asetilsalitsil kislota dastlabki 2 kunda 0,5 g dan kuniga 2–3 marta ovqatdan
keyin 5–8 kun davomida ichishga tayinlanadi.
Homiladorlikning 24–28-haftalarida chala tug‘ish xavfi bo‘lganda (qog‘onoq
butun, homila asfiksiyaga uchramagan, bachadon bo‘yni va bo‘yin kanali 2 sm ochiq

---

 %$
va infeksiya bo‘lmasa) magniy sulfatning 25% li eritmasi 10 ml dan kuniga 2 mahal,
2% li papaverin gidroxlorid 2 ml dan muskul orasiga kuniga 3 mahal buyuriladi.
Homiladorlikning 34-haftasida agar chala tug‘ish xavfi bo‘lsa, tug‘ruqni
konservativ usulda olib borish mumkin.
Homiladorlikning 34-haftasigacha qog‘onoq suvi ketib qolgan, ammo
bachadon bo‘yni berk, homila boshi chanoq kirish sathida, homilada asfiksiya
bo‘lsa, va onada infeksion, ekstragenital kasalliklar bo‘lmasa, bunda konservativ
usul qo‘llaniladi. Bunda ayol o‘rin-ko‘rpa qilib yotishi, vaqti-vaqti bilan tana
haroratini o‘lchashi, tomir urishini va homilaning yurak urishini eshitib turish
kerak. Bundan tashqari, antibiotiklar, tokolitiklar va kortikosteroidlar, asfiksiyaga
qarshi preparatlar buyurish zarur.
Agar biror patologik holat vujudga kelsa va homila tez muddatda mos bo‘lib
yetilgan bo‘lsa, 36 haftalikda tug‘ruqni qo‘zg‘atuvchi preparatlar buyurib tabiiy
yo‘l bilan tug‘dirish choralarini ko‘rish kerak. Buning uchun ayolga oldin
vitaminlar va gormonlar buyuriladi, keyin oksitosin va prostaglandindan
foydalaniladi.
Homiladorlikning barvaqt to‘xtashi odat tusiga kirib qolganda ayollarda
homila chanoq bilan oldin kelsa va bola yetilgan bo‘lsa yaxshisi kesar kesish
usuli yordamida tug‘dirish kerak.
Homiladorlikning quyidagi muddatlari bola tushishi uchun eng xavfli
hisoblanadi:
– homila tuxumining bachadon devoriga yopishish davri (homiladorlikning
2–5 haftalik payti, plasentaning shakllanish davri);
– homiladorlikning 4–12 haftalik davri;
– bachadonning so‘nggi o‘sish (18–22 hafta) davri. Shu muddatlarda bola
tushish xavfi bo‘lsa, ayolni statsionarga yotqizish kerak.
Agar homilaning nobud bo‘lgani aniqlansa, uni tug‘dirish omillari muddatiga
qarab belgilanadi (abort qilish, tabiiy yo‘l bilan tug‘dirish).
Agar o‘lgan homila ona qornida uzoq qolib ketsa, bu qonning ivish
xususiyatiga putur yetkazadi. Shu sababli homilaning tug‘ilishini tezlashtirish
kerak bo‘ladi.
Agar homiladorlikning 26–27-haftasida suv ketib qolsa, bunda ko‘pincha
bola tushadi. Agar homiladorlikning kechroq muddatida qog‘onoq suvi keta
boshlasa, avvalo buni qog‘onoq suvi yoki siydik ekanini aniqlash kerak. Buning
uchun ayolga quruq taglik berib qo‘yiladi. Bundan tashqari oqayotgan suv lakmus
qog‘ozi yordamida aniqlanadi. Ma’lumki, qog‘onoq suvi ishqorli bo‘ladi. Qizil
lakmus qog‘oziga tomizilsa, u ko‘karib qoladi. Mabodo qog‘onoq yuqoridan
yirtilgan bo‘lsa, homiladorlikni saqlab qolish mumkin.
Ayolning karavotda chanoq qismini ko‘tarib yotishi, o‘z vaqtida siyishi, ichi
kelishini kuzatib turish lozim. Shuni ta’kidlash kerakki, qog‘onoq suvi surunkali
ketaversa u qinning nordon reaksiyasini neytrallaydi yoki ishqoriy reaksiyaga
aylantiradi. Buning natijasida qin orqali bachadonga mikrob tushib, bachadon
shilliq pardasini yallig‘lantiradi (endometrit). Oqibatda homila ham infisirlanib
vaqtidan ilgari tug‘iladi yoki qorinda nobud bo‘ladi. Bola tushish xavfi bo‘lgan
ayolga to‘g‘ri davo qilinsa, 70–75% holda homila saqlanib qolinadi. Bolasi

---

 %%
tushgan ayollar albatta poliklinikada akusher hisobida turishi kerak. Abort qilingan
ayol albatta vrachdan maslahatlar olishi zarur.
Bachadon bo‘ynida nuqson bo‘lsa va u homila yo‘lini bekitib tura olmasa,
bachadon bo‘ynini tikish kerak. Buning uchun quyidagi usullar qo‘llaniladi:
A.I.Lyubimova va M.M.Mamadaliyevalar (1981) usuli bo‘yicha bachadon
bo‘yni Ï shaklga o‘xshab tikiladi. Buning uchun qin ko‘zgulari yordamida bachadon
bo‘yni teshigining orqa old labi Myuzo qisqichi bilan qisilib, tashqariga va pastga
tortiladi. Qin oldingi gumbazining bachadon bo‘yni bilan birikkan joyining o‘rta
chizig‘i bo‘ylab 0,5 sm o‘ng tomoniga lavsan ip bilan uning butun qalinligi bo‘yicha
nina suqiladi. Keyin ipni chap yon gumbazga o‘tkazib, bachadon bo‘ynining oldingi
gumbazi tomonga nina kirgiziladi. Ipning uchi Koxer qisqichiga olinadi. Ikkinchi
lavsan ipli nina xuddi shunday qilib o‘rta chiziqdan 0,5 sm chapga o‘ng tomonga
yo‘naltirilib suqiladi. Ninalar bir sathda suqilishi kerak. So‘ngra ip uchlarini tortib,
oldingi qin gumbazi sohasida 3 marta boylanadi.
Bu xildagi operatsiyadan keyin 1–2 kun o‘tgach homilador o‘rnidan turishi
mumkin. 1–3-kunlari va operatsiyadan oldin bachadon qisqarmasligi uchun davo
omillari qo‘llaniladi. Buning uchun qin turli aseptik moddalar bilan qin ko‘zgusi
yordamida artib turiladi (spirt bilan). Agar murakkablanishlar kuzatilmasa,
homilador ayolga 5–7-kuni uyiga javob beriladi va unga poliklinika vrach-
akusheri kuzatuvida bo‘lish tayinlanadi.
Agar operatsiya to‘g‘ri qilingan bo‘lsa, 94% ayollarda homiladorlikni saqlab
qolish mumkin. 1961-yilda Sendi bachadon bo‘ynini tashqi teshigini to‘la tikishni
tavsiya etgan.
Bunda bachadon bo‘yni tashqi teshigi shilliq qavati 0,5 sm kenglikda kesib
olinib, keyin ketgut bilan har ikki chekkasi, (oldingi va orqa labi) qo‘shib tikiladi.
Bu joyda hosil bo‘lgan chandiq tug‘ruq vaqtida skalpel bilan qirqiladi.
A.I.Lyubimova (1965) operatsiyaga o‘zgartirish kiritdi. U bachadon
bo‘ynining chiqish sohasini kyuretka yordamida 0,5–1 sm kenglikda qirib tikishni
tavsiya etadi. Shunda chandiq qattiq bo‘lmay, tug‘ruq jarayonida bachadon bo‘yni
oson ochiladi.
Bu xildagi operatsiyadan keyin homiladorlar 1–3 kun o‘rinda yotishlari kerak.
Bachadon bo‘yniga aseptik moddalar surtib turiladi.
Homilador ayolga operatsiyadan 10–14 kun keyin, boshqa asoratlar bo‘lmasa
uyiga ketishga javob berish mumkin.
Bachadon bo‘yni kanali hamda ichki va tashqi teshiklari nuqsonlariga
homiladorlikning 11–16-haftalarida jarrohlik usuli bilan davo qilinadi. Agar
qog‘onoq pardasi bo‘yin kanaliga tushgan bo‘lsa, A.I.Lyubimova tavsiya etgan
chok bilan tikish kerak. Bachadon bo‘yni chuqur yirtilganda uning anomaliyasida,
ko‘p homilali homiladorlikda Sendi bo‘yicha tikish maqsadga muvofiqdir.
ABORÒNING OLDINI OLISH
Òug‘ruqxonalar, ayollar maslahatxonasi, kasalxonalar, QVP larning tibbiyot
xodimlari abortga qarshi kurash olib borishadi. Abortni oldini olishda akusherlar
katta rol o‘ynaydi.

---

 %&
Homiladorlikning normal rivojlanishiga to‘sqinlik qiladigan sabablarni
bartaraf etib, bola tushishining oldi olinadi. Infantilizm belgilari bo‘lgan, bolasi
tushib va chala tug‘adigan homiladorlar ayollar maslahatxonasi tomonidan
hisobga olinadi. Bu ayollarga qat’iy rejim (jinsiy hayotni taqiqlash, yengil mehnat,
to‘g‘ri ovqatlanish va hokazo) tavsiya etiladi. Òahdid qiluvchi abort belgilari
kuzatilsa uni zudlik bilan kasalxonaga yotqiziladi. Homilador ayollarni yuqumli
kasalliklardan saqlash, bezgak, gripp, angina va boshqa kasalliklar bilan og‘rigan
ayollarni o‘z vaqtida davolash katta ahamiyatga ega. Homilador ayolning to‘g‘ri
ovqatlanishi, ayniqsa vitaminlarni yetarlicha iste’mol qilishi bola tushishini oldini
olishda muhim chora hisoblanadi.
Mehnat gigiyenasi:
homiladorlarni kimyoviy moddalar, yuqori harorat ta’siri,
yuk ko‘tarish, tananing tebranishi va shu kabilar bilan bog‘langan ishdan ozod
qilishning roli katta.
Abortning oldini olish sanitariya maorifi ishini keng yo‘lga qo‘yish va bo‘yida
bo‘lishdan saqlaydigan vositalarni qo‘llashdan iborat. Ayollarga abortning zararini
tushuntirish, buning uchun individual suhbatlar, ma’ruzalar o‘tkazish, radio,
matbuotdan foydalanish zarur.
OY-KUNI YEÒMASDAN ÒUG‘ISH (CHALA ÒUG‘ISH)
(PARTUS PRAEMATURUS)
Oy-kuni yetmasdan, chala tug‘ish deb, homiladorlikning 28-haftasidan keyin
to 38-haftasigacha yetmasdan turib tug‘ishga aytiladi. Chala tug‘ilgan chaqaloq
vazni 1000 g dan kam, bo‘yi 35 sm gacha bo‘lsa ham, yashab ketishi mumkin.
Homilaning nechog‘lik erta tug‘ilganligi va homilaning qanchalik yetilganligi
anamnez, homilador ayol va tug‘ilgan bolani obyektiv tekshirishda olingan jami
ma’lumotlarga qarab bilib olinadi.
Bolaning bo‘yi, vazni va homilaning ona qornida qancha yashaganini
ko‘rsatib beradigan boshqa belgilarni aniqlash muhim ahamiyatga ega. Oy-kuni
yetmasdan tug‘ish umumiy tug‘ruqning 5–6% tini tashkil qiladi.
Muddatidan oldin tug‘ishning sabablari xilma-xildir. Ular ona organizmi,
homila holati hamda yo‘ldoshning patologik xususiyatlariga bog‘liq. Sabablar
orasida homilador ayol kasalliklari alohida o‘rin tutadi. Bunga yuqumli kasalliklar
(gripp, virusli gepatit, toksoplazmoz va boshqalar), yurak va qon tomir tizimi
kasalliklari, buyrak kasalliklari, ichki sekretsiya bezlari patologiyasi, kamqonlik
va boshqalar, jinsiy a’zolar yallig‘lanishi, 
infantilizm
, bachadon bo‘ynidagi
nuqsonlar (yetishmovchiligi) kirishi mumkin. Bundan tashqari shuni ham
ta’kidlab o‘tish kerakki, bizning region sharoitimizda chala tug‘ishning asosiy
sabablaridan biri, homiladorlik gestozlaridir.
Zaxm kasalligi, OIÒS (SPID) ham chala tug‘ishga sabab bo‘lishi mumkin.
Shuningdek, homila qonining rezus-faktor, ABO jihatidan bir-biriga mos kelmasligi
chala tug‘ishga olib kelishi mumkin. Oy-kuni yetmasdan tug‘ish sabablarining yana
bir katta guruhi homila va yo‘ldosh xususiyatlari bilan bog‘liq. Unga quyidagilar
kiradi: homilaning noto‘g‘ri joylashishi, anomaliyalari, ko‘p va kam suvlilik, amnion
pardasining yallig‘lanishi, plasenta anomaliyalari va boshqalar kiradi.

---

 %'
Chala tug‘ishning kechishi.
Chala tug‘ish muddati yetib tug‘ishga
o‘xshaydi. Dard va to‘lg‘oq tutadi, bachadon bo‘yni tekislanadi, bachadon
bo‘ynining teshigi ochiladi, qog‘onoq suvi ketadi, homila tug‘iladi, so‘ngra
yo‘ldosh tushadi. Ammo chala tug‘ish muddati yetib tug‘ishga qaraganda og‘irroq
kechadi. Avvalo qog‘onoq suvlari barvaqt (va ilk) ketib qoladi, kuch aniq sust
bo‘ladi.
Chala tug‘ishda ko‘proq homilaning chanoq tomoni oldinda yotadi, homila
qiyshiq va ko‘ndalang vaziyatlarni oladi, tug‘ruq vaqtida va ayniqsa yo‘ldosh
tushish davrida qon ketadi.
Homila asfiksiyasi, tug‘ruq shikastlari – kalla ichi jarohati va o‘lik tug‘ish,
muddati yetib tug‘ishdagiga qaraganda ko‘proq uchraydi.
Chala tug‘ishni davolash va tug‘ruqni boshqarish. 
Òug‘ruq alomatlari
boshlangan paytda chala tug‘ishning oldini olish choralarini ko‘rishga harakat
qilish, tug‘ruq jarayonini to‘xtatish mumkin.
Ayolni tug‘ruqxonaning patologiya bo‘limiga yotqiziladi. O‘rinda qimirlamay
yotish buyuriladi. Uyquning normal bo‘lishi va davolash-muhofaza rejimini
saqlash katta ahamiyatga ega. Shu bilan bir vaqtda bachadon muskullari
qo‘zg‘aluvchanligini pasaytiruvchi dorilar qo‘llaniladi. Bular vitamin E, magniy
sulfat eritmasi, tokolitik preparatlardan partusisten 0,5 mg, ritodrin 1 mg va
boshqalar. Ritodrin 1 mg 250–400 mg natriy xlor eritmasi bilan vena ichiga
yuboriladi. Qon bosimi pasayib, ko‘ngil aynishi, qusish, bosh og‘rishi kuzatiladi.
Shamchalardan papaverin gidroxlorid, indometatsinli shamchalar qo‘llaniladi.
Fizioterapevtik usullardan: endonazal galvanizatsiya, elektroforez Mg bilan
bachadon elektrorelaksatsiyasi qo‘llaniladi.
Asab tizimiga ta’sir qiluvchi (bromidlar, valeriana, trioksazin) askorbinat
kislotasi sutkasiga 200–300 mg, vitamin B
1
sutkasiga, 20–30 mg, vitamin A
1
,
PP buyuriladi.
Infantilizmda 
– esterogenlar (estriol) bilan progesteron buyuriladi.
Òug‘ruq jarayoni rivojlangan holda, bu dorilar samarasiz bo‘lgan paytda
tug‘ruqni quyidagicha davom ettirish kerak.
Chala tug‘ishda akusherlik taktikasi tug‘ruq jarayoni bosqichiga, homila
pufagining holatiga (suv ketgan-ketmaganligi), bachadon bo‘yni teshigining
ochilish darajasiga, infeksiya alomatlari bor-yo‘qligiga, tug‘ruq kuchlarining
muntazamligiga ya’ni akusherlik holatiga bog‘liq.
Chunonchi, agar muntazam tug‘ruq dardlari, infeksiya alomatlari, og‘ir
ekstragenital patologiya, homila nuqsonlari bo‘lsa, tug‘ruq faol olib boriladi.
Agarda homiladorlik muddati 34 haftagacha bo‘lib, ona va homila ahvoli yaxshi
bo‘lsa, muntazam tug‘ruq kuchaniqlari bo‘lmasa, bachadon bo‘ynining kanali 4
sm dan kam ochilgan bo‘lsa, kutish vaziyatiga amal qilinadi.
Ayol organizmining tug‘ruqqa tayyorligi tekshiriladi. Buning uchun oksitosin
testi, Xechinashvili usuli, kolpositogramma ma’lumotlari katta ahamiyatga ega.
Agar qog‘onoq suvlari barvaqt yoki vaqtidan oldin ketgan bo‘lsa, kutish
vaziyati homiladorlikning 34 haftalik muddatigacha davom etishi mumkin.
Bunday taktika tug‘ruq yo‘llari infeksiyasi bo‘lmasa, homilaning ahvoli qoniqarli
hisoblanadi.

---

 &
Òug‘ruqni olib borishda ona va homilani juda avaylash kerak. Òug‘ruqning
birinchi davri odatdagiday olib boriladi. Ikkinchi davrda birinchi marta
tug‘ayotgan, vulvar halqasi tor, tug‘ruq yo‘llarining yumshoq to‘qimalari qattiq
bo‘lgan ayollarda 
perineotomiya 
yoki
epiziotomiya
qilinadi. Yetilmagan homila
tomirlar tizimining yengil jarohatlanish xususiyatiga ega ekanligi sababli, oraliqni
himoya qilmay tug‘ruqni qabul qilish lozim (ayniqsa, homiladorlikning 34 haftalik
muddatigacha bo‘lgan tug‘ruqda).
Chala tug‘ruqda 
kesar kesish 
operatsiyasi faqat ona tomonidan akusherlik
ko‘rsatmasi paydo bo‘lgandagina bajariladi.
Chala tug‘ish ona hamda homilaga yomon ta’sir etgani uchun uning oldini
olish choralarini ayniqsa sinchiklab amalga oishirish zarur.
Homilador ayolning to‘g‘ri turmush kechirishini va ovqatlanishini nazorat
qilish, uni infeksiya va intoksikatsiyadan saqlash, kasalliklarini o‘z vaqtida
aniqlash va davolash shunday choralardan hisoblanadi. Bu borada ayollar
maslahatxonasining roli kattadir.
Chala tug‘ishga olib keluvchi omillar to‘rt guruhga bo‘linadi: 1) ijtimoiy
biologik omillar; 2) akusher-ginekologik anamnez; 3) ekstragenital patologiya;
4) homiladorlik asoratlari. Shu omillarga qarshi kurash chala tug‘ishning oldini
olishning garovidir.
Istmiko-servikal yetishmovchilik
ni aniqlab o‘z vaqtida bachadon bo‘yni
tikib qo‘yiladi va bu choklar tug‘ruq vaqtidan 15 kun oldin olib tashlanadi.
MUDDAÒIDAN O‘ÒIB KEÒGAN HOMILADORLIK
(PARTUS PROTSACTUS)
Odatda normal fiziologik homiladorlik 280 kun – 39–40 hafta davom etadi.
Agar homiladorlik 41–42 haftagacha davom etsa uni 
muddati cho‘zilgan
homiladorlik
; muddati 42 haftadan oshsa 
muddatidan o‘tib ketgan homiladorlik
deb ataladi. Muddatidan o‘tib ketgan homiladorlik kech tug‘ilishi (partus
serotinus) bilan tugallanadi. Bunday homiladorlik 2% gacha uchraydi. Serfarzand
ayollarda 5–10%, birinchi tug‘uvchi ayollarda 4–5% uchraydi.
Muddatida tug‘ilgan chaqaloq belgilari
Bo‘yi – 47 sm dan uzun.
Og‘irligi – 2500,0 g dan ortiq.
Òug‘ilganda chinqirib yig‘laydi
Òeri osti yog‘ kletchatkasi yaxshi
rivojlangan.
Katta uyatli lablar kichigini yopib turadi
Moyaklar yorg‘oqqa tushgan.
Òirnog‘i barmog‘ining uchigacha yetadi.
Sochlar uzunligi – 2 sm dan ko‘p
Kindigi – qov va xanjarsimon o‘simta
o‘rtasida teng masofada joylashgan
Quloq tog‘ayi – qattiq, boshdan ajralib
turadi.
Chala tug‘ilgan chaqaloq belgilari
Bo‘yi – 47 sm dan kam.
Og‘irligi – 2499,0 g va undan kam.
Òerisi qizil rangda.
Òeri osti kletchatkasi – yaxshi rivojlanmagan.
Butun tanasi – tuk bilan qoplangan.
Quloq tog‘ayi yumshoq, boshiga yopishgan.
Choklar keng.
Kindigi pastroqda joylashgan.
Katta uyatli lablar kichigini yopmaydi.
Moyaklar yorg‘oqqa tushmagan.
Òirnog‘i barmog‘ini yopib turmaydi.
Ovozi past.
Sochlar uzunligi – 2 sm dan kam.

---

 &
Muddatidan o‘tib ketgan homiladorlikni 2 xil ma’noda tushinish mumkin:
a) homila ona organizmida tug‘ilish darajasida rivojlanmaganligi sababli
homiladorlik muddatidan 1–2 haftagacha ko‘proq davom etadi. Ko‘pchilik olimlar
buni biologik holat yoki homiladorlikning 
muddatidan vaqtincha uzayishi 
deyishadi;
b) agar homiladorlik muddatidan 2 haftadan ko‘proq o‘tib tug‘ilib, homilada
vaqtidan o‘tib tug‘ilgan belgilar bo‘lsa, bu patologik holat hisoblanadi.
Muddatidan o‘tib ketgan
homiladorlik
deyiladi.
Muddatidan o‘tib ketgan homiladorlikning sabablari ko‘p va murakkab, ular
yetarlicha o‘rganilmagan. Markaziy va vegetativ asab tizimining funksional
o‘zgarishlari, endokrin bezlar faoliyatining buzilishi asosiy sabablardan biri
hisoblanadi. Bu omillar miometriyning qo‘zg‘aluvchanligi va qisqarish
qobiliyatining susayishiga olib keladi.
Estrogen gormonlar asosan estrodiol kamayib, progesteron ko‘payishi
natijasida homiladorlikning muddatidan o‘tib ketishi kuzatiladi. Muddatidan o‘tib
ketgan homiladorlikda plasentaning gormonal faoliyati, bachadon – plasentar
qon aylanishining buzilishlari va homila kattalashib ketish alomatlari ro‘y beradi.
Homiladorlikning muddatidan o‘tib ketishi chala tug‘ishga nisbatan kamroq
uchraydi.
Muddatidan o‘tib ketgan homiladorlikda kechki gestozlar, homila
gipoksiyasini kuzatishimiz mumkin.
Òug‘ruq esa asoratsiz o‘tmaydi. Eng ko‘p uchraydigan asoratlardan biri
qog‘onoq suvining barvaqt ketishi. Bu o‘z navbatida bachadonga infeksiya
kirishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Òug‘ruq kuchlarining birlamchi va ikkilamchi sustligi kuzatiladi. Qog‘onoq
suvining barvaqt ketishi va tug‘ruq kuchlarining sustligi tug‘ruq I–II davrining
cho‘zilishiga olib keladi.
Intranatal o‘lim
– muddatidan o‘tib ketgan homiladorlikda ko‘proq uchraydi.
Òug‘ruqning uchinchi davrida gipotonik qon ketishlar kuzatiladi.
Diagnostikasi:
bunda ayollarni har taraflama tekshirish kerak bo‘ladi. Ayolni
umumiy tekshirish bilan birga, qorin aylanasini o‘lchash katta ahamiyatga ega.
Homiladorlikning oxirgi oyida qorin aylanasi 80–100 sm, muddatidan o‘tganda
esa (5–10 sm) ko‘proq bo‘ladi.
Ayrim hollarda 3–4 haftadan ko‘proq o‘tsa, qog‘onoq suvining shimilishi
natijasida qorin aylanasi aksincha kichik bo‘ladi (5–10 sm). Bola vazni ham
kamayadi. Bunda ayol qorin tubining pastga tushganini sezib 3–4 hafta o‘tgach
vrachga murojaat qiladi.
Oxirgi hayz ko‘rish va homilaning birinchi qimirlagan vaqti, hamda ayollar
maslahatxonasida birinchi marta aniqlangan homiladorlik muddati aniq diagnoz
qo‘yishga yordam beradi. Bulardan tashqari 
amnioskopiya 
(qog‘onoq suvi yashil
rangda), 
amniosentez
va qin hujayralarining sitologik ko‘rinishi diagnoz uchun
katta ahamiyatga ega.
Òashqi akusherlik tekshiruvi homila o‘lchamlarining yirikligini, suyaklarining
qattiqligini ko‘rsatadi. Òug‘ruq paytida qin orqali tekshirganda bosh suyaklarining
qattiqligi, kalla choklarining torligi, liqildoqning torayganligi, katta va kichik
liqildoq orasidagi masofaning haddan ortiq uzoqligi aniqlanadi.

---

 & 
So‘nggi yillarda homiladorlikni aniqlashda ultratovush to‘lqinlaridan keng
foydalanilmoqda.
Homila EKG va FKG si surunkali gipoksiya rivojlanib, homila yuragi
faoliyatida o‘zgarishlar hosil bo‘lganligini ko‘rsatadi. Homilaning terisi bichilib,
kindikda mekoniy shimiladi. Plasentada ko‘plab 
petrifikatlar
, ohakli yuzalar va
infarktlar
(distrofik o‘zgarishlar) ro‘y beradi.
Homilaning vaqtidan o‘tib ketganligi belgilari:
homila ustini qoplagan moy
kam, uning bosh suyagi qattiq, choklari tor, liqildoqlar kichkina bo‘ladi. Òerisi
birmuncha shalpaygan: 
maseratsiya
(teri yuza qavati oson ko‘chib tushadi, kafti
bujmaygan – kir yuvuvchining qo‘liga o‘xshaydi) terisi kul rang.
Homilaning muddatidan o‘tib tug‘ilishi ko‘pincha bahor va qish paytlarida,
organizmda vitaminlar kamaygan davrda uchraydi.
Davosi:
ayol organizmining tug‘ish jarayoniga tayyorligini aniqlash uchun
oksitosin testini qo‘llash mumkin. 1 ml yoki 5 ÒB oksitosin olib 5% li 500 ml
glukoza eritmasiga qo‘shilib yaxshilab aralashtiriladi. Ayol venasiga 15–20
tomchidan yuboriladi va har 5 daqiqada bachadon qisqarishi tekishiriladi. Agar
oksitosin vena ichiga yuborilayotganda kaftimiz bilan bachadonning ritmik
qisqarishini sezsak, oksitosinli test musbatligini, ya’ni ayol organizmi tug‘ish
jarayoniga tayyorligini bildiradi.
Agar oksitosin testi manfiy bo‘lsa, ayol organizmini estrogen, vitaminlar,
AÒF, kalsiy xlorning 10% li eritmasidan venaga yuborib, 3–5 kun tayyorlanadi.
Ayolga estrogen-glukoza-vitamin-kalsiyli kompleks bilan birga dardni
zo‘raytiruvchi dorilar qilinadi. 20000 ÒB follikulin yoki har ikki soatda muskul
orasiga 0,5 ml efir bilan sinestrol yuboriladi. So‘ngra kanakunjut yog‘idan 30 g
ichiriladi. 2 soatdan keyin huqna qilinadi. Har 45 daqiqada hammasi bo‘lib, 4–5
marta 0,15–0,2 xinin beriladi. Qon tomirga 40% li – 20 ml glukoza, 6%–1,0
vitamin B
1
, 5%–5,0 askorbin kislota, vitamin C, 10%–10,0 ml kalsiy glukonat
yuboriladi.
Bu aytib o‘tgan vitamin – glukoza gormonal – kalsiyli fondan tashqari 5 ÒB
oksitosin 5%–500,0 glukozaga qo‘shib har daqiqasiga 8 tomchidan 30–40
tomchiga yetkazib tomiziladi. Òomchini ko‘paytirilayotganda ayolning ahvolidan
xabardor bo‘lish, bachadon qisqarishiga e’tibor berish kerak.
Oksitosinni spazmolitik va og‘riqni qoldiruvchi preparatlar bilan birga
yuboriladi. Muskul orasiga aprofen 1%–1,0, promedol 2%–1,0 yuboriladi.
Agar ayol bir sutkadan ortiq sust dard chekib charchagan bo‘lsa va dardni
kuchaytiruvchi dorilar foyda bermasa, narkoz qilinadi.
Oldin teri orasiga 0,1% atropin so‘ngra vena ichiga 20% 10,0 natriy
oksibutirat eritmasi yuboriladi.
Viadril yoki GOMK qilib ayolni uxlatish mumkin. Keyin tug‘ruq yo‘llari
tekshirilib, qon bosimi o‘lchanadi va homilaning yurak urushi eshitib ko‘riladi,
so‘ngra vena ichiga oksitosin yuboriladi.
So‘nggi vaqtlarda venaga dardni zo‘raytiruvchi yangi preparatlar
prostoglandin F
2
α
(2,5 mg va 2,5 ÒB oksitosin 5% 500,0 glukozada)
yuborilmoqda.

---

 &!
Òug‘ruq vaqtida har 3 soatda asfiksiyaga qarshi profilaktik choralar ko‘riladi.
Qog‘onoq suvi ketgandan so‘ng 4–5 soat o‘tgach, tug‘ruq vaqtida endometrit va
chilla davridagi asoratlarni oldini olish maqsadida muskul orasiga 500000 ÒB
penitsillin har 6 soatda, norsulfazol va sulfademizin beriladi, 0,5 x 3 mahal.
Nazorat uchun savollar
1. O‘z-o‘zidan bo‘ladigan abortning bosqichlari.
2. O‘z-o‘zidan bo‘ladigan abort turli bosqichlarining klinik belgilari va davolash.
3. Oy-kuni yetmasdan tug‘ish va muddatidan o‘tib ketgan homiladorlik
etiologiyasi, tug‘ruqning kechishi va profilaktikasi.
4. Sun’iy abort, ko‘rsatmasi, shart-sharoit va texnikasi.
XXI BOB.
BACHADONDAN ÒASHQARIDAGI
HOMILADORLIK
(GRAVIDITAS EXTRAUTERINA)
Urug‘langan tuxum hujayra normal sharoitda tuxum yo‘llari orqali
bachadonga borib, uning shilliq qavatiga payvandlanadi. Òuxum hujayraning
harakatlanish sharoiti buzilgan bo‘lsa, u bachadondan tashqariga payvandlanadi.
Bachadondan tashqari homiladorlik deb shunga aytiladi.
Bachadondan tashqari homiladorlikning rivojlanishida (graviditis
exterauterina) spermatozoid bilan qo‘shilgan tuxum hujayra odatdagicha
bachadon ichiga emas, balki bachadon naylarida (graviditis exterauterina tubria),
qorin bo‘shlig‘ida (graviditis exterauterina abdominalis), tuxumdonda (graviditis
exterauterina ovarialis), bachadonning qo‘shimcha shoxida, bachadon bo‘ynida
rivojlanishi ham mumkin (173-rasm). Bachadondan tashqaridagi homilador-
likning 98–99 % i bachadon naylarida uchraydi.
1611-yilda Riolani o‘lgan ayollarda bachadondan tashqarida joylashgan
homilani aniqlagan. Undan keyin Manrican 1937-yilda bachadondan tashqarida
homiladorlik ro‘y berishini tasdiqlagan. Uzoq vaqtgacha bu patologiyani
konservativ usulda orqa gumbazi orqali nina yordamida qon olib, davolaganlar.
Ammo bu ko‘pincha ayol o‘limiga sabab bo‘lgan. 1882-yilda N.N.Fenomenov
qorin devori orqali operatsiya qilishni ilmiy adabiyotlarda bayon qilgan.
173-rasm. 
Bachadondan
tashqaridagi va bachadondagi
homiladorlikda otalangan tuxum
hujayraning payvandlanadigan
joylari:
1–bachadon nayining interstitsial
qismiga; 2–bo‘g‘iz (istmik) qismiga;
3–ampular qismiga; 4–tuxumdon-
ga; 5–qorin bo‘shlig‘iga; 6–bacha-
don bo‘shlig‘iga.

---

 &"
Etiologiyasi. 
Homilaning bachadon naylarida rivojlanishida naycha
muskullarining sust bo‘lishi, naychalardagi yallig‘lanishdan keyin qolgan
chandiqlar, o‘smalar, endometrioz, bachadon va uning naychalari sili, asabiy
ruhiy holatlar sabab bo‘lishi mumkin.
Infantil
ayollarning naychalari uzun va egri-bugri bo‘lib, natijada
spermatozoid qo‘shilgan tuxum hujayra bachadonga yetib kelmay, u naychaning
biror qismida to‘xtab rivojlana boshlaydi.
Agar ayol bolasini uzoq vaqt emizsa, bachadon shilliq qavati atrofiyaga
uchrab, bu ham bachadondan tashqaridagi homiladorlikka sabab bo‘lishi mumkin.
Bachadon bo‘shlig‘iga yod kiritilgan taqdirda bachadon nayining teshigi berkilib
qoladi, shuning natijasida bachadondan tashqaridagi homiladorlik ro‘y berishi
mumkin.
Klinik kechishi: 
spermatozoid bilan qo‘shilgan tuxum hujayra bachadon
naylarida, tuxumdonda va qorin bo‘shlig‘ida, bachadon bo‘ynida joylashishi
mumkin.
Ko‘pincha homiladorlik 5–6 haftaligidayoq embrion joylashgan a’zo yoriladi
va u yerdan qon ketadi. Homiladorlik qorin bo‘shlig‘ida bo‘lganda kamdan-
kam holatlarda muddatiga yetgan homila kuzatiladi.
Homiladorlik bachadon naychalarida ro‘y berib, keyin naychalarning teskari
peristaltik qisqarishi natijasida homila qorin bo‘shlig‘iga tushishi mumkin.
(naychalarning homila tashlashi – aborti). Yoki ayol jinsiy hujayrasining
spermatozoid bilan qorin bo‘shlig‘ida qo‘shilishidan kelib chiqadi.
Homiladorlik qayerda bo‘lishidan qat’i nazar ayol boshqorong‘i bo‘lib,
achchiq, sho‘r, nordon narsalarni ko‘ngli tusay boshlaydi. Sut bezlari qattiqlashadi,
qin shilliq qavati va bachadon bo‘ynining qin qismi ko‘kimtir bo‘lib, barmoqlar
bilan qin orqali tekshirganda bachadon bir oz kattalashgan bo‘ladi. Hali homila
tuxumi o‘rnidan ko‘chmagan, naycha yorilmagan bo‘lsa, shu homilali naycha
yo‘g‘onlashgan va yumshagan, homila tuxumi joylashishiga qarab shu yer
ko‘proq yo‘g‘onlashgan bo‘ladi (kolbasasimon).
Biologik, serologik va immunologik reaksiyalar homila tuxumi ko‘chmagan
bo‘lsa, musbat bo‘ladi. Bachadondan tashqaridagi homiladorlikda ko‘pincha
homiladorlik to‘xtaganda (naycha yorilganda yoki naychadagi abort bo‘lganda)
tashxis qo‘yish oson.
Bachadon naylaridagi homiladorlik.
Bu homiladorlik 5–6 haftalikdayoq to‘xtaydi.
Chunki naycha shilliq qavatida shilliq osti
qavati bo‘lmaydi. Desidual reaksiya sust
bo‘ladi. Muskul qavati ham sust rivojlanadi.
Homila tuxumi naychalarda ancha
chuqurga hatto muskul qavatiga, seroz qavati
va undan ham chuquroqqa joylashib
rivojlanadi.
174-rasm. 
Bachadon nayidagi abort.
a
–homila tuxumining nay devorlaridan ko‘chishi;
b
–homila tuxumining naydan chiqa boshlashi.
a
b

---

 &#
Bunda qon tomirlar yemiriladi. Agar homila tuxumi naychaning ampulyar
qismiga joylashgan bo‘lsa, naycha qisqarishi natijasida u ko‘chib, qon laxtalari
bilan qorin bo‘shlig‘iga tushadi (174-rasm). Shunday qilib bachadon naylaridagi
homiladorlik ikki yo‘l bilan tugallanadi:
a) naychalar aborti (abortus tubaria);
b) naychalarning yorilishi (ruptura tube uterina).
Òuxum hujayra urug‘langach, gurkirab
o‘sgan shilliq parda bag‘riga kiradi: xorion
vorsinkalari shilliq pardaning koptakt
qavatidan ichkari kirmaydi. Bachadon
nayining shilliq pardasi yupqa bo‘lib,
shuning uchun xorion vorsinkalari tez
yemiriladi. Shilliq parda yemirilgach,
xorion vorsinkalari bachadon nayining
muskul qavatiga kirib, muskul tolalarini,
duch kelgan qon va limfa tomirlarini eritib yuboradi. Naychalarning yorilishi
klinik jihatdan o‘ziga xos kechadi (175-rasm).
Ayol qorni pastida birdaniga kuchli og‘riq sezadi, qoni kamayishi tufayli
boshi aylanib, hushidan ketadi, pulsi tezlashadi. Qon qorin bo‘shlig‘ida, qinning
orqa gumbazi sohasiga (Duglas bo‘shlig‘iga) bachadon ortidagi gematomani hosil
qiladi. Qorin bo‘shlig‘ida ham yig‘ila boradi.
Agar homila naychalarning bachadon qismida joylashgan bo‘lsa u IV–V
oylikgacha o‘sishi mumkin, so‘ngra shu qism yorilib ayol ko‘p qon yo‘qotadi.
Naychalardagi homila tuxumi turli muddatlarda so‘rilib, qorin bo‘shlig‘iga tug‘ilishi,
bu 1–2 hafta mobaynida sodir bo‘lishi mumkin. Homila tuxumi nay devoridan ko‘chib,
nobud bo‘ladi. Qon shimadi va sekin-asta parchalanadi. Bachadon nayi zo‘r berib
qisqara boshlaydi, ko‘chgan homila tuxumi naydan qorin bo‘shlig‘iga chiqadi.
Bachadon naychalari teskari qisqarganda (antiperistaltika) bemor dard
tutgandagi kabi og‘riq sezadi. Ko‘pincha qorin pastining bir tomoni og‘riydi.
Naydagi abortda qon naycha yirtilganga qaraganda kamroq ketadi. Bunda ayol
bo‘shashadi, bosh aylanishidan shikoyat qiladi, pulsi tezlashadi. Naychalar yirtilib,
qon ko‘p ketganda shok holati kuzatiladi. Ba’zan ayolning o‘limi ham kuzatiladi.
Qorin bo‘shlig‘idagi homiladorlik.
Homiladorlikning bu turi bachadondan
tashqari homiladorlikning 0,3 – 0,4% ini tashkil etadi. Bu xildagi homiladorlik
birlamchi va ikkilamchi bo‘lishi mumkin.
Birlamchi homiladorlikda ayol tuxumi spermatozoid bilan qo‘shilgandan
keyin qorin bo‘shlig‘idan (qorin parda, charvi, ichaklar, jigar, taloq, oshqozon)
da ro‘y beradi. Bunday hollarda naychalarda, tuxumdonda, keng boylamda deyarli
o‘zgarish kuzatilmaydi.
Ikkilamchi homiladorlikda ko‘pincha naychadagi homila tug‘ilib, qorin
bo‘shlig‘iga tushadi. Bunda plasenta bachadonning keng boylami, homila tuxumi
turgan joyga, charvining bir qismiga, ichaklar orasiga joylashishi mumkin.
Homiladorlikning bu turida homiladorlikning ikkinchi yarmida homila o‘sgan
sari uning aniq belgilari namoyon bo‘laveradi. Homila har qimirlaganda ayol kuchli
og‘riq sezadi. Homilaning mayda qismlari qorin devori ostida paypaslanadi.
175-rasm. 
Bachadon nayining
yorilishi.

---

 &$
Homiladorlik muddati qancha bo‘lishidan qat’iy nazar homila o‘rnashgan
joy yorilib ko‘p qon ketishi natijasida ayolning hayoti xavf ostida qoladi. Odatda
homila nobud bo‘ladi.
Òuxumdondagi homiladorlik. 
Homiladorlik follikula ichida taraqqiy qiladi.
Bu 0,1–0,15% uchraydi. Bunda spermatozoid ovulatsiyada yorilgan follikula
ichiga kirib, tuxum hujayra bilan qo‘shiladi va rivojlanadi.
Òuxumdondagi homiladorlik erta muddatlarda to‘xtaydi. Bunda ko‘p qon
ketish holati kuzatiladi.
Bachadonning qo‘shimcha shoxidagi homiladorlik.
Bachadonning
qo‘shimcha shoxi, asosiy bachadonga, uning bo‘ynini ichki teshigi sohasida
birikkan bo‘ladi. Ovulatsiya natijasida ajralgan tuxum hujayra va spermatozoid
qo‘shimcha shoxdagi naycha tomonga yo‘nalib, bir-biri bilan qo‘shiladi. Bunda
shilliq qavatida desidual metamorfoz, giperplaziya va gipertrofiya kuzatiladi.
Homiladorlik 3–4 oylarda to‘xtaydi. Bunda juda ko‘p qon ketadi.
Differensial diagnostikasi. 
O‘tkir pelvioperitonitda kamqonlik kuzatilmaydi,
tana harorati yuqori, tili quruq, arterial bosim pasaymaydi, puls tana haroratiga
nisbatan baland. Qorin devori nafas olishda ishtirok etmaydi. Shetkin-Blyumberg
belgisi musbat.
Òuxumdon o‘smalari buralib qolganda kamqonlik kuzatilmaydi. Asosiy belgi
og‘riq. Palpatsiyada o‘sma borligi aniqlanadi.
O‘tkir appendisitda og‘riq chanoq sohasidan yuqorida, o‘ng yonbosh sohasida
bo‘ladi. Qon ketmaydi, ko‘ngli aynib qusishi mumkin. Shetkin-Blyumberg va
Rovzing belgilari musbat bo‘ladi.
Me’da yarasi teshilganda anamnezdan gastrit yoki yara borligi, og‘riq
epigastral sohada ekanligidan bilinadi, bunda bemorda kamqonlik belgilaridan
ko‘ra shok belgisi kuchliroq bo‘ladi.
Homiladorlik bachadonning qo‘shimcha shoxida bo‘lganda ham hayz ko‘rish
to‘xtagan bo‘ladi. Qin orqali tekshirganda bachadon yonida keng oyoqli tana
(qo‘shimcha bachadon shoxi) va dumaloq bog‘lam aniqlanadi. Homila bo‘lgan
bachadon shoxi qo‘zg‘aluvchan bo‘ladi.
Differensial diagnoz o‘tkazilganda tuxumdon kistasi tarang, elastik qattiqlikda
bo‘ladi. Bachadon shoxi hafta sayin o‘sadi. Kista, kistomalarda tez o‘smaydi.
Seroz qavatdagi miomaga ham o‘xshab ketadi, lekin mioma qattiq, tez o‘smaydi.
Naychalardagi homiladorlik buzilganda, bachadon devori ichidagi
homiladorlik buzilgandan jarayon o‘tkir kechadi. Qorin pastida bir tomonda og‘riq
seziladi, boshi aylanadi, hushidan ketadi, to‘g‘ri ichak sathida bir narsa tiqilganga
o‘xshab og‘riydi. Bu Duglas bo‘shlig‘iga qon quyilganidan darak beradi.
Naychalar abortida og‘riq tutib-tutib paydo bo‘ladi. Ayolda kamqonlik
belgilari kuzatiladi. Òana harorati pasayib, pulsi tezlashadi, teri va shilliq pardalari
oqaradi. Bemor hushidan ketishi mumkin. Sut bezi kattalashib, og‘iz suti chiqadi.
Shetkin-Blyumberg belgilari aniq bo‘lmaydi. Qorin devori taranglashib, qindan
biroz qoramtir chiqindi keladi. Orqa gumbazni punksiya qilib, tekshirganda
eritrositlar tut donasiday burishib qolganligi aniqlanadi, qon ivimaydi.
Qin orqali tekshirganda bachadon homiladorlik muddatiga mos kelmaydi,
qinning orqa gumbazi osilib tekislanib qoladi. Bachadon bo‘yni qimirlatilganda

---

 &%
bemor qattiq og‘riq sezadi. Kuldoskopiya yoki laparoskopiya, ultratovush
tashxislaridan foydalanish mumkin.
Bachadon bo‘ynidagi homiladorlik
. Bachadon bo‘ynida homilaning
rivojlanishi uchun sharoit bo‘lmaydi, uning shilliq qavati bachadonnikiga nisbatan
yupqa. Ayolda homiladorlik belgilari bo‘ladi (boshqorong‘ilik, ko‘ngil aynishi
va h.k.). Undan homiladorlikning erta muddatlarida qon ketadi. Homila bachadon
bo‘ynini qaysi joyida joylashgan bo‘lsa, o‘sha joy kattalashadi, asimmetrik holatni
oladi. Bachadon bo‘yni tuxum shakliga o‘xshab qoladi. Bachadondan tashqarida
homiladorlik bo‘lgan kasallarga xirurgik yo‘l bilan davo qilinadi:
qorin yorilib,
bachadon nayi homila tuxumi bilan birgalikda olib tashlanadi. Naydagi
homiladorlik nayning yorilishi tipida uzilgan va bemor postgemorragik kollaps
holatida yotgan bo‘lsa, qorin bo‘shlig‘i a’zolarini tez ko‘zdan kechirib tekshirib
chiqishga (reviziya qilishga) imkon beradi. Qon ketishini to‘xtatish maqsadida
qisqichlar solinadi va qorin bo‘shlig‘idan suyuq qonni tortib olib, qaytarib
quyishga kirishiladi (reinfuziya).
Qorin bo‘shlig‘idan qon olinib, gemolizga tekshirib ko‘riladi, natriy sitrat
yoki geparin eritmasiga ho‘llangan 8 qavat dokadan suzib o‘tkazilib, shu
eritmaning o‘zi bilan aralashtiriladi (har 100 ml qonga 10 ml hisobidan natriy
sitrat) va venaga qaytarib quyiladi.
Homiladorlik naydagi abort tipida uzilgan bo‘lsa, uncha ko‘p qon ketmaydi
va reanimatsiya chora-tabdirlarini ko‘rishga hojat bo‘lmaydi.
Operatsiyadan keyingi davrda, ko‘p qon ketib qolgan mahalda qilinadigan
parvarish bekam-u ko‘st bo‘lishi kerak. Bemor yotadigan palatani tez-tez
shamollatib turish, kisloroddan nafas oldirib turish kerak. Òibbiyot hamshirasi
bemorning og‘iz bo‘shlig‘ini, tashqi jinsiy a’zolar sohasini tozalashga hamda
oldingi qorin devoridagi bog‘lamning qanday turganiga ahamiyat beradi.
Operatsiyadan keyingi dastlabki ikki soat davomida qorinning pastiga sovuq
narsa va yuk qo‘yib qo‘yiladi, bular oldingi qorin devoridagi jarohat sohasida
joylashgan mayda tomirlarning tromblanib qolishiga yordam beradi.
Operatsiyadan keyin 5–6 soat o‘tgach ayolga o‘rinda bir yonboshdan
boshqasiga o‘girilib yotishga, ikkinchi sutkada o‘rnida turib o‘tirish va nafas
gimnastikasini o‘tkazishga, yurishga ruxsat beriladi.
Operatsiyadan keyingi birinchi sutkada bemorga suv ham ichirilmaydi (qusib
yubormasin deb), ikkinchi sutkada mineral suv, sho‘rva, kisel beriladi. 3-sutkada
parhez biroz ochilib, suyuq bo‘tqa, xom tuxum, suzma, kefir beriladi. 7-sutkadan
boshlab hamma bilan birga barovar ovqat yeyaverishga ruxsat beriladi.
Ichak pareziga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida venadan 10% li 40 ml natriy xlor
eritmasi yuborib turiladi, teri ostiga kuniga 2 mahal 1 mldan 0,05% li prozerin
eritmasi inyeksiya qilinadi va gipertonik huqna buyuriladi.
3-sutkada operatsiya jarohati ko‘zdan kechirilib tozalanadi, choklariga 90
0
li
etil spirti yoki 5% li yod eritmasi bilan ishlov beriladi, aseptik bog‘lam alishtiriladi.
Bemor o‘z holicha siya olmasa, kateter yordamida siydik xaltasi bo‘shatiladi.
Homiladorlikning birinchi yarmida qon ketishining profilaktikasi jinsiy
infantilizim, ayol ichki jinsiy a’zolarining yallig‘lanish kasalliklari, abortlarning
oldini olish, samarali kontrasepsiya usullarini ishlab chiqishdan iborat.

---

 &&
Nazorat uchun savollar
1. Bachadondan tashqaridagi homiladorlikning turlari.
2. Bachadondan tashqaridagi homiladorlikning etiologiyasi, klinikasi va davosi.
3. Bachadondan tashqaridagi homiladorlikda nayning yorilishi.
4. Naydagi abort.
XXII BOB.
PLASENÒANING OLDINDA YOÒISHI VA
NORMAL JOYLASHGAN PLASENÒANING
BARVAQÒ KO‘CHISHI
PLASENÒANING OLDINDA YOÒISHI
Plasentaning oldda yotishi (placenta praevia) homiladorlikning xavfli asorati
bo‘lib, plasenta bachadonning pastki segmentiga yopishadi va bachadonning ichki
teshigini to‘la yoki qisman berkitib qo‘yadi. Plasenta homilaning oldinda yotgan
qismidan pastroqda joylashib, homila tuxumining oldinda yotuvchi (oldinda
keluvchi) qismi hisoblanadi.
Plasentaning oldda yotishining quyidagi turlari bor (tasnifi).
1. Plasenta chetinining oldinda yotishi
(placenta praevia marginalis).
Plasentaning faqat cheti ichki teshikka yaqin keladi. Òeshik 2–3 barmoq enicha
ochilganda homila pufagining silliq pardalari va yonda plasentaning kambar
chekkasi paypaslab topiladi (176-
a 
rasm).
2. Plasenta yonining oldinda yotishi 
(placenta praevia lateralis). 
Plasenta
ichki teshikni yoni bilan berkitib turadi, teshik 2–3 barmoq enicha ochilganda
plasenta to‘qimasi (deyarli boshdan oxirigacha) va pardalarning faqat kichik bir
bo‘lagi paypaslab topiladi (176-
b
rasm).
3. Plasenta markazining oldinda yotishi 
(placenta praevia sentralis). 
Ichki
teshik ustida plasenta markazi (yoki deyarli markazi) joylashadi, teshik 2–3
barmoq enicha ochilganda faqat plasenta to‘qimasi paypaslab topiladi (176-
d
rasm).
Plasenta markazi ichki teshik ustida joylashganligini qin orqali tekshirishda
hech bilib bo‘lmaydi. Shu sababli ichki teshik 2–3 barmoq enicha ochilganda
pardalar paypaslanmay, faqat plasenta to‘qimasi aniqlanganda plasenta markazi
oldinda yotibdi, deb diagnoz qo‘yiladi.
176-rasm. 
Plasentaning
oldinda yotish turlari.
a
–chetining oldinda yotishi;
b
–yonining oldinda yotishi;
d
–markazining oldinda
yotishi.
a b d

---

 &'
4. Plasentaning pastga yopishishi 
ham tafovut qilinadi. Plasenta pastki
segmentga yopishadi, chekkasi ichki teshikka yaqin keladi, ammo ichki teshik
to‘la ochilganda ham, plasenta cheti paypaslanmaydi.
Plasenta oldinda yotishining turlarini ba’zi akusherlar plasentaning 
to‘la 
va
qisman 
oldinda yotishini ajrata bilish kerak degan fikrni bildiradilar. Ichki teshik
2 – 3 barmoq eniga ochilganda har joyda plasenta to‘qimasi aniqlansa, plasenta
to‘la oldinda yotgan bo‘ladi, ichki teshik shuncha ochilganda pardalar va plasenta
to‘qimasi aniqlansa, plasenta qisman oldinda yotibdi deyiladi.
Plasentaning bachadon bo‘ynida yotishi 
(placenta cervicalis) kam uchraydi,
bunda plasenta bachadon bo‘ynining kanalida rivojlanadi.
Etiologiyasi. 
Homila tuxumi bachadonning pastki segmentiga payvandlanib
olsa, plasenta oldinda yotadi. Bachadon shilliq pardasidagi yallig‘lanish, atrofiya,
septik va so‘zak kasalligi, abort, ayniqsa takror abort va undan keyin ro‘y bergan
yallig‘lanish jarayonlari plasentaning oldinda yotishi uchun qulay sharoit
tug‘diradi.
Bachadon shilliq pardasidagi yallig‘lanish, atrofiya va boshqa patologik
jarayonlar tuxumning pastki segmentga payvandlanishiga va plasentaning oldinda
yotishiga imkon beradi. Patologik jarayon bilan o‘zgargan shilliq pardada
homilaning payvandlanish sharoiti buziladi, shuning uchun tuxum pastga tushib,
pastki segmentda, ichki teshik yaqinida to‘xtaydi va shu joyga payvandlanib
oladi. Shilliq pardaning septik va so‘zak kasalligi natijasida plasenta oldinda
yotishi mumkin. Abort, ayniqsa takror abort va undan keyin ro‘y bergan
yallig‘lanish jarayonlari plasentaning oldinda yotishi uchun qulay sharoit
tug‘diradi. Xorion vorsinkalari kattagina masofada rivojlanadi: ular decidua
basalisga yondosh sohani egallaydi va decidua capsularisga o‘tadi, shu munosabat
bilan plasenta oldinda yotishi mumkin. Vorsinkalar shunday keng o‘sganda
plasenta ichki teshikkacha davom etib uni berkitib qo‘yishi mumkin.
Plasenta oldinda yotishining oqibatlari. 
Plasentaning oldinda yotishi ona
va homilaga noqulay; plasenta markazining (to‘liq) oldinda yotishi ayniqsa xavfli.
Plasenta oldinda yotganda bachadonning pastki segmenti va bo‘ynida qon
tomirlari keskin darajada kengayib, uzayadi, ularda bir talay qon bo‘ladi.
Bachadon bo‘ynining to‘qimasi tomirlarga boy (g‘orsimon to‘qimaga o‘xshash),
yumshoq bo‘lib, ehtiyotkorlik bilan ish tutilmasa, osongina uziladi. Uzilgan
tomirlardan ko‘p qon ketib, ayolning hayoti xavf ostida qoladi.
Homiladorlikning so‘nggi oylarida bachadonning pastki segmenti kengayib,
unga homila tuxumining kattalashayotgan pastki qutbi va oldinda yotgan qismi
sig‘adi, pastki segment devori cho‘ziladi va ayrim joylari plasenta yuzasidan
siljiydi. Shu munosabat bilan plasentaning ayrim qismlari yopishgan joyidan
ko‘chadi, bachadon-plasenta tomirlari uzilib, qonaydi.
Plasenta oldinda yotganda qon ketishi homiladorlikning so‘nggi oylarida
boshlanib, tug‘ruq vaqtida kuchayishi mumkin, ba’zan dard tutishi bilan qon
oqa boshlaydi. Bachadon muskullarining retraksiyasi tufayli pastki segment va
bachadon teshigining chetlari plasenta yuzasidan tortiladi, natijada plasenta
yopishgan joyidan ko‘chadi (177-rasm). Bachadon qancha qattiq qisqarsa va
teshigi qancha keng ochilsa, plasenta o‘shancha ko‘proq ko‘chadi. Plasenta
19 – 07-769

---

 '
ko‘chgan sohadagi uzilgan tomirlardan qon
oqishi ko‘pincha tahlikali tus oladi. Qon ona
organizmidan ketadi-yu, homila qon
yo‘qotmaydi, chunki plasentaning homiladagi
tomirlari uzilmaydi. Ammo plasentaning
ko‘chgan qismi homiladagi gaz almashinuvida
ishtirok eta olmagani uchun homilada
asfiksiya xavfi tug‘iladi. Plasenta oldinda
yotgandagi holat homila uchun jiddiy bo‘ladi,
chunki tug‘ruqda ko‘pincha qo‘llaniladigan
operatsiyalar homila uchun farqsiz emas.
Plasentaning oldinda yotishi infeksiya
rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan kasalliklarga
yo‘l ochib beradi. Plasenta ko‘chgan joydagi
laxta-laxta qon oqayotgan qin mikroblar
chirishi uchun yaxshi oziqli muhit hisoblanadi. Organizmning himoya kuchlarini
susaytiradigan kamqonlik infeksiyaning avj olishiga sabab bo‘ladi.
Ba’zan vorsinkalar oldinda yotgan plasentaga chuqur kirib boradi, bunday
hollarda yo‘ldosh tushish davri cho‘ziladi, plasenta hadeganda ko‘chmaydi, ayol
tobora ko‘p qon yo‘qotaveradi.
Plasentaning oldinda yotishi 500–600 tug‘ruqda taxminan bir marta uchraydi,
bu patologiya abortdan keyin va chilla davrida bachadonning yallig‘lanish
kasalliklarini boshdan kechirgan, takror bo‘yida bo‘lgan ayollarda ko‘proq
kuzatiladi. Plasenta markazining oldinda yotishi yoni va chetining oldinda
yotishiga qaraganda kamroq uchraydi.
Plasentaning oldinda yotishining asosiy belgisi jinsiy yo‘llardan qon
kelishidir, plasentaning markazi oldinda yotganda qon ketishi homiladorlikning
aksari so‘nggi 2–3 oyida, yoni oldinda yotganda homiladorlik oxirida yoki tug‘ruq
boshlarida, cheti oldinda yotganda tug‘ruqni birinchi davrida boshlanadi. Plasenta
pastda yopishganda ham qon oqishi bachadon bo‘ynining ochiladigan davrida
boshlanadi va odatda unchalik ko‘p qon ketmaydi.
Homiladorlikning so‘nggi oylarida qon ketishi aksari to‘satdan, ko‘rinarli
hech qanday sabab bo‘lmasdan turib, ba’zi tungi orom vaqtida boshlanadi. Qon
ketganda og‘riq sezilmaydi, ba’zan uzoq vaqtgacha surkaluvchi qon kelib turadi,
ba’zan esa ozmi-ko‘pmi suyuq yoki laxta qon keladi-da, keyin qon ketishi to‘xtab,
ma’lum vaqtdan keyin yana boshlanishi mumkin. Bunday tez-tez qon ketishi
tug‘ruqqacha davom etadi. Ba’zan anchagina qon ketadi va tug‘ruq muddati
kelmasdan turib, hayotiy ko‘rsatmalar bilan operatsiya qilishga (bolani olishga)
to‘g‘ri keladi.
Plasenta markazi oldinda yotganda dard tuta boshlashi bilan qon ketishi
kuchayadi; qip-qizil, suyuq, ba’zan laxta-laxta qon keladi, ko‘p qon ketadi yoki
uzluksiz qon chiqib turadi; ayol qisqa vaqtda 1 litrgacha va undan ko‘proq qon
yo‘qotishi mumkin; unga o‘z vaqtida yordam berilmasa, u o‘tkir kamqonlikdan
o‘lishi mumkin. Plasenta yoni oldinda yotganda qon oqishi homiladorlik vaqtida
boshlansa, tug‘ruq vaqtida kuchayib, tahlikali tus olishi mumkin. Plasenta cheti
177-rasm.
Bachadon
muskullarining retraksiyasida
plasentaning oldinda yotgan
qismi ko‘chib, qon ketishi.

---

 '
oldinda yotganda bachadon bo‘ynining teshigi ochilgan davrida qon ketadi-yu,
odatda tahlikali tus olishi mumkin. Plasentaning ko‘chishi to‘xtaydi, homila boshi
pastga tushadi. Plasentani qisib qo‘yadi va qon oqishi aksari to‘xtab qoladi.
Plasenta oldinda yotganining eng ravshan belgisi kamqonlikdir; kamqonlik
darajasi jinsiy yo‘llardan qon ketishi shiddatiga mos keladi. Òeri va shilliq pardalar
bo‘zaradi, puls tezlashadi; qon ko‘p ketganda arterial bosim pasayadi, ayolning
boshi aylanadi, qulog‘i shang‘illaydi, ko‘zi tinadi, tez yordam ko‘rsatilmasa,
ayol o‘lishi mumkin.
Oldinda yotgan plasenta homila boshining bachadon pastki segmentiga
tushishiga xalaqit beradi. Plasenta oldinda yotganda ko‘pincha homilaning chanoq
tomoni oldinda bo‘ladi, homila ko‘ndalang va qiyshiq yotadi. Chala tug‘ish
birmuncha ko‘proq uchraydi.
Plasentaning oldinda yotganini aniqlash:
homiladorlikning so‘nggi
oylarida va tug‘ruqning birinchi davrida qon ketishining har qanday turi
plasentaning oldinda yotishi jihatidan shubhalidir, og‘riq sezilmasdan to‘satdan
qon ketishi ko‘pincha plasentaning oldinda yotganidan darak beradi.
Diagnoz qin orqali tekshirilganda aniq bo‘ladi. Vrach juda ehtiyotlik bilan
ish ko‘rishi kerak bo‘ladi. Ehtiyotsizlik plasentaning yanada ko‘chishiga va qon
ketishining kuchayishiga sabab bo‘ladi. Bachadon bo‘ynining teshigi ochilgach,
shu teshikning bevosita orqasida plasentaning yumshoqroq to‘qimasi qo‘lga
unnaydi; plasenta qisman oldinda yotganda plasenta to‘qimasining yonida homila
pufagining pardalari aniqlanadi. Òekshirishda barmoqni teshik chetlaridan nariga
kiritish yaramaydi, chunki bunda plasentaning ko‘chishi kuchayib, qon ko‘proq
ketadi.
Qon ketishining boshqa sabablarini (bachadon bo‘ynining raki, polipi, varikoz
tugunining yorilishi, travmalarni to‘la istisno qilmoq uchun qon ketayotgan har
bir ayolni ko‘zgular yordamida tekshirish zarur.
Plasenta oldinda yotganda davo qilish.
Homiladorlikning ikkinchi yarmida
qon ketishi homilador ayolni kechiktirmasdan zudlik bilan kasalxonaga yotqizish
uchun ko‘rsatma hisoblanadi. Hatto juda oz qon ketib, to‘xtab qolganda ham,
homilador ayolga akusher qo‘shib, kasalxonaga jo‘natish kerak, qon ketishi
istagan paytda boshlanib, tahlikali tus olishi mumkin. Davo usulini tanlashda
qon kelishining shiddati va kamqonlik darajasi, operatsiya qilib homilani olishga
tug‘ruq yo‘llarining tayyorligi, homilaning yetilganlik darajasi va homilaning
ahvoli tirikligi, asfiksiya va hokazolar hisobga olinadi. Ko‘rsatilgan belgilarga
qarab ba’zi ayollar esa darhol operatsiya (hatto kesar kesish) qilinadi.
Homiladorlik vaqtida ozgina qon ketib, ayolda aytarli kamqonlik kuzatilmasa
konservativ davo qilinadi. Bunday holda ayolni yotqizib qo‘yib, oz-ozdan qon
quyib turiladi, vitaminlarga boy ovqat tayinlanadi. Homilador ayolning ahvoliga,
jinsiy yo‘llaridan kelayotgan chiqindiga, puls, arterial bosimiga e’tibor beriladi,
chiqindi ko‘p ketmasa-da uzoq vaqt qon aralash kelganda ko‘pincha kamqonlik
kuchayadi, bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun muntazam ravishda tekshirib turiladi.
Qonli chiqindi kelishi davom etaversa va gemoglobin (Hb), eritrositlar
kamayaversa, operatsiya qilib homila olinadi. Qon ko‘p ketsa darhol (o‘lim xavfi
tug‘ilganda) operatsiya qilib tug‘ruq tugallanadi. Qon oqish kuchiga, ayolning

---

 ' 
sog‘lig‘iga, plasentaning oldinda yotish turiga va shu kabilarga qarab, quyidagi
operatsiyalardan biri qilinadi.
1. Homila pardalarini yirtish. 
Plasenta cheti oldinda yotganda, homilaning
bo‘ylama vaziyatida va bachadon bo‘ynining teshigi 1 – 2 barmoq eniga
ochilganda homila pufagini yirtish tavsiya etiladi.
Homila pardalari yirtilgach plasentaning ko‘chishi to‘xtaydi, homilaning
pastga tushgan boshi oldinda yotgan plasentani va qonayotgan tomirlarini qisib
qo‘yadi (178-rasm), qon ketishi to‘xtaydi va tug‘ruq o‘zicha tugaydi.
2. Metreyriz. 
Homila pardalari yirtilgach homila pufagining bo‘shlig‘iga
nok shaklidagi steril rezina ballon – metreyrinter kiritiladi. Uni sigaraga o‘xshash
buklab kiritiladi so‘ngra unga naychasi orqali steril fiziologik eritma quyiladi,
naychaga ozgina (200 – 400 g) yuk osiladi. Yuk ta’sirida metreyrinter plasentaning
ko‘chgan qismini bachadonning pastki segmentiga taqab qon tomirlarini
tamponada qiladi (179-rasm) va shu tariqa qon ketishining to‘xtashiga va
bachadon bo‘yni teshigining ochilishiga yordam beradi. Bachadon tegishli
yetarlicha ochilgan bo‘lsa, avval metreyrinter chiqadi, ketidan homila ham
tug‘iladi.
3. Bosh-teri qisqichini solish. 
Plasenta
cheti va yoni oldinda yotganda homila
pardalari yirtilgach boshi pastga tushmasa va
qon ketishi to‘xtamasa, teri-bosh qisqichini
solish mumkin. Maxsus yasalgan qisqich bilan
homila boshidagi teri burmasi ushlanadi,
qisqich dastasiga ozgina (200–400 g) yuk
osiladi, bu yuk homila boshini chanoq og‘ziga
tortadi. Pastga tushgan bosh plasentani
bachadonning pastki segmentiga va chanoq
devorlariga taqab qisadi, natijada qon oqishi
to‘xtaydi. Bosh ushlanib, qon oqish to‘xtagach,
qisqich olinadi va tug‘ruq tabiiy holiga qo‘yib
beriladi.
178-rasm. 
Pardalar yorilgach homila boshi
pastga tushib, oldinda yotgan plasentani va
qonayotgan tomirlarni qisishi.
179-rasm. 
Oldinda yotgan
plasentani metreyrinter
bilan qisish.
180-rasm. 
Homila chanog‘i bilan
oldinda yotganda plasentaning
qisilishi (bachadon bo‘yni to‘liq
ochilmaganda homilani oyog‘iga
burish).

---

 '!
4. Bachadon bo‘yni to‘liq ochilmaganda homilani oyog‘iga burish
(Brekston –Giks usuli). Homila oyog‘i jinsiy yoriqdan tizzasigacha chiqarilib,
unga ozgina (200 – 400 g) yuk osib qo‘yiladi. Homilaning chanoq tomonida
pastga tushib, plasentani bachadonning pastki segmentiga va chanoq devorlariga
taqab qisadi va shu tariqa qon oqishining to‘xtashiga yordam beradi (180-rasm).
Hozirgi vaqtda bu usul kamdan-kam qo‘llanib, asosan homila o‘lib qolganda,
chala bo‘lganda, boshqa operatsiyalar uchun zarur sharoit bo‘lmaganda bu usul
qo‘llanadi, chunki bu usul texnikasi jihatidan qiyin bo‘lib, bachadon bo‘ynini
shikastlashi mumkin, ko‘pincha homila o‘lik tug‘iladi.
5. Kesar kesish. 
Plasenta oldinda yotganda ko‘pincha kesar kesish
operatsiyasi qilish zaruriyati tug‘iladi. Ko‘p qon ketganda bu operatsiya
kechiktirmasdan qilinadi. Odatda plasenta markazi, ba’zan yoni oldinda yotganda
ko‘p qon ketadi.
Plasenta oldinda yotishi bilan birga homila noto‘g‘ri yotganda, yoshi o‘tibroq
birinchi marta bo‘yida bo‘lgan ayollarda ham kesar kesish qilishga to‘g‘ri keladi.
Plasenta oldinda yotganda operatsiya vadtida va operatsiyadan keyin
kamqonlikka qarshi kurash olib boriladi (qon quyiladi, glukoza bilan fiziologik
eritma teri ostiga yuboriladi), yurakni quvvatlovchi dorilar qo‘llaniladi va hokazo.
Plasenta oldinda yotganda yo‘ldosh tushishi ko‘pincha qiyin kechadi.
Plasenta bachadonning yaxshi qisqarolmaydigan pastki segmentiga yopishgani
uchun u hadeganda ko‘chavermaydi; ba’zan plasenta bachadonga qisman
yopishib qolgan bo‘ladi. Plasentaning hadeganda ko‘chavermasligi natijasida
qo‘shimcha qon ketadi, bu esa ayol hayotiga xavf soladi.
Shu sababli yo‘ldosh tushish davrida ayolning umumiy ahvoliga, pulsiga,
arterial bosimiga va jinsiy yo‘llardan chiqayotgan qon miqdoriga ko‘z-quloq
bo‘lib turish kerak. Kamqonlik belgilari paydo bo‘lganda va normadan ortiq
qon ketganda yo‘ldoshni darhol qo‘lda ko‘chirish zarur. Yo‘ldosh tushirilgach,
bachadon bo‘ynini ko‘zgular bilan tekshirish va yirtilgan bo‘lsa, choklab qo‘yish
kerak.
Chilla davrida infeksiya bilan bog‘langan kasalliklar ro‘y berishi mumkin.
Plasentar maydonchaning qinga yaqinligi va qon yo‘qotish munosabati bilan
organizm chidamining pasayishi infeksiya avj olishiga sabab bo‘ladi. Shu sababli
tug‘gan ayolni ayniqsa e’tibor bilan kuzatish va parvarish qilish kerak. Zarur
bo‘lsa organizmni mustahkamlash choralari ko‘riladi, takror qon quyiladi.
Infeksiya bilan bog‘langan kasalliklar davolanadi.
NORMAL JOYLASHGAN PLASENÒANING BARVAQÒ KO‘CHISHI
(SEPARATIO PLACENTAE NORMALITER INSERTAE PRAEMATURA)
Homiladorlik va tug‘ruq normal o‘tayotganda plasenta bachadonning yuqori
segmanti devoriga yopishib turadi va tug‘ruqning III davrida ko‘chib tushadi.
Ba’zi patologik jarayonlarda normal joylashgan plasenta homila tug‘ilguncha
ko‘chadi (plasentaning barvaqt ko‘chishi). Plasenta odatda bachadon bo‘yni
ochiladigan davrida barvaqt ko‘chadi (181-rasm).

---

 '"
Sabablari.
Homiladorlikning kechki
gestozlari, nefrit, gipertoniya kasalligi, yurak
poroklari, organizmda vitamin C yetishmasligi va
boshqalar shunday kasalliklarga kiradi, oqibatda
plasenta tomirlarida degenerativ o‘zgarishlar ro‘y
beradi. Qon tomirlar sinuvchan bo‘lib qoladi. Qon
bosimi ko‘tarilib tushib turishi tomirlar sinishiga
olib keladi, plasentaga, bachadon muskullariga qon
quyilishiga sabab bo‘ladi. Bachadon devori bilan
plasenta oralig‘iga qon quyilishi sababli plasenta
yopishgan joydan ko‘chadi.
Plasentaning barvaqt ko‘chishiga kindikning
kalta bo‘lishi, shilliq pardaning yallig‘lanishi
(endometrit), shilliq parda ostidan o‘sib chiqqan
bachadon fibromasi, bachadon devorlari o‘ta
taranglashganda (qog‘onoq suvining ko‘p bo‘lishi,
egiz homiladorlik, yirik homila) va boshqa hollarda
plasenta barvaqt ko‘chishi mumkin.
Plasenta barvaqt ko‘chganda ro‘y
beradigan o‘zgarishlar.
Plasentaning barvaqt
ko‘chishi to‘liq yoki qisman bo‘ladi. Plasentaning qisman (kichkina joyi)
ko‘chishi ayol organizmida aytarli o‘zgarishga sabab bo‘lmaydi.
Plasenta to‘liq yoki ko‘proq qismi (anchagina) ko‘chganda bachadon devori
bilan plasenta orasida tez kattalashuvchi gematoma hosil bo‘ladi. Gematoma
o‘sgan sayin bachadonning muskul qavatlari orasiga qon kirib, bachadonning
seroz pardasigacha sizib chiqadi. Plasenta barvaqt ko‘chganda ichiga qon ketadi,
ammo retroplasentar (plasenta ortidagi) gematoma kattalashgan sayin qon
bachadon devori bilan pardalar orasidan bachadon bo‘ynining kanaliga tomon
yo‘l ochib boradi. Shu sababli plasenta barvaqt ko‘chganda ichki qon ketishiga
tashqi qon oqishi ham qo‘shiladi. Plasenta ortidagi gematoma katta bo‘lganda
va ayol juda kamqon bo‘lib qolganda ham tashqi qon oqishi aksari yuqori darajaga
yetmaydi.
Plasentaning to‘liq va talaygina qismi ko‘chishi ona va homilaga katta xavf
tug‘diradi. Onaning qon yo‘qotishi va bachadonning o‘ta cho‘zilishi munosabati
bilan kelib chiqadigan shok o‘lim xavfini tug‘diradi; homila ko‘pincha
asfiksiyadan nobud bo‘ladi. Plasentaning uchdan bir qismi ko‘chganda homila
asfiksiya xavfida qoladi, plasentaning yarmi yoki hammasi ko‘chganda esa homila
tug‘ilmasdan turib nobud bo‘ladi.
Plasentaning to‘liq yoki anchagina qismi ko‘chganda klinik manzara quyidagi
bir qancha og‘ir simptomlar bilan ta’riflanadi.
1. Ayol qorni doimo qattiq og‘rib turishidan shikoyat qiladi, teri va shilliq
pardasi bo‘zargan, puls – tezlashgan yumshoq, arterial bosimi pasaygan bo‘ladi.
2. Plasenta ortidagi gematoma o‘sganda bachadon ichidagi bosim oshadi va
bachadon devorlari cho‘zilib ketadi. Shu sababli bachadon kattalashadi,
konsistensiyasi zich (yog‘ochday qattiq bo‘lishi mumkin), shakli ovoid yoki
181-rasm. 
Normal yotgan
plasentaning barvaqt ko‘chishi
(ichki va tashqi qon oqishi).

---

 '#
noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Plasenta to‘la ko‘chganda bachadonning gematoma
tomondagi devori bo‘rtganidan bachadon asimmetrik bo‘lib qolishi mumkin.
Bachadon palpatsiya qilinganda juda ham bezillab turadi.
3. Bachadon juda ham taranglashganligi sababli homila qismlari arang
paypaslab topiladi yoki qo‘lga unnaydi, yurak urishi buziladi yoki to‘xtaydi,
homila qimirlamaydi.
4. Ayol tug‘ayotgan bo‘lsa, dard tutayotgan vaqtidagina emas, pauzalarda
ham homila pufagining juda taranglashganligi qayd qilinadi. Homila tug‘ilgach,
ko‘chgan plasenta darrov tushadi, jinsiy yo‘llaridan plasenta bilan birga bir talay
suyuq qon va laxtalari oqib tushadi.
O‘ta cho‘zilgan bachadon yaxshi qisqarmaydi, shu sababli tug‘ruqdan keyingi
dastlabki soatlarda bachadon atoniya munosabati bilan ko‘pincha qon yo‘qotish
davom etadi.
Davosi.
Plasenta barvaqt ko‘chganda kechiktirmasdan malakali yordam
berish kerak: 1) tug‘ruqni tezlik bilan avaylab tugallash; 2) o‘tkir anemiya va
shokka qarshi kurash.
Plasenta homiladorlik vaqtida yoki bachadon bo‘ynining teshigi ochiladigan
davrning boshlarida ko‘chgan bo‘lsa, kesar kesish qilinadi, chunki bunda homilani
tabiiy tug‘ruq yo‘llaridan tez olishni iloji bo‘lmaydi.
Bachadon bo‘yni chala ochilgan, qon kam ketayotgan va ona bilan homilani
ahvoli qoniqarli bo‘lsa, homila pufagi yirtiladi, bunda plasentaning ko‘chishi
to‘xtab, tug‘ruq normal tugallanishi mumkin.
Nazorat uchun savollar
1. Plasenta oldinda yotishining turlari.
2. Plasenta oldinda yotishining etiologiyasi, klinikasi, asoratlari va davolash.
3. Normal joylashgan plasenta barvaqt ko‘chishining etiologiyasi.
4. Plasenta barvaqt ko‘chishi, klinikasi, diagnostikasi, davosi.
XXIII BOB.
ÒUG‘RUQ KUCHLARI ANOMALIYALARI
Òug‘ruq kuchlarining anomaliyalari zamonaviy akusherlikning aktual
muammolaridan biri hisoblanadi. Ushbu patologiya barcha tug‘ruqning 15–17%
ini tashkil etadi. Bu asorat tug‘ruqdan keyin patologik qon ketishi, tug‘ruq jarohati
va homilaning o‘lik tug‘ilishi hamda chaqaloqlar o‘limi ko‘payishiga olib keladi.
Òug‘ruq kuchlari anomaliyalarining sabablari:
– homila boshi o‘lchamlari va chanoq o‘lchamlarining mos kelmasligi (tor
chanoq, o‘sma);
– ko‘p suvlilik yoki ko‘p homilalik natijasida bachadonning o‘ta cho‘zilib
ketishi;
– gigant homila;
– bachadon bo‘yni rigidligi;
– homila chanog‘ining oldinda yotishi;

---

 '$
– muddatidan o‘tgan homiladorlik;
– qog‘onoq pufagining yassiligi;
– modda almashinuvining buzilganligi;
– tug‘uvchi ayolning charchaganligi;
– bachadondagi neytrotrofik o‘zgarishlar;
– bachadonning rivojlanish nuqsonlari;
– infantilizm;
– jinsiy a’zolarning yallig‘lanish kasalliklari;
– homiladorlikda nefropatiyani davolash maqsadida magniy sulfatni ko‘p
ishlatilganligi;
– 30 yoshdan oshgan birinchi tug‘uvchilar;
– bachadonda o‘smalar va hokazolar.
Òug‘ruq kuchlari anomaliyalarining quyidagi tasnifi mavjud:
I. Òug‘ruq kuchlarining sustligi (birlamchi va ikkilamchi);
II.Òug‘ruq kuchlarining haddan tashqari zo‘rayishi;
III. Diskoordinatsiyalangan tug‘ruq kuchlari.
Òug‘ruq kuchlarining sustligi tug‘ruq kuchlari anomaliyalari orasida asosiy
o‘rinni egallaydi. Òug‘ruq kuchlarining birlamchi sustligida dard tutishi avval
boshidan sust, kalta, samarasiz bo‘ladi; dard tutishlar orasidagi pauzalar aksari
uzoq davom etadi, dard tez-tez, ammo sust tutishi mumkin.
Òug‘ruq kuchlarining ikkilamchi sustligida tug‘ruq boshlarida dard yaxshi
tutadi-yu, keyinchalik tug‘uvchi ayolning charchashi va bachadonning qisqarib
holdan toyishi sababli dard tutishi susayib qoladi.
Òug‘ruq kuchlarining sustligi hamma tug‘ruqning 8–10% ini tashkil qiladi,
birinchi tug‘uvchilarda qayta tug‘uvchilarga nisbatan 2 baravar ko‘p uchraydi.
ÒUG‘RUQ KUCHLARINING BIRLAMCHI SUSÒLIGI
Òug‘ruq kuchlarining birlamchi sustligiga olib keluvchi asosiy sabablar:
– ayolning bolalik va o‘smirlik davrida rivojlanishdan orqada qolishi;
– surunkali infeksion kasalliklar;
– modda almashinuvining o‘zgarishi;
– salbiy hissiyotlar;
– bachadonning neyrotrofik o‘zgarishi;
– ichki sekretsiya bezlarining o‘zgarishi;
– yassi qog‘onoq pufagi;
– gipergidroamnion;
– egiz homiladorlik;
– homilaning ko‘ndalang yotishi;
– bachadon bo‘ynidagi o‘zgarishlar va hokazo.
Òug‘ruq kuchlarining birlamchi sustligida quyidagi asoratlar ro‘y
berishi mumkin:
– homila asfiksiyasi;
– yo‘ldosh tushish davrida va ilk chilla davrida patologik qon ketishi;
– plasenta va uning bo‘laklarining bachadonda ushlanib qolishi;

---

 '%
– chilla davri septik kasalliklari.
Diagnoz 
qo‘yishda Venkel usulidan, gisterograf apparati ma’lumotlariga va
klinik manzarani kuzatish ma’lumotlariga tayaniladi. Agar birinchi marta
tug‘uvchilarda tug‘ruq boshlangandan 6 soat, qayta tug‘uvchilarda 3 soat o‘tgach,
bachadon bo‘yni 2–3 santimetr ochilmasa, dard zaif va kalta, dard tutishlar
orasidagi pauza davomiy bo‘lsa, bunday holda tug‘ruq kuchlarining birlamchi
sustligi diagnozini qo‘yish mumkin. Gisterograf apparati yordamida
tekshirilganda 1–2 soat davomida diagnoz qo‘yish mumkin.
Davolash 
murakkab vazifa bo‘lib, asosiy sababni aniqlash va uni bartaraf
etishga qaratilgan bo‘ladi. Òug‘ruq kuchlarining sustligiga qarshi kurashda umumiy
choralar: siydik pufagini o‘z vaqtida bo‘shatish, ichak funksiyasini tartibga solish,
tug‘uvchi ayolning ruhiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishning ahamiyati katta.
Dard sustiligida bachadon bo‘yni 2–3 barmoq eni ochilishi bilan qog‘onoq
pufagini yorish tavsiya etiladi. Dardni kuchaytirish usullari xilma-xil bo‘lib,
odatda quyidagi sxemalardan foydalaniladi:
I sxema. Kurdenovskiy - Shteyn sxemasi.
50–60 g kanakunjut moyi
ichiriladi; 2 soatdan keyin huqna qilinadi, 0,2 grammdan xinin har 30 daqiqada
ichirib turiladi (jami 6 marta), xininni 3,4,5,6 marta ichirishdan keyin har 15
daqiqada teri ostiga 0,25 ml dan pitutrin yuboriladi (jami 4 marta). Homila pufagi
butun bo‘lganda tug‘ruq boshlanishi bilanoq muskulga 20000–30000 ÒB
follikulin yoki sinestrol yuboriladi.
II sxema. A.P. Nikolayev sxemasi.
60 g kanakunjut moyi ichiriladi; 1 soatdan
keyin har 30 daqiqada 0,2 g dan xinin ichirib turiladi (jami 5 marta), 5 marta
ichirilgandan so‘ng huqna qilinadi. 40 foizli glukoza 50 ml va 10% li kalsiy
xlorid, 10 ml venaga yuboriladi. Ayni vaqtda 60 mg B
1 
vitamini yuboriladi.
III sxema. Xmilevskiy sxemasi.
Aralashma glukoza 50 g, kalsiya xlorid 2
g, askorbin kislota 0,5 g, vitamin B
1
0,003 g, suyultirilgan xlorid kislotasi 10
tomchi, 150 ml suv aralashmasi bir yo‘la ichiriladi. 3 soatdan so‘ng takror ichirish
mumkin.
Dardni kuchaytirish sxemalaridan quyidagi hollarda foydalanish mumkin
emas:
1. Klinik tor chanoq;
2. Bachadonda operatsiyadan keyingi chandiqlar bo‘lishi;
3. Homilaning noto‘g‘ri holati;
4. Plasentaning oldinda yotishi;
5. Bachadoning yorilish xavfi;
6. Homila gipoksiyasi kabi monelik hisoblanadi.
Dardni kuchaytirishda bachadon bo‘ynining «yetilganlik» belgilariga e’tibor
berish kerak. Agar bachadon bo‘ynining yetilganlik belgilari bo‘lmasa, estrogen
preparatlaridan birontasi, estrodiol dipropionat 40000 ÒB, follikulin 20000ÒB
yoki 30000 ÒB; estrogen 10000 ÒB yoki 1 ml 2%li sinestrol (20mg) 0,5–1 ml
efir bilan teri ostiga har 2–3 soatda yuboriladi.
Keyinchalik 5 ÒB oksitosinni 500 ml 5% li glukoza eritmasi bilan
aralashtirilib vena tomiri ichiga har bir daqiqada 8–10 tomchidan boshlab to 40
tomchigacha yetkazib asta-sekin tomchilab yuboriladi.

---

 '&
Agar tug‘uvchi ayol charchagan bo‘lsa narkoz berib, uxlatiladi. Asoratlangan
akusherlik anamnezi bo‘lgan ayollarda, 30 yoshdan oshgan birinchi
tug‘uvchilarda tug‘ruq kuchlarini kuchaytirishning samarasi sezilmasa tug‘ruq
operatsiya yo‘li bilan tugallanadi.
ÒUG‘RUQ KUCHLARINING IKKILAMCHI SUSÒLIGI
Odatda homilaning tug‘ilish davrida yoki bachadon bo‘yni ochiladigan
davrning oxirida tuzukkina dard tutgandan keyin tug‘ruq kuchlarining
ikkilamchi sustiligi boshlanadi. Òug‘ruq kuchlarining ikkilamchi sustligiga olib
keluvchi asosiy sabablar: homila boshi o‘lchamlarining onaning chanoq
o‘lchamlariga mos kelmasligi, tor chanoq, bachadon bo‘ynining rigidligi,
homila pufagi kechikib yorilganda, bachadonning cho‘zilib ketishi, egiz
homiladorlik, muddatidan o‘tgan homiladorlik, salbiy hissiyotlar, tug‘uvchi
ayolning charchab qolishi.
Dard tutishi susayganda yoki to‘xtab qolganda tug‘ruq yo‘llarining yumshoq
to‘qimalari, qovuq, uretra va to‘g‘ri ichak homila boshi bilan chanoq devorlari
orasida uzoq qisilib qoladi. Shuning natijasida qon aylanishi buziladi, oqibatda
to‘qimalar nekrozga uchraydi va qovuq bilan qin o‘rtasida yoki to‘g‘ri ichak
bilan qin o‘rtasida oqma paydo bo‘lishi mumkin.
Òug‘ruq kuchlarining ikkilamchi sustligida homila asfiksiyasiga qarshi kurash
olib boriladi, tug‘ruq kuchlarini kuchaytirish choralari ko‘riladi. Òug‘ruq kuchlari
homila pufagining kechikib yorilishi sababli susaygan bo‘lsa, qog‘onoq
pardalarini yirtish kerak. Bachadon bo‘yni to‘la ochilgan, homila boshi chanoq
bo‘shlig‘ida yoki chanoqning chiqish tekisligida turgan bo‘lsa, teri ostiga pitutrin
yoki oksitosin yuborish mumkin, bular dard tutishini tezlashtiradi.
Homila boshi chanoq bo‘shlig‘ida yoki chanoqdan chiqish tekisligida bo‘lsa-
yu, arterial bosim ko‘tarilganligi sababli pitutrinning iloji bo‘lmasa, akusherlik
qisqichi solib, tug‘ruq tugallanadi. Oraliqning qotganligi sababli tug‘ruq cho‘zilib
ketsa, perineotomiya qilinadi.
Òug‘uvchi ayol charchab qolganda va tug‘ruqni tez tugallash zarurati
bo‘lmasa, ayolga dam berish; uni alohida xonaga yotqizib, terisi ostiga promedol
yoki pantopon yuboriladi, ammo uyqu 2 soatdan oshib ketmasligi kerak, shundan
so‘ng darhol oksitosin, prostoglandin tomchilab yuborish zarur.
Òug‘ruq kuchlarining sustligiga barham berish uchun qovuq va to‘g‘ri ichakni
o‘z vaqtida bo‘shatishning ahamiyati katta.
Òo‘lg‘oqning sust tutishi
va homila tug‘iladigan davrning cho‘zilib ketishi
ba’zan qorin pressi muskullarining yetarli rivojlanmaganligiga bog‘liq bo‘ladi.
Qorin muskullarining bo‘shashganligi, yog‘ bosganligi, qorin oq chizig‘i churrasi
va qorin devorining boshqa nuqsonlari to‘lg‘oq tutishini susaytiradi. Òo‘lg‘oqni
kuchaytirish uchun 0,2 ml (1 ÒB) oksitosin 40% 20 ml glukoza bilan birga venaga
sekin yuboriladi.
Agar yuqoridagi omil natija bermay homilada asfiksiya boshlansa, homila
boshi chanoq ichida yoki chiqishda uzoq turib qolib, yumshoq to‘qimalarning
jarohatlanish xavfi paydo bo‘lsa, qisqich yordamida homilani tug‘dirish kerak.

---

 ''
ÒUG‘RUQ KUCHLARINING HADDAN ÒASHQARI ZO‘RAYISHI
Bunda tug‘ruq dardi juda kuchli va tez-tez bo‘lib, bachadon bo‘yni tez
tekislanib ochiladi, qog‘onoq pufagi yorilib, bir zumda to‘lg‘oq boshlanadi.
Homila boshi bilan chanoq o‘lchamlari bir-biriga mos kelganda haddan tashqari
dard tutishi shiddatli tug‘ruq bilan tugaydi. Shiddatli tug‘ruq 1–3 soat davom etadi, shu
sababdan tug‘ruq ba’zan tug‘ruqqa yordam berish muassasasidan tashqarida ro‘y beradi.
Òug‘ruq dardining haddan tashqari kuchli bo‘lishiga asab tizimining o‘ta
qo‘zg‘aluvchanligi, Bazedov kasalligi va endokrin hamda asab tizimi faoliyatining
boshqa xil patologiyalari sabab bo‘ladi.
Homila tug‘ilishi to‘sqinlikka uchraganda, tor chanoqda, homila noto‘g‘ri
yotganda, oldinda yotuvchi qismi noto‘g‘ri joylashganda va shunga o‘xshash
hollarda haddan tashqari qattiq dard tutadi.
Dard juda qattiq tutib bachadonning yorilish xavfi paydo bo‘lsa, efir narkozi
beriladi. Òug‘ruqdan keyin oraliq, qin va bachadon bo‘yni ko‘zdan kechiriladi.
Agar yirtilgan bo‘lsa, o‘z vaqtida choklanadi.
Bachadonning qisqarishini kamaytirish maqsadida quyidagi preparatlar
ishlatiladi: partusisten, ritodrin, yutopar, brikanil.
Bu preparatlar tokalitiklar guruhiga kirib, asosan bachadon faoliyatini
susaytirish uchun qo‘llaniladi. 1 ampula (10 ml) partusistenni 250 ml fiziologik
eritma yoki 5% li glukoza bilan aralashtirilib, bir daqiqada 10–20 tomchidan (1–
2 mkg-ml) dan vena ichiga yuboriladi; teri ostiga 1 ml –1% li morfin yuboriladi.
NOMUVOFIQ TUG‘RUQ KUCHLARI
Òug‘ruq kuchlarining bu anomaliyasi bachadonning qisqarishi yuqori
segmentdan emas, balki pastki segmentdan boshlanishi bilan ta’riflanadi.
Muntazam va og‘riq bilan dard tutib turishiga qaramasdan, bachadon bo‘-yni
sekinlik bilan ochilib boradi, oldinda yotgan qismining surilishi kechikadi. Klinik
ma’lumotlarni hisobga olish gisterografiyani qo‘llash yo‘li bilan tug‘ruq
faoliyatining nosozligini tug‘ruq kuchlarining sustligidan ajratib olish mumkin.
Òug‘ruq kuchlarini stimullash tavsiya etilmaydi.
Òug‘ruq kuchlarining nomuvofiqligini davolashda spazmolitiklar va sedativ
preparatlardan foydalaniladi. Bachadon bo‘yniga lidaza (64–128 birlikda 5% li
eritmasidan 1–2 ml), bachadon bo‘ynining ikki yoniga esa novokain yuboriladi.
Ayol charchaganda narkoz (predion, natriy oksibutirat) beriladi.
ÒUG‘RUQ YO‘LLARIDAGI YUMSHOQ ÒO‘QIMALAR
ANOMALIYALARI
Òug‘ruq faoliyatining buzilishiga ba’zida bachadon bo‘yni, qin va oraliqdagi
o‘zgarishlar sabab bo‘lishi mumkin. Bachadon bo‘yni va qinning anchagina
chandiqlanib o‘zgarganligi tug‘ruqqa to‘sqinlik qilishi mumkin.
Bachadon bo‘ynidagi o‘zgarishlar
. Òug‘ruqdan keyin, ayniqsa patologik
(operativ) tug‘ruqdan keyin bachadon bo‘yni ko‘pincha yirtiladi. Bachadon

---

!
bo‘ynining yirtilgan joyi choklanmay qolib bitsa, chandiqlar hosil bo‘ladi, bular
esa keyingi tug‘ruqda bachadon bo‘ynining ochilishiga xalal berishi mumkin.
Bachadon bo‘yni kuydirilsa va plastik operatsiya qilinsa chandiqlar bo‘lishi
mumkin. Chandiqlar bo‘lsa, bachadon bo‘yni hadeganda ochilmaydi; dard tutishi
tezlashib, og‘riq ham kuchayadi. Chandiqlanish jarayoni unchalik keskin
bo‘lmasa, bachadon bo‘yni o‘zicha, ammo sekinlik bilan ochiladi. Bachadon
bo‘ynining ancha torayganligi uning to‘la ochilishiga to‘sqinlik qiladi, shuning
uchun bachadon bo‘ynining chetlarini qirqishga to‘g‘ri keladi. Bachadon
bo‘ynining qirqilgan chetlari tug‘ruqdan keyin choklab qo‘yiladi.
Bachadon bo‘ynining rigidligi
. Ayniqsa katta yoshdagi birinchi marta
tug‘ayotgan ayollarda ko‘proq kuzatiladi; bachadon bo‘yni yallig‘langan ayollarda
qayd qilinadi. Bachadon bo‘ynining rigidligi bachadon bo‘ynining ochilishiga
to‘sqinlik qiladi, bu jarayonni sekinlashtiradi. Bachadon bo‘yni zo‘rg‘a ochilganda
dard tez-tez tutadi va og‘riqli bo‘ladi.
Bachadon bo‘yni rigidligida barmoq bilan kengaytiriladi yoki teshik chetlari
yonidan kesiladi.
Òeshik chetlarining zichligi va rigidligi ba’zan bachadon bo‘ynidagi doiraviy
muskullarning spazmiga bog‘liq bo‘ladi. Bunday hollarda belladonna ekstrakti
(0,02g) yoki pantopon (0,015 g) qo‘shib tayyorlangan tomchilarni to‘g‘ri ichakka
kiritish yaxshi ta’sir ko‘rsatadi.
Bachadon bo‘yniga 0,5% li novokain eritmasidan kiritib, spazmni bartaraf
qilish mumkin. Eritma bachadon bo‘ynining bag‘riga, teshik atrofidagi 5–6 joyga
50–60 ml yuboriladi.
QIN VA ORALIQDAGI O‘ZGARISHLAR
Qin ba’zida tug‘ma to‘siqli va chandiqli bo‘lib, teshigi toraygan bo‘lishi
qayd qilinadi. Bolalikda boshidan o‘tkazilgan difteriya vaginiti, kuyish va
shikastlanish natijasida qin chandiqlari qolishi mumkin.
Kichkina to‘siq va chandiqlar tug‘ruq vaqtida cho‘zilib, homilaning
tug‘ilishiga va yo‘ldosh tushishiga to‘sqinlik qilmaydi. Qin chandiqlanib, ancha
toraygan bo‘lsa, kesar kesish operatsiyasi qilinib, tug‘ruq tugallanadi. Homilaning
tug‘ilishiga xalaqit beradigan to‘siqlar kesiladi.
Katta yoshdagi birinchi tug‘uvchilarda oraliqning rigidligi ko‘p uchraydi, bu
esa homilaning harakatlanishiga to‘sqinlik qiladi, tug‘ruq cho‘ziladi, homila
asfiksiyasi belgilari paydo bo‘lishi mumkin. Oraliqning rigidligida oraliqni yirtilish
xavfi belgilari paydo bo‘lishi bilan oraliq perineotomiya yoki epiziotomiya qilinadi.
Nazorat uchun savollar
1. Òug‘ruq kuchlari anomaliyalari.
2. Òug‘ruq kuchlarining sustligida uni tezlashtirish sxemalari.
3. Òug‘ruq kuchlari sustligining belgilari va davolash.
4. Haddan tashqari qattiq dard tutishining belgilari va davolash.
5. Òug‘ruq kuchlari anomaliyalarining profilaktikasi.
6. Òug‘ruq yo‘llaridagi yumshoq to‘qimalarning anomaliyalari.

---

!
XXIV BOB.
HOMILANING KO‘NDALANG VA
QIYSHIQ YOÒISHI
Homilaning noto‘g‘ri yotishi deb shunday klinik holatga aytiladiki, bunda
homilaning bo‘ylama o‘qi bachadonning bo‘ylama o‘qi bilan kesishib, to‘g‘ri yoki
o‘tkir burchak hosil qilgan bo‘ladi. Bunday holatlarga homilaning ko‘ndalang va
qiyshiq joylashishlari kiradi va ular barcha tug‘ruqlarning 0,5–0,7% ini tashkil qiladi.
Homilaning ko‘ndalang yotishi deb (situs trasversus) shunday holatga
aytiladiki, bunda homilaning bo‘ylama o‘qi bachadonning bo‘ylama o‘qi bilan
kesishib, to‘g‘ri burchak hosil qiladi, homilaning qiyshiq joylashishi (situs
obliqvus) esa homila o‘qi bachadon o‘qi bilan o‘tkir burchak ostida kesishadi.
Homila ko‘ndalang va qiyshiq yotganda vaziyati boshiga qarab aniqlanadi: boshi
chapga qaragan bo‘lsa – birinchi vaziyat, o‘ngga qaragan bo‘lsa – ikkinchi vaziyat
deb hisoblanadi. Òuri homilaning orqasiga qarab aniqlanadi: ko‘ndalang (qiyshiq)
yotishning oldingi turida – homilaning orqasi bachadonning oldingi, orqa turida
– orqa devoriga qarab turadi.
Homilaning ko‘ndalang (qiyshiq) yotishining sabablari har xil:
1. Bachadon bo‘shlig‘ida homilaning harakatchanligini osonlashtiradigan
hamma sharoitlar homilaning ko‘ndalang (qiyshiq) yotishiga sabab bo‘ladi.
Qog‘onoq suvining ko‘pligi, qorin devorining bo‘shashganligi, egiz homiladorlik
(ayniqsa qog‘onoq suvining ko‘pligi bilan birga) shunday sharoitlarga kiradi.
2. Chanoq tor bo‘lganda, plasenta oldinda yotganda, bachadonning pastki
segmentida o‘smalar paydo bo‘lganda va homila boshining bachadon pastki
segmentiga tushishiga va chanoq og‘ziga taqalishiga xalaqit beruvchi barcha
sharoitlar bo‘lganda homila ko‘ndalang (qiyshiq) yotishi mumkin.
3. Bachadonning noto‘g‘ri shakli, masalan, egarsimon bachadonda ham
homilaning ko‘ndalang yotishi kuzatilishi mumkin.
Homilaning ko‘ndalang (qiyshiq) yotishini aniqlash
odatda uncha qiyin
bo‘lmaydi. Avvalo tashqaridan bachadon shaklini aniqlash yo‘li bilan homilaning
qanday yotganini bilish mumkin. Ko‘pincha homilador ayolning qornini ko‘rish
bilanoq uni aniqlasa bo‘ladi. Bachadonni qorin devori orqali tekshirganda uning
uzunasiga cho‘zilmay ko‘ndalang joylashgan bo‘lishi juda muhimdir. Bachadon
tubi uning shu muddatdagi bo‘ylama yotishdagi holatidan ancha pastda bo‘ladi.
Homilaning boshi va dumbasi ona qorni yon devorlarini paypaslab ko‘rib,
aniqlanadi (Leopold-Lazarevich usuli). Homilaning yurak urishi kindik ro‘parasida,
homila boshi qaysi tomonda yotgan bo‘lsa, o‘sha tomon yaqinidan eshitiladi.
Qin orqali tekshirish homilaning ko‘ndalang yotganini ko‘rsatuvchi aniq
ma’lumot bermaydi. Shu sababli homilaning noto‘g‘ri joylashganini aniqlash
qiyin bo‘lganda ultratovush usulini qo‘llashga to‘g‘ri keladi. Faqat tug‘ruq vaqtida
homila pufagi yorilgach qin orqali tekshirish homilaning ko‘ndalang (qiyshiq)
joylashganini tasdiqlaydi, shuningdek, bachadon bo‘yni orqali homila yelkasi,
qovurg‘alari, o‘mrovi yoki kuragini va umurtqalarining qirrali o‘siqlarini
paypaslab topsa bo‘ladi.

---

! 
Shuni nazarda tutish kerakki, homila ko‘ndalang (qiyshiq) yotganda
qinga ko‘pincha qo‘li, ba’zan kindik qovuzlog‘i chiqib qoladi. Qo‘li chiqib
qolganda qo‘ltig‘i osongina paypaslab topiladi va shunga qarab homila boshi
qay tomonga qaraganini, ya’ni vaziyatni bilish mumkin. Agar qo‘ltiq
chuqurchasi chap tomonga berk bo‘lsa, birinchi vaziyat yoki aksincha.
Shuningdek, ko‘rsatib o‘tilgan holatlarda qinga qo‘l yoki oyoq chiqib
qolganini aniqlash kerak. Bunda quyidagilarga e’tibor beriladi: oyoq tizza
qopqog‘i va tovon do‘mbog‘idan bilinadi, oyoq barmoqlari deyarli bir xil
uzunlikda bo‘lib, bosh barmog‘i kerilmaydi, qo‘l panjasi bilakka bo‘rtmasiz
o‘tadi, qo‘l barmoqlari oyoq barmoqlaridan uzunroq, bosh barmog‘i keriladi
va kaftga tomon bukiladi. Qaysi qo‘l – o‘ng yoki chap qo‘l chiqib qolganini
aniqlash ham muhim hisoblanadi. Buning uchun homilaning qinga chiqib
qolgan qo‘li bilan fikran, salomlashish kerak, agar shuning iloji bo‘lsa –
o‘ng qo‘l chiqib qolgan, «salomlashib» bo‘lmasa – chap qo‘l chiqib qolgan
bo‘ladi. O‘ng yoki chap qo‘l chiqib qolganini va vaziyatni bilish turni
osonroq aniqlashga yordam beradi. Birinchi vaziyatda o‘ng qo‘lning chiqib
qolganligi oldingi turni, chap qo‘lning chiqib qolganligi orqa turni
ko‘rsatadi. Ikkinchi vaziyatda o‘ng qo‘lning chiqib qolganligi oldingi turni,
chap qo‘lning chiqib qolganligi orqa turni ko‘rsatadi. Homila ko‘ndalang
yotgandagi tug‘ruq patologik tug‘ruq bo‘lib, ko‘pincha homila va ona uchun
xavfli asroratlar qoldiradi.
HOMILANING NOÒO‘G‘RI JOYLASHISHIDA
HOMILADORLIKNING KECHISHI VA ÒUG‘RUQNING
O‘ZIGA XOS XUSUSIYAÒLARI
Homiladorlik biror-bir asorat qoldirmasdan kechsa-da, ba’zan chala tug‘ish,
vaqtidan oldin suv ketishi mumkin. Qog‘onoq suvining vaqtidan oldin ketishi
asosiy asoratlardan biri hisoblanadi. Homila ko‘ndalang yotganda oldinda
yotuvchi qism yo‘q, oldingi va orqa suvlar bir-biridan chegaralanmagan bo‘ladi,
dard tutganda qog‘onoq suvlarining hammasi pastga intiladi, natijada homila
pufagi oldinroq yoriladi.
Vaqtidan oldin suv ketishi natijasida homila qo‘li yoki kindik qovuzlog‘i
suv bilan chiqib qolishi, homila gipoksiyasi, xorioamnionit, hatto bachadon
yorilishi kabi asoratlar kuzatilishi mumkin.
Vaqtidan o‘tib ketgan ko‘ndalang vaziyat
deb shunday holatga aytiladiki,
bunda suv ketgandan keyin bachadon qisqarib, devorlari homilani o‘rab qisib
qo‘yadi, homila qimirlamaydigan bo‘lib, tiqilib qoladi. Ko‘ndalang yotgan homila
dard tutgan bachadonning o‘ta cho‘zilgan pastki segmentiga tushadi, bu segment
devorlari yupqa tortadi. Homilaning umurtqa pog‘onasi, ayniqsa bo‘yin qismidan
bukiladi, yelkasi chanoqqa suqilib qoladi, chiqib qolgan qo‘li shishib ko‘karib
ketadi. Homilaning ko‘ndalang joylashishining o‘tkazib yuborilishi tug‘ruqning
xavfli asorati bo‘lib, ko‘pincha vaqtida to‘g‘ri diagnoz qo‘ya olmaslik oqibatida
kelib chiqadi.

---

!!
HOMILADORLIK VA ÒUG‘RUQNI BOSHQARISH
Agar homilaning ko‘ndalang joylashganligi homiladorlikning 28–34-
haftalarida aniqlansa uni bo‘ylama holatga keltirishga imkoniyat bor. Buning
uchun homilaning pastda yotgan yirik qismi ayolning qaysi yonida bo‘lsa, o‘sha
yon bilan yotish tavsiya etiladi.
Homilaning joylashishida I.I.Grishchenko va A.E.Shuleshovoylarning
vaziyatni to‘g‘rilash maqsadida tavsiya etgan gimnastikasi ham ayollar
maslahatxonasida muntazam olib boriladi.
Agar homila noto‘g‘ri joylashishi homiladorlikning 35–36 haftalarida ham
saqlanib qolsa, bunda ayol to tug‘guncha tug‘ruqxonaga yotqiziladi.
Òug‘ruqxonada homilani ko‘ndalang (qiyshiq) vaziyatdan bo‘ylama
vaziyatga burishga tashqi usullar bilan urinib ko‘rish mumkin.
Òug‘ruqni boshqarishda 
quyidagi holatlarga e’tibor berish kerak:
1. Homila noto‘g‘ri joylashishida tug‘ruq o‘z holicha tugamaydi, homila
burilishi va aylanishi juda kam kuzatiladi.
2. Òabiiy tug‘ruq yo‘llari orqali tug‘ishga ruxsat berish (homilani aylantirib
oyog‘idan tortib olish) juda murakkab bo‘lib, bunda aksariyat homilaning o‘lik
tug‘ilishi kuzatiladi. Shularni hisobga olib homilani ko‘ndalang joylashishida
tug‘ruq ko‘pincha kesar kesish operatsiyasi orqali amalga oshiriladi.
Bu operatsiya quyidagi hollarda qo‘llaniladi: 1) o‘ttiz yoshdan oshgan birinchi
marta tug‘uvchi ayollarda; 2) ko‘ndalang joylashishning boshqa akusherlik
patologiyalari bilan birga uchrashi (tor chanoq, yo‘ldoshning oldinda yotishi,
jinsiy a’zolardagi o‘smalar).
Agar tug‘ruq tabiiy tug‘ruq yo‘llari orqali olib borishga ruxsat etilgan bo‘lsa,
ayol bachadon bo‘yni to‘liq ochilguncha yotqizib qo‘yiladi, bu bilan homila pufagi
saqlanib qolinadi. Bachadon bo‘yni to‘liq ochilgandan keyin homila pufagi
yoriladi va homila aylantirib tortib tug‘diriladi, ya’ni akusherlik burish
operatsiyasi yordamida tug‘diriladi.
Akusherlik burishi 
deb, homilani noto‘g‘ri vaziyatdan, boshqa akusherlik
nuqtai nazaridan yaxshi, hamma vaqt bo‘ylama vaziyatga keltirilishiga aytiladi.
Akusherlik burishning barcha turlari ikki guruhga bo‘linadi: 1) tashqi burish
yoki B.A.Arxangelskiy bo‘yicha profilaktik burish; 2) tashqi-ichki yoki qo‘shma
guruhlangan (klassik) burish. Bu haqda akusherlik operatsiyalari bobida
tanishasiz.
Nazorat uchun savollar
1. Homilaning ko‘ndalang yotish sabablari, homiladorlikning kechishi.
2. Homilaning ko‘ndalang yoki qiyshiq yotganligini aniqlash.
3. Homilaning ko‘ndalang yoki qiyshiq yotishida tug‘ruq, tug‘ruqni olib borish.
4. Homilaning mayda qismlari yoki kindigining chiqib qolishi.

---

!"
XXV BOB.
HOMILA BOSHINING YOZILGAN
HOLAÒDA OLDINDA YOÒISHI
Òug‘ruq mexanizmining bukilgan tipida (ensa oldinda yotganda) boshning
oldinda yotuvchi qismi – ensa, o‘tkazuvchi nuqta – kichik liqildoq bo‘lib, bosh
kichik qiyshiq o‘lchamga mos keladigan (orqa tipda – o‘rta qiyshiq o‘lchami)
aylanasi bilan chanoqdan o‘tadi.
Bosh ba’zan yozilgan holatda chanoqdan o‘tadi. Bunday hollarda engak
ko‘krak qafasidan uzoqlashadi, bosh tepasi, peshona yoki yuz oldinda boruvchi
qismi bo‘lib, chanoq bo‘shlig‘idan o‘tadi.
Bosh yozilib oldinda yotishining uch darajasi tafovut qilinadi:
I daraja – bosh tepasining oldinda yotishi (182-
a 
rasm). Engak ko‘krak
qafasidan uzoqlashadi. Bosh tepasi oldinda yotuvchi qism bo‘lib qoladi, katta
liqildoq – o‘tkazuvchi nuqta hisoblanadi.
II daraja – peshonaning oldinda yotishi (182-
b 
rasm), bosh anchagina yozilgan
bo‘lib, peshona eng pastda yotgan qism bo‘lib hisoblanadi.
III daraja – yuzning oldinda yotishi (182-
d 
rasm), bosh maksimal darajada
yoziladi, boshning yuz qismi hammadan ko‘ra pastga tushadi, engak o‘tkazuvchi
nuqta bo‘lib ilgarilama harakat qiladi.
Homila boshining yozilgan holatda oldinda yotish sabablari har xil; boshning
bukilishini qiyinlashtiradigan holatlar; (homila boshining kattaligi yoki o‘ta
kichikligi, bo‘yin o‘smalari); bundan tashqari chanoqning yassiligi, bachadon
pastki segmentining yaxshi rivojlanmaganligi, keng chanoq, chanoq tubi
muskullarining yetarli rivojlanmaganligi, qorin devorining osilgan bo‘lishi,
homilaning bachadonda qiyshiq joylashishi va hokazo.
Boshning yozilgan holatda oldinda yotishida tug‘ruq mexanizmining quyidagi
umumiy xususiyatlari bor:
1. Òug‘ruq mexanizmining birinchi momenti – boshning yozilishi;
2. Bosh yozilgan holatda oldinda yotganda chanoq bo‘shlig‘ida homila ensasi
orqaga qaraydigan bo‘lib buriladi. Yozilgan boshning ensasi oldinga qaraydigan
bo‘lib burilishi istisno tariqasida ro‘y beradi, bunda tug‘ish aksari mumkin
bo‘lmaydi.
182-rasm. 
Homila boshining
yozilgan holatda oldinda yotishi.
a
–bosh tepasining oldinda yotishi;
b
–peshonasining oldinda yotishi;
d
–yuzining oldinda yotishi.
a b d

---

!#
BOSH ÒEPASINING OLDINDA YOÒISHI
Bosh tepasi oldinda yotganini tashqi tekshirishda aniqlab bo‘lmaydi. Bachadon bo‘yni
ochiladigan davrda qin orqali tekshirish ikkala liqildoqni bir sathda turganini ko‘rsatadi.
Homila tug‘ilish davrida katta liqildoq pastga tushib o‘tkazuvchi nuqta bo‘lib qoladi.
Òug‘ruq mexanizmi
. Homila boshi chanoq kirish tekisligida o‘zining o‘q-
yoysimon chok bilan ko‘ndalang yoki biroz qiyshiq o‘lchamda joylashadi, katta
va kichik liqildoqlar bir sathda turadi.
Birinchi moment
– bosh biroz yoziladi, engak ko‘krak qafasidan
uzoqlashadi, katta liqildoq o‘tkazuvchi nuqta hisoblanadi.
Ikkinchi moment
– boshning ichki burilishi. Chanoq bo‘shlig‘ida ensa
orqaga qaraydigan bo‘lib buriladi. Chanoqning chiqish tekisligida boshning
burilishi tugallanadi, katta liqildoq qovga, kichik liqildoq dumg‘azaga qaragan
bo‘ladi, o‘q-yoysimon chok to‘g‘ri o‘lchamga to‘g‘ri keladi.
Uchinchi moment
– boshning yorib chiqishi: a) bukilishi va b) yozilishidan
iborat. Boshning avval tepa qismi va undagi katta liqildoq jinsiy yoriqdan
ko‘rinadi, so‘ngra peshona yorib chiqadi, burun qanshari (birinchi fiksatsiya
nuqtasi) (183-
a 
rasm) qov ravog‘iga tayanib bosh bukiladi, shu payt ensa
do‘mbog‘i yorib chiqadi. Ensa do‘mbog‘i (ikkinchi fiksatsion nuqta) dumg‘aza-
dum bo‘g‘imiga tayanib boshi yoziladi; homilaning yuzi tug‘iladi (183-
b 
rasm).
Òo‘rtinchi moment
– boshning tashqi, yelkalarning ichki burilishi. Homila boshi
to‘g‘ri o‘lchamga (12–34 sm) mos keluvchi o‘lchamida tug‘iladi. Homila boshi
konfiguratsiyasi – bosh shakli o‘zgaradi, ya’ni yuqoriga cho‘zilib, peshona-ensa
o‘lchamida bosilgan bo‘ladi. Homila boshi suyagi go‘yo
minoraga o‘xshaydi (184-rasm).
Òug‘ruqning o‘tishi
. Òug‘ruqni II davri cho‘zilib
ketadi, chunki yozilgan homila boshi chanoqdan kattaroq
o‘lcham bilan o‘tadi va tug‘ruq yo‘llarida anchagina
qarshilikka uchraydi.
Chanoq hamda homila boshi odatdagi kattalikda va dard
tutishi normal bo‘lsa, tug‘ruq o‘zicha tugaydi. Agar chanoq
toraygan yoki homila boshi yirik bo‘lsa, tug‘ruq kuchlarining
ikkilamchi sustligi boshlanishi, homila ilgarilanma
harakatining sekinlashuvi, to‘xtashi, tug‘ruq yo‘llari
yumshoq to‘qimalari va qovuq qisilib qolishi, qorindagi
homila asfiksiyasi ro‘y berishi mumkin.
183-rasm. 
Òepasi
oldinda yotgan boshning
yorib chiqishi.
a
–boshning birinchi fik-
satsiya nuqtasi tevaragida
bukilishi; 
b
–boshning ik-
kinchi fiksatsiya nuqtasi
tevaragida yozilishi.
a b
184-rasm
. Òepasi
oldinda yotgan boshning
konfiguratsiyasi.
20 – 07-769

---

!$
Òug‘ruqni boshqarishda
kutish vaziyatiga amal qilinadi. Òug‘uvchi
ayolning ahvoliga, dard tutish xarakteriga, homila boshining harakatlanishiga
e’tibor bilan qarab, homilaning yurak urishini muntazam eshitib, sanab turish
kerak. Homila asfiksiyasining oldini olish tavsiya etiladi.
Homila boshi yorib chiqayotgan paytda oldinga bukilishi kerak, ensasi yorib
chiqqandan keyin bosh qo‘l bilan ushlanib, avaylab orqaga yoziladi. Òug‘ruq
kuchlarining ikkilamchi sustiligi homila asfiksiyasi va boshqa patologik holatlar
kuzatilganda operatsiya qilinadi. Òug‘ruq vrach nazorati ostida o‘tkaziladi.
PESHONANING OLDINDA YOÒISHI
Peshonaning oldinda yotishi ko‘pincha vaqtinchalik holat bo‘lib, tug‘ruq
vaqtida homila boshining maksimal darajada yozilishi natijasida yuzning oldinda
yotishiga aylanishi mumkin. Agar bunday o‘zgarish bo‘lmasa, bosh peshonasi
bilan chanoq kirish qismiga taqalib qoladi, natijada peshona oldinda keladi.
Peshonasi oldinda yotgan homilaning tug‘ilishi juda kam uchraydi, 2–3 ming
tug‘adigan ayolning bittasiga to‘g‘ri keladi.
Peshonaning oldinda yotishini tashqi tekshirishda aniqlash qiyin. Qin orqali
tekshirilganda peshona, qosh usti yoylari hamda katta liqildoqning oldingi
burchagi aniqlanadi.
ÒUG‘RUQ MEXANIZMI
Birinchi moment
– boshning yozilishi, bosh chanoq og‘zida katta qiyshiq
o‘lchami bilan joylashadi, burun qanshari eng pastda yotib, o‘tkazuvchi nuqta
hisoblanadi. Peshona choki chanoq og‘zining qiyshiq o‘lchamida turadi.
Ikkinchi moment 
– boshning ensasi orqaga, ko‘z kosalari oldinga (simfizga)
qaraydigan bo‘lib buriladi, peshona choki avval qiyshiq, keyin to‘g‘ri o‘lchamiga o‘tadi.
Uchinchi moment
– boshning yorib chiqishi bukilish va yozilishdan iborat.
Òo‘lg‘oq qattiq tutgan paytda homilaning
peshonasi, ko‘zlari, burni jinsiy yoriqdan
ko‘rinadi (185-rasm), shundan so‘ng yuqori jag‘
(birinchi fiksatsion nuqta) simfizning pastki
chekkasiga tiralib bosh bukiladi, bosh peshonasi
va ensa oraliqdan sirpanib chiqadi. Ensa
do‘mbog‘i (ikkinchi fiksatsion nuqta) dumg‘aza-
dum bo‘g‘imiga tiralib bosh yoziladi, shu payt
homilaning og‘zi va engagi qov ostidan tug‘iladi.
Òo‘rtinchi moment – 
boshning tashqi,
yelkalarning ichki burilishidan iborat. Bosh
shakli keskin darajada o‘zgarib, peshonaga
tomon cho‘ziladi (186-rasm), tug‘ruq o‘smasi
katta bo‘lib, peshona sohasida joylashadi. Bosh
35 sm ga teng aylanasi bilan yorib chiqadi.
185-rasm. 
Peshonasi oldinda
yotgan boshning yorib
chiqishi.

---

!%
Òug‘ruqning o‘tishi
. Òug‘ruq cho‘zilib ketadi.
Homila kichik bo‘lganda, kuchli dard tutganda, chanoq
keng bo‘lganda tug‘ruq o‘z-o‘zidan, tugallanishi
mumkin; lekin bu hol kamdan-kam hollarda kuzatiladi.
Homila tug‘iladigan davr uzoq davom etadi, tug‘ruq
kuchlarining ikkilamchi sustligi ro‘y beradi, homila
boshi harakatlanishdan to‘xtab yumshoq to‘qimalarni
va qovuqni qisib qo‘yadi, natijada yotoq yaralar paydo
bo‘lib, ular keyinchalik siydik-tanosil oqmalarini yuzaga
keltiradi. Dard tutishi haddan tashqari kuchayib,
bachadonning pastki segmenti o‘ta cho‘zilishi va
bachadon yorilishi mumkin. Oraliqning chuqur yirtilishi
ko‘proq kuzatiladi. Chaqaloq bosh miya shikasti bilan
o‘lik tug‘ilishi ko‘p uchraydi.
Òug‘ruqni boshqarish
. Homila boshi chanoqqa suqilmagan bo‘lsa, kutib
turiladi; agar homilaning boshi ham chanoqqa suqilmagan, homila harakatchan,
bachadon bo‘ynining teshigi to‘la ochilgan bo‘lsa, homila oyog‘iga buriladi va
tortib olinadi. Homila yetilgan bo‘lib, oyog‘iga burish uchun sharoit bo‘lmasa
kesar kesish operatsiyasi yo‘li bilan tug‘ruq tugallanadi. Agar homila boshi
chanoqqa suqilgan, bachadon bo‘yni to‘la ochiq bo‘lsa-yu, homila o‘lik bo‘lsa,
kraniotomiya operatsiyasi o‘tkaziladi.
YUZNING OLDINDA YOÒISHI
Yuzning oldinda yotishi 0,2–0,3% tug‘ruqda uchraydi, bosh maksimal darajada
yoziladi. Yuz oldinda yotishini tashqi va ichki tekshirishda aniqlash mumkin. Òashqi
tekshirishda quyidagi xarakterli belgilar aniqlanadi: 1) homilaning orqaga qayrilgan
boshi bilan orqasi o‘rtasidagi chuqurcha (187-rasm); 2) homilaning yurak urishi
orqa tomondan emas, balki ko‘krak qafasi tomonidan yaxshiroq eshitiladi. Qin orqali
tekshirishda homilaning peshonasi (peshona choki bilan birga), qosh usti ravoqlari,
burni, og‘zi va engagi paypaslab topiladi. Homila yuzi bilan oldinda kelganda tug‘ruq
o‘smasi uning yuzida bo‘lganligi uchun yuqoridagi aniqlash nuqtalari (peshona, burun
va boshqalar) ba’zan yaxshi bilinmaydi, natijada
yanglishib dumbasi bilan kelgan deb hisoblanadi.
Bunday yanglishish tug‘ruqni noto‘g‘ri olib borish
va noto‘g‘ri yordam ko‘rsatishga sabab bo‘ladi.
Shuning uchun homila dumbasi bilan kelganda
jinsiy qismi, dumg‘azasi, chot oralig‘ini qin orqali
ko‘rib aniqlanadi. Agar shu belgilar bo‘lmasa,
homilaning yuzi bilan oldinda kelganligi ma’lum
bo‘ladi. Yuz oldinda yotganda homilaga shikast
yetkazmaslik uchun qin orqali tekshirishni juda ham
avaylab o‘tkazish zarur.
Qin orqali tekshirishda homilaning vaziyati
va turi aniqlanadi. Engagi o‘ngga qaragan bo‘lsa–
186-rasm. 
Peshonasi
oldinda yotgan boshning
konfiguratsiyasi.
187-rasm. 
Yuz oldinda
yotganda tashqi tekshirish.

---

!&
birinchi vaziyat, chapga qaragan bo‘lsa–ikkinchi vaziyat deb hisoblanadi. Yuz
oldinda yotganda tur engakka qarab aniqlanadi. Engak oldinga (yelkasi orqaga)
burilsa oldingi tur, orqaga burilsa–orqa tur deb ataladi.
Òug‘ruq mexanizmi
. Homila tug‘iladigan davrning boshlarida homila boshi
chanoq og‘ziga taqaladi yoki unga kiradi; peshona chokidan burun qirrasi orqali engakka
boruvchi yuz chizig‘i chanoqning ko‘ndalang yoki biroz qiyshiq o‘lchamida joylashadi.
Òug‘ruq mexanizmining 
birinchi momenti
– boshning yozilishi. Bosh
yozilayotganda engak eng pastda yotgan nuqta–o‘tkazuvchi nuqta bo‘lib
hisoblanadi (188-rasm). Homila boshi shu holatda chanoq tubigacha tushadi.
Ikkinchi moment
– homila boshining ichki burilishi–chanoq tubida bo‘ladi.
Bosh burilayotgan paytda engak aksari oldinga buriladi; yuz chizig‘i chanoqdan
chiqish tekisligining dastlab teshigining qiyshiq keyin to‘g‘ri o‘lchamiga o‘tadi.
Uchinchi moment
– boshning bukilishi. Qattiq to‘lg‘oq tutganda engak jinsiy
yoriqdan ko‘rinadi, til osti suyagi sohasi qov ravog‘iga qattiq tiraladi (189-rasm).
Bosh shu fiksatsiya nuqtasi tevaragida bukiladi; bosh bukilayotgan vaqtda
homilaning yuzi, bosh tepasi va ensasi oraliq ustidan sirpanib chiqadi.
Òo‘rtinchi moment
– boshning tashqi, tananing ichki burilishi. Òug‘ruq
o‘smasi yuzda joylashadi (190-rasm), yuz, ayniqsa, lab va qovoqlar shishadi,
ba’zan til ham shishadi.
Òug‘ruqning kechishi
. Yuz oldinda yotganda bosh vertikal o‘lcham (9,5 sm) ga
mos keluvchi birmuncha kichik aylanasi (32–33 sm) bilan chanoqdan o‘tadi va vulvar
halqa orqali yorib chiqadi. Chanoq normal bo‘lib, homila uncha katta bo‘lmasa, yuz
oldinda yotishining oldingi turida (yelkasi orqaga qaragan) va tug‘ruq dardi yaxshi bo‘lsa,
85–90% hollarda homilador ayol mustaqil tug‘ishi mumkin. Agar dard sust bo‘lib, homila
katta va chanoq tor bo‘lsa, tug‘ruq uzoqqa cho‘zilib, og‘ir o‘tishi, homila asfiksiyaga
uchrashi va tug‘ruq yo‘llaridagi yumshoq to‘qimalar qisilib qolishi kabi hollar kuzatiladi.
Qog‘onoq suvining vaqtidan oldin ketishi homila yuzi bilan kelganda sodir bo‘ladigan
og‘ir asoratlardan biri hisoblanadi. Bundan tashqari kindik halqasining tushishi, tug‘ruq
dardining sust bo‘lishi, tug‘ruq vaqtidagi endometrit vujudga kelishi mumkin.
Kamdan-kam hollarda yuz oldinda yotishining orqa turi vujudga keladi, engak
dum suyagiga, peshona simfiziga buriladi (191-rasm). Homila boshi
harakatlanishdan to‘xtaydi, chunki bosh chanoqdan ko‘krak qafasi bilan birga
188-rasm. 
Yuzning oldinda yotishi.
Bosh maksimal yozilgan holatda
chanoq kirish tekisligiga suqilishi.
189-rasm. 
Yuzning oldinda yotishi.
Boshning yorib chiqishi.

---

!'
o‘tishi kerak, bosh bilan ko‘krak qafasining hajmi chanoq o‘lchamlariga mos
kelmaydi, shuning uchun yuz oldinda yotishining orqa turida tug‘ish mumkin
emas, bunda kraneotomiya operatsiyasi qilib tug‘ruq tugallanadi.
Òug‘ruqni boshqarish
. Yuz oldinda yotishining oldingi turida tug‘ruq
ko‘pincha o‘zicha tugaydi, shuning uchun tug‘ruqni boshqarishda kutish
vaziyatiga amal qilinadi.
Òug‘ruqning birinchi davrida qog‘onoq suvlari barvaqt ketib qolishiga yo‘l
qo‘ymaslik uchun tug‘uvchi ayol yotqizib qo‘yiladi. Homilaning engagi ayolning
qaysi yoniga qaragan bo‘lsa, o‘sha yoni bilan yotqiziladi, shunda homilaning
engagi pastga tushadi va tug‘ruq mexanizmi osonlashadi.
Òug‘ruqning 2 davrida tug‘uvchi ayolning va homilaning ahvoli, dard tutish
xarakteri, homila boshining harakatlanib borishi kuzatib boriladi. Yuz oldinda
yotishining oldingi turida engakning yorib chiqishi diqqat bilan kutib turiladi;
shundan keyin tug‘ruqni qabul qilishga kirishiladi. Homilaning yorib chiqayotgan
yuziga shikast yetkazmaslik uchun boshi ehtiyotlik bilan ushlanadi. Homilaning
yuzi yorib chiqqach, boshi chap qo‘lda simfizga tomon sekin-asta avaylab
bukiladi, o‘ng qo‘lda esa oraliq tug‘ilayotgan boshdan ehtiyotlik bilan tushiriladi,
agar oraliqni yirtilish xavfi paydo bo‘lsa, perineotomiya tavsiya etiladi.
Òug‘ruq og‘irlashgan taqdirda zarur yordam beriladi (asfiksiyaga qarshi chora
ko‘riladi, dard tutishi kuchaytiriladi va hokazo). Ona yoki homilaning hayotiga xavf
tug‘ilayotgandagina operatsiya qilinib, tug‘ruq tugallanadi. Yuz oldinda yotishining
orqa turida operatsiya qilinib tug‘ruq tugallanadi (odatda kraniotomiya qilinadi).
HOMILA BOSHINING ASINKLIÒIK SUQILISHI
Homila boshining sinklitik suqilishi shu bilan ta’riflanadiki, o‘q-yoysimon
chok simfiz va promontoriydan bir xil masofada, ya’ni chanoq kirish tekisligining
ko‘ndalang o‘lchami bo‘ylab joylashadi. Asinklitik suqilishda esa o‘q-yoysimon
chok promontoriyga yoki simfizga tomon og‘ishgan bo‘ladi. Asinklitizmning
oldingi va orqa turlari tafovut qilinadi. Agar o‘q-yoysimon chok promontoriyga
yaqinroq siljisa, chanoq kirish tekisligiga oldingi tepa suyagi suqiladi, shuning
uchun uni oldingi asinklitizm deyiladi. O‘q-yoysimon chok simfizga tomon siljisa,
orqa tepa suyagi chanoq kirish tekisligiga suqiladi, buni orqa asinklitizm deb
ataladi. O‘tkinchi asinklitizm holati normal tug‘ruqda vaqtincha holat sifatida
190-rasm. 
Yuzi oldinda yotgan
boshning konfiguratsiyasi.
191-rasm. 
Yuzning oldinda yotishi,
orqa turi (tug‘ilish mumkin emas).

---

!
uchraydi; homila boshi chanoqqa tushgan sayin asinklitizm barham topadi.
Normal tug‘ruqda uchraydigan bu asinklitizm fiziologik holatdir.
Barqaror o‘rtacha asinklitizm (ko‘pincha oldingi asinklitizm) tor chanoqda,
asosan yassi chanoqda uchraydi. O‘rtacha asinklitizm yassi chanoqning toraygan
og‘zidan boshning o‘tishiga yordam beradi, shuning uchun u ham fiziologik
holat hisoblanadi (moslashish).
Homila boshining asinklitik suqilishi kuchli darajada bo‘lsa, tug‘ruqni
qiyinlashtiradi yoki unga to‘sqinlik qiladi, buni patologik asinklitizm deyiladi.
Oldingi asinklitizm
. O‘q-yoysimon chok promontoriy tomon siljishi
natijasida chanoq kirish tekisligiga oldingi tepa suyagi suqilib kiradi, orqadagi
tepa suyagi esa promontoriy oldida ushlanib qoladi, natijada bosh orqadagi
yelkaga engashadi (192-
a 
rasm).
Orqa asinklitizm
. O‘q-yoysimon chok simfizga yaqin yoki uning oldida
bo‘ladi; orqadagi tepa suyagi suqilib kiradi, oldingi tepa suyagi qov ustida ushlanib
qoladi, natijada bosh oldingi yelkaga yaqinlashadi (192- 
b 
rasm). Orqa asinklitizm
keskin darajada bo‘lsa, promontoriy oldida homilaning qulog‘i aniqlanadi.
Chanoqning torligi, qorin devorining bo‘shashganligi, homila qo‘lining boshi
yonidan chiqib qolishi va boshqa momentlar patologik asinklitizmning kelib
chiqishiga sabab bo‘ladi. Homila boshining asinklitik suqilgani qin orqali
tekshirishda aniqlanadi; o‘q-yoysimon chokning chanoq o‘qidan simfiz yoki
dumg‘aza tomonga og‘ib, shu holatni saqlab qolishi diagnozga asos bo‘ladi.
Patologik asinklitizm homila boshining harakatlanishini qiyinlashtiradi.
Kuchli dard tutganda, homila boshi kichik bo‘lganda, chanoq aytarli tor
bo‘lmaganda tug‘ruq o‘zicha tugaydi. Ayni vaqtda homila boshi keskin
konfiguratsiyaga uchrab, qiyshiq shaklga kiradi; kuchli dard chog‘ida oldinda
yotgan tepa suyak chanoqqa tobora suqilib kiradi va promontoriy yoki simfiz
oldida ushlanib qolgan ikkinchi tepa suyak shundan keyingina chanoqqa tushadi.
Òug‘ruq cho‘zilib ketadi, ko‘pincha tug‘ruq yo‘llarining yumshoq to‘qimalari
va qovuq qisiladi, tug‘ruq kuchlarining ikkilamchi sustligi, homila asfiksiyasi,
kalla ichi shikasti va boshqa ko‘ngilsiz hodisalar ro‘y beradi. Patologik orqa
asinklitizmda prognoz ayniqsa yomon bo‘ladi; orqadagi tepa suyagining suqilib
kirishi tug‘ruqqa to‘sqinlik qiladi.
Òug‘ruqni boshqarish
. O‘rtacha asinklitizmda, ayniqsa oldingi asinklitizmda,
tug‘ruqni boshqarishda kutish vaziyatiga amal qilinadi; ona yoki homilaning
192-rasm.
Asinklitizm.
a
–oldingi asinklitizm;
b
–orqa asinklitizm.
a b

---

!
hayotiga xavf tug‘diruvchi ko‘ngilsiz holatlar paydo bo‘lsa zudlik bilan yordam
beriladi. Ro‘y-rost orqa asinklitizmda tug‘ruqni faol boshqarish tavsiya etiladi.
Homila tirik bo‘lsa kesar kesish operatsiyasi, agar o‘lik bo‘lsa yemirish
operatsiyasi tavsiya etiladi.
HOMILA BOSHINING BALANDDA ÒO‘G‘RI ÒURISHI
Òug‘ruq normal bo‘lganda, ya’ni homila ensasi bilan oldinda kelganda, odatda
homila boshi o‘zining o‘q-yoysimon choki bilan chanoq kirish tekisligining
ko‘ndalang yoki qiyshiq o‘lchamida turadi. Juda kamdan-kam hollarda bosh
chanoqqa shunday kiradiki, o‘q-yoysimon choki chanoq kirish tekisligining to‘g‘ri
o‘lchamiga – chin konyugataga mos keladi. Homila boshining bu xilda
joylashishiga boshning balandda to‘g‘ri turishi deb ataladi.
Boshning yuqorida to‘g‘ri o‘lchamda turishi ikki ko‘rinishda bo‘lishi
mumkin. Birinchi ko‘rinishda – ensa oldinga, qov suyagiga qaragan bo‘ladi,
bunga homila boshi balandda to‘g‘ri turishining 
oldingi turi
(positio occipitalis
pubica) deb ataladi (193-
a 
rasm). Ko‘p hollarda bosh oldingi turda turadi. Ensa
promontoriyga qaragan bo‘lsa, homila boshi balandda to‘g‘ri turishining 
orqa
turi
(positio occipitalis sacralis) deb ataladi (193-
b 
rasm).
Boshning balandda to‘g‘ri o‘lchamda turganligini qin orqali tekshirib aniqlash
mumkin. Qin orqali tekshirganda homila boshi o‘q-yoysimon chok chanoq kirish
qismining to‘g‘ri o‘lchamida turganligi, engakning oldinga yoki orqaga
qaraganligi aniqlanadi. Homila boshi kichik chanoq kirish qismidan noto‘g‘ri
turganda faqat 15% hollardagina ayol mustaqil tug‘ishi mumkin (homila kichik,
chanoq boshga nisbatan katta bo‘lganda), qolgan 85% hollarda tug‘ruq operatsiya
yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Homila boshi balandda to‘g‘ri turganda tug‘ruqning o‘tishi qiyinlashadi.
Òug‘ruqning ikkinchi davri cho‘zilib ketadi, qog‘onoq suvining vaqtidan ilgari
ketishi va bachadon pastki segmentining ortiqcha kengayib, cho‘zilishi natijasida
tug‘ruq kuchlarining birlamchi va ikkinlamchi sustligi hamda bachadon yirtilishi
kabi og‘ir hollar ro‘y berishi mumkin.
Homila boshini balandda to‘g‘ri turishining oldingi turida oqibat orqa turidagiga
nisbatan yaxshi bo‘ladi. Homila boshi qattiq bukiladi va shu holicha (o‘q-yoysimon
193-rasm. 
Boshning
balandda to‘g‘ri turishi.
a
–positio occipitalis pubica;
b
–positio occipitalis sacralis.
a b

---

! 
to‘g‘ri o‘lchamda) chanoqning hamma tekisliklaridan o‘tadi. Homila boshi chanoq
tubiga yetgach, ensa osti sohasi bilan simfizga tiraladi va yoziladi (yorib chiqadi).
Orqa turda bosh qattiq bukiladi, keskin konfiguratsiyaga uchraydi.
Homila boshining o‘lchami uncha katta bo‘lmasa, chanoq normal, dard kuchli
tutib turgan bo‘lsa, homila boshi shu holatda chanoqqa tushadi. Homila boshi
chanoq bo‘shlig‘ida 180
0
ga burilishi mumkin, unda bosh oldingi turda tug‘iladi.
180
0
ga burilmasa, bosh orqa turda yorib chiqadi. Orqa turda tug‘ruq kamdan-
kam o‘zicha tugaydi, aksari operatsiya qilinib tug‘ruq tugallanadi.
HOMILA BOSHINING PASÒDA VA CHUQUR
KO‘NDALANG YOÒISHI
Bunday patologiyada homila boshi o‘q-
yoysimon choki bilan chanoq kirish qismining
ko‘ndalang o‘lchamida turgan bo‘lsa, bosh chanoq
ichida keyingi surilishda ham aylanmaydi va kichik
chanoqning tor o‘lchamidan o‘tadi, hamda
chanoqning chiqish joyigacha homilaning boshi
ko‘ndalang o‘lchamida qoladi (194-rasm). Boshning
pastda ko‘ndalang turishiga chanoqning tor, yassi
bo‘lishi, chanoq tubi muskullarining bo‘shashuvi,
boshning tepasi bilan oldinda kelishi, homilaning
to‘la yetilmaganligi va boshqalar sabab bo‘ladi.
Homila boshi chanoq chiqish qismining
o‘lchamida turib qolganida quymich suyagidagi
do‘mboq uning orqaga qayrilishiga va tug‘ruq yo‘lidan chiqishiga imkon
bermaydi. Homila boshi tug‘ilishi uchun o‘q-yoysimon chokning chanoq chiqish
qismi ko‘ndalang o‘lchamidan to‘g‘ri o‘lchamiga o‘tishi, buning uchun tug‘ruq
dardi kuchli bo‘lishi kerak, shundagina tug‘ruq mustaqil o‘tishi mumkin.
Homila boshining pastda ko‘ndalang turishida og‘ir hollar ro‘y berishi, ya’ni
tug‘ruq yo‘llari yumshoq to‘qimalarining, qovuq va to‘g‘ri ichak devorlarining
zararlanishi, homila esa ko‘pincha asfiksiyaga uchrashi yoki nobud bo‘lishi
mumkin. Bunday hollarning oldini olish uchun akusherlik operatsiyasini qo‘llash,
homila tirik va boshqa sharoitlar bo‘lsa, unga qisqich qo‘yish, o‘lik bo‘lsa
yemirish operatsiyasi qilish lozim.
Nazorat uchun savollar
1. Homila boshining yozilgan holatda oldinda yotishining sabablari va turlari.
2. Homila boshi tepasining oldinda yotishida tug‘ruq mexanizmi va tug‘ruqni
boshqarish.
3. Peshonaning oldinda yotishida tug‘ruq mexanizmi va tug‘ruqni boshqarish.
4. Yuzning oldinda yotishida tug‘ruq mexanizmi va tug‘ruqni boshqarish.
5. Homila boshining asenklitik suqulishi sabablari, tug‘ruqni boshqarish.
6. Homila boshinng balandda to‘g‘ri turishi.
7. Homila boshining pastda va chuqurda ko‘ndalang yotishi.
194-rasm. 
Boshning pastda
va chuqur ko‘ndalang yotishi.

---

!!
XXVI BOB.
CHANOQ ANOMALIYALARI (ÒOR
CHANOQLAR)
Ayollardagi chanoq anomaliyalari tug‘ruqning fiziologik kechishini izdan
chiqaruvchi, ona va bola hayotiga xavf soluvchi sabablardan biri hisoblanadi.
O‘zining shakli va o‘lchami bilan normal chanoqdan ancha farq qiladigan
chanoq – noto‘g‘ri chanoq deyiladi. O‘lchamlari kichrayib toraygan chanoq
homilaning tug‘ruq yo‘llaridan o‘tishiga to‘siq bo‘lishi, shuningdek, chanoq
haddan tashqari keng bo‘lganda ham u tug‘ruqning kechishiga salbiy ta’sir qilishi
mumkin.
Chanoq anomaliyasi quyidagi 2 asosiy turdan iborat:
1. Keng chanoq.
2. Òor chanoq.
Chanog‘i keng bo‘lgan ko‘pchilik ayollarda tug‘ruq ona uchun ham, homila
uchun ham yaxshi o‘tadi, lekin ba’zan tug‘ruqning og‘irlashuvi kabi hollari ham
uchraydi. Bunda homila boshining orqaga egilib kelishi, o‘q-yoysimon chokning
pastda ko‘ndalang o‘lchamda turishi, qin, oraliq va bachadon bo‘ynining va
homila boshining og‘ir jarohatlanishi kabi hollar kuzatiladi. Chanoq keng
bo‘lganda, tug‘ruq vaqtida bo‘ladigan og‘ir holatlarni oldini olish uchun ayolni
yaxshilab kuzatib borish va o‘z vaqtida yordam ko‘rsatish, tug‘ruq shiddat bilan
boshlansa to‘lg‘oqni susaytirish kerak.
Òor chanoq
. Agar ayol chanog‘i yetilgan homilaning, ayniqsa, homila
boshining o‘tishiga to‘sqinlik qilish darajasida tor bo‘lsa, u tor chanoq
deyiladi.
Òor chanoqlar ikki turga ajratiladi:
1
. 
Anatomik tor chanoqlar 
deb uning hamma yoki asosiy o‘lchamlaridan
biri kamida 1,5–2 sm qisqarishiga aytiladi. Anatomik toraygan chanoq tug‘uvchi
ayollar orasida o‘rtacha 2,5–3,5% ni tashkil etadi.
2.
Funksional (klinik) tor chanoqlar 
deb tug‘ruq paytida homila boshi
o‘lchamlarining homilador ayol chanog‘i o‘lchamlariga mos kelmaslik holatlariga
aytiladi. Funksional tor chanoq yoki klinik tor chanoq faqat tug‘ruq paytida yuzaga
keladi va umumiy tug‘ruqlarga nisbatan 1,5–2,5% hollarda uchraydi.
Anatomik tor chanoq tasnifi
I. Òorayish shakli bo‘yicha.
1. Ko‘p uchraydigan shakllari:
a) umumiy tekis toraygan chanoq;
b) yassi (oddiy yassi va raxitik yassi) chanoq;
d) umumiy toraygan yassi chanoq.
2. Kam uchraydigan shakllari:
a) qiyshiq toraygan asimmetrik chanoq;
b) osteomalyatsiyadan zararlangan chanoq;
d) kifoskoliotik chanoq;

---

!"
e) voronkasimon chanoq;
f) spondilolistetik chanoq;
g) ekzostoz va suyak o‘smalari natijasida toraygan chanoq;
h) ko‘ndalangiga toraygan chanoq;
II. Òorayish darajasi bo‘yicha.
1. I.F.Jordania bo‘yicha:
a) torayishning 1-darajasida chin konyugata 11 sm dan kam, 9 sm dan ko‘p,
bunda tug‘ruq ko‘pincha o‘zicha tugaydi, ammo chin konyugata 9 sm gacha
torayganda tug‘ruq qiyinlashadi;
b) torayishning 2-darajasida chin konyugata 9–7,5 sm gacha, bunda yetuk
homila tabiiy tug‘ruq yo‘llaridan o‘ta oladi, lekin tug‘ruq ko‘pincha qiyinlashib,
operatsiya qilishga to‘g‘ri keladi;
d) torayishning 3-darajasida chin konyugata 7,5–6 sm gacha bo‘lib, bunda
yetilgan homila tabiiy tug‘ruq yo‘llaridan o‘ta olmaydi. Faqat kesar kesish
operatsiyasi qilib homilani tirik olish mumkin, agar o‘lik bo‘lsa, unda yemirish
operatsiyasi o‘tkaziladi.
e) torayishning 4-darajasida chin konyugata 6 sm ba’zan undan ham kam.
Homilani bunday holda hatto yemirish operatsiyasi qilinganda ham tabiiy tug‘ruq
yo‘llari orqali olib bo‘lmaydi. Òug‘ruqni tugallashning birdan-bir yo‘li kesar
kesish operatsiyasi. 4-daraja toraygan chanoqni mutloq tor chanoq deb ataladi.
2. M.S.Malinovskiy bo‘yicha:
1-darajali tor chanoq – chin konyugata 10–8 sm ga teng;
2-darajali tor chanoq – chin konyugata 8–6 sm ga teng;
3-darajali tor chanoq – chin konyugata 6 sm dan kam.
III. Rentgenopelviometriya tekshiruvi orqali chanoqning quyidagi 4
shakli tafovut qilinadi:
1. Ginekoid (gynecos–ayol) chanoq – kichik chanoqqa kirish aylana yoki
ko‘ndalang oval shaklida bo‘ladi.
2. Android (andros–erkak) chanoq – kichik chanoqqa kirish uchburchaksimon
bo‘lib, qov burchagi va yoyi tor bo‘ladi.
3. Andrpoid chanoq (ko‘ndalangiga toraygan chanoq) kichik chanoqqa kirish
bo‘ylama – oval shaklida bo‘lib, chanoqning to‘g‘ri o‘lchamlari ko‘ndalang
o‘lchamlariga nisbatan uzunroq bo‘ladi.
4. Platipeloid (yassi) chanoq – chanoqqa kirish ko‘ndalang oval shaklida
bo‘lib, ko‘ndalang o‘lchamlari to‘g‘ri o‘lchamlariga nisbatan uzunroq bo‘ladi.
Umumiy tekis toraygan chanoq
– xarakterli belgisi uning hamma (to‘g‘ri,
ko‘ndalang va qiyshiq) o‘lchamlari baravar, aksari 1,5–2 sm qisqargan (195-
rasm). Umumiy tekis toraygan chanoq past bo‘yli, infantilizm belgilari (sut bezlari
kichik, qovuq sohasidagi junlar siyrak, tashqi jinsiy a’zolar yetilmagan va hokazo)
bo‘lgan ayollarda uchraydi. Uning to‘rtta turi mavjud:
1. Infantil chanoq (pelvis infantilis). Rivojlanishdan orqada qolgan infantilizm
belgilari bor ayollarda uchraydi. Bunday chanoqning kirish tekisligi o‘ziga xos
aylana yoki oval shaklida bo‘lib, to‘g‘ri o‘lchami tortilgan, chanoqda deformatsiya
bo‘lmaydi, qov yoyi toraygan, yonbosh suyagi qanotlari kam rivojlangan,
dumg‘aza burni qisman balandroqda joylashadi.

---

!#
2. Erkaksimon chanoq (pelvis virilis). Baland bo‘yli, erkaklarga xos tana
tuzilishiga ega ayollarda uchraydi. Anatomik tuzilishiga ko‘ra qov yoyi toraygan,
voronkasimon shaklda bo‘ladi.
3. Karlik chanoq (pelvis nana). Bo‘yi 120–145 sm dan past bo‘lgan ayollarda
uchraydi.
4. Gipoplastik chanoq (pelvis hypoplastica), normal chanoqdan faqatgina
nozik va ixchamligi bilan farq qiladi.
Yassi (yapaloq) chanoq
(pelvis plana) – ko‘ndalang va qiyshiq o‘lchamlari
normada, to‘g‘ri o‘lchamlari qisqargan bo‘ladi.
Oddiy yassi chanoq
(pelvis plana deventery) – chanoqning barcha to‘g‘ri
o‘lchamlari toraygan bo‘ladi, qiyshiq va ko‘ndalang o‘lchamlari normada bo‘lishi
mumkin; uning xarakterli belgisi – butun dumg‘aza simfizga yaqinlashgan, shu
sababli chanoqning kirish qismi, kengaygan, toraygan va chiqish tekisliklarining
to‘g‘ri o‘lchamlari qisqargan, ammo chanoq va skelet suyaklari
deformatsiyalanmagan (196-rasm).
Raxitik yassi chanoq
(pelvis plana rachitica)
– faqat chanoq kirish qismining to‘g‘ri o‘lchami
(chin konyugata) torayadi.
Bunday chanoqli ayolning bo‘yi pastroq, boshi
go‘yoki to‘rtburchak shaklda, o‘mrov suyagi “S”
shaklida, oyoqlari qiyshiq (“O” shaklida) bo‘yin
umurtqasi oldinga, ko‘krakniki orqaga, belniki oldinga,
dumg‘aza umurtqasi orqaga anchagina egilgan bo‘ladi.
Dumg‘aza suyagining kaltalanishi, promontoriyning
chanoq ichiga chuqur botib kirganligidan kichik
chanoq o‘lchami torayadi, dumg‘aza suyagi tanasi va
dum suyagi orqaga surilishi natijasida chanoq
bo‘shlig‘i va chiqish qismining o‘lchami kirish qismiga nisbatan keng bo‘ladi (197-
rasm). Raxitik chanoqlar yoshligida raxit kasalligini boshidan kechirgan ayollarda
uchraydi.
Raxitik chanoqning 4 ta o‘ziga xos belgilari bor:
1. Chanoq kirish qismining to‘g‘ri o‘lchami kam;
2. Kichik chanoq kirish qismining shakli o‘zgargan (buyrak shakliga
o‘xshash);
195-rasm. 
Umumiy tekis
toraygan chanoq.
196-rasm. 
Oddiy yassi
chanoq.
197-rasm.
Raxitik yassi
chanoq.

---

!$
3. Chanoq suyaklari deformatsiyasi kuzatiladi;
4. Chanoq chiqish qismi kirish qismiga nisbatan
keng bo‘ladi.
Umumiy toraygan yassi chanoq. 
Chanoqning
hamma o‘lchamlari toraygan, ammo to‘g‘ri
o‘lchamlari boshqa o‘lchamlariga nisbatan ko‘proq
toraygan (198-rasm). Odatda chanoq kirish
qismining to‘g‘ri o‘lchami (chin konyugata) boshqa
o‘lchamlariga nisbatan ko‘proq qisqargan.
Bolalik davrida bir yo‘la ikkita patologik
jarayon: infantilizm va raxit bilan og‘rigan ayollarda
ko‘proq uchraydi. Uning xususiyatlari ham shundan kelib chiqadi: chanoq
umuman tor, bundan tashqari to‘g‘ri o‘lchamlari ko‘proq torayganligi uchun
yassilangan. Umumiy toraygan yassi chanoq tug‘ruqni qiyinlashtiradi.
ÒOR CHANOQLARNING KAM UCHRAYDIGAN SHAKLLARI
Qiyshiq toraygan asimmetrik chanoq
–
yoshlikda ma’lum sabablarga ko‘ra tana og‘irligi
baravar tushmasligi natijasida vujudga keladi (199-
rasm). Agar ayolning yoshlikda bir oyog‘ining son
bo‘g‘imi tug‘ma chiqqan yoki oyog‘i og‘ir
shikastlangan bo‘lishiga qaramay, u yurib ketsa hali
chanoq suyaklari qotmaganligi tufayli yurganida
kasal oyoqni ayab, tananing og‘irligi ko‘proq
sog‘lom oyog‘iga tushadi. Shu bois chanoq - son
bo‘g‘imi chanoq ichining sog‘ tomoniga botib
kiradi, natijada chanoq ichining kasal oyoq tomoni
kengayib, sog‘ tomon ichiga botgan bo‘ladi. Chanoq
bo‘shlig‘i qiyshayib tor bo‘lib qoladi, dumg‘aza
suyagining bir qanoti taraqqiy qilmaydi. Chanoqning bunday deformatsiyasi bel
umurtqasining qiyshayganida ham yuzaga keladi (son-chanoq bo‘g‘imi,
umurtqalar sil kasalliklarida ko‘proq uchraydi).
Osteomalyatik chanoq. 
Bu xildagi chanoqlar
juda kam uchraydi va organizmda vitamin D, skelet
suyaklarida kalsiy, fosforning yetishmasligi tufayli
vujudga keladi. Asosan vitamin D va fosfor
yetishmasligi tufayli, suyaklarda kalsiy tuzi kamayib,
ular yumshab qoladi. Òana og‘irligi tufayli dumg‘aza
suyagi chanoq ichiga botib simfiz qush tumshug‘iga
o‘xshab turtib chiqadi, qov suyaklari halqasi juda
torayib ketadi. Osteomalyatsiyaning og‘ir shaklida
chanoq bo‘shlig‘i butunlay yo‘qoladi, uning kirish
qismi yoriqqa o‘xshab qoladi. Ayolning tanasi kuchli deformatsiyaga uchraydi,
sonlari bir-biriga yaqinlashib, tashqi jinsiy a’zolarini ko‘rib bo‘lmaydi (200-rasm).
199-rasm. 
Qiyshiq
toraygan chanoq.
198-rasm. 
Umumiy
toraygan yassi chanoq.
200-rasm.
Osteomalyatik chanoq.

---

!%
Hozir bu xildagi chanoqlar deyarli uchramaydi, kamdan-kam hollarda uning
ancha yengil shakllarini kuzatish mumkin.
Skoliotik, koksalgik qiyshiq chanoq 
– skolioz va koksitda uchraydi.
Skoliotik qiyshayib toraygan chanoqda chanoqqa kirish qismi qiyshiq, oval
shaklda bo‘lib, uning qiyshiq o‘lchamlari har xil; skolioz tomondagi qiyshiq
o‘lcham uzunroq, chanoq kirish qismida birmuncha kengaygan bo‘ladi.
Voronkasimon chanoq. 
Bunda chanoqning hamma o‘lchamlari pastga–
chanoqning chiqish yuzasiga tomon torayib boradi, shunga ko‘ra u voronka
shaklini oladi. Agar chanoq chiqish teshigining ko‘ndalang o‘lchami 8 sm dan
kam bo‘lmasa, oldinda keluvchi homila boshi katta bo‘lmasa, tug‘ruq mustaqil
o‘tishi mumkin. Lekin bundan kam bo‘lsa, homila boshi chanoq chiqishida to‘xtab
qoladi va nobud bo‘ladi.
Spondilolistik chanoq. 
Bunday chanoq oxirgi bel umurtqasining birinchi
dumg‘aza umurtqasi ustida ichkariga tomon surilishi natijasida hosil bo‘ladi,
bunda chanoqning kirish teshigi torayadi. Bu anomaliyada ayolning bel dumg‘aza
sohasi egarsimon bosilgan chanoqning og‘ish burchagi ham, tananing pastki qismi
ham kalta, tashqi jinsiy a’zolar birmuncha oldinda joylashgan bo‘ladi.
Ekzostoz va suyak o‘smalari tufayli toraygan chanoq. 
Ekzostoz va suyak
o‘simtalarining chanoq bo‘shlig‘ini egallashi natijasida ko‘pincha homilaning
tug‘ruq kanalida surilishiga xalaqit beradi, bunday
hollarda tug‘ruq boshlanishi bilanoq kesar kesish
operatsiyasi qo‘llanishi kerak.
Ko‘ndalangiga toraygan chanoq 
tor
chanoqning juda kam uchraydigan shakli bo‘lib,
unda ko‘ndalang o‘lchamlar qisqargan bo‘ladi (201-
rasm). Uning klinik belgilarida katta chanoqning
ko‘ndalang o‘lchamlari, yonbosh suyagi qanotining
osilib turishi, Mixaelis rombi ko‘ndalang
o‘lchamining kichrayishi hamda chanoq chiqish
qismining ko‘ndalang o‘lchamining torayishi
kuzatiladi.
ÒOR CHANOQNI ANIQLASH
Òor chanoq o‘z vaqtida aniqlansa tug‘ruq vaqtida ba’zan esa homiladorlik
oxirida ham ro‘y beradigan ko‘ngilsiz holatlarning oldi olinadi. Chanoqning
keskin darajada torayganligi kesar kesish operatsiyasi qilish kerakligidan dalolat
beradi.
Òor chanoqni aniqlash uchun anamnez bilan tanishib, ayol tanasi ko‘zdan
kechiriladi, chanog‘i o‘lchanadi, qin orqali tekshirish o‘tkaziladi.
Anamnez ma’lumotlaridan raxit, suyak va bo‘g‘imlar sili, infantilizm, chanoq
hamda oyoq suyaklarining singanligi va shu kabilar haqidagi ma’lumotlar alohida
ahamiyatli. Òakror tug‘ayotgan ayollar chanog‘iga baho berish uchun akusherlik
anamnezining muhim ahamiyati bor. Chanog‘i tor ayol ilgari normal tug‘gan
bo‘lsa, bu tug‘ruqda ham chanoq homilaning o‘tishiga to‘sqinlik qilmaydi deb
201-rasm. 
Ko‘ndalang
toraygan chanoq.

---

!&
umid bog‘lash mumkin. Noqulay akusherlik anamnezi (ilgarigi tug‘ruqning og‘ir
o‘tganligi, akusherlik operatsiyalari qilinganligi, homilaning o‘lik tug‘ilganligi
va hokazo) chanoqning anatomik jihatdan emas, funksional jihatdan ham torligini
qayd qilishga yordam beradi.
Ayol tanasi ko‘zdan kechirilganda chanoqning torligini ko‘rsatuvchi muhim
ma’lumotlar olinadi. Ayolning past bo‘yligi, infantilizm belgilari, skeletning
raxitik o‘zgarishlari, chanoq-son bo‘g‘imining ankilozlari, son suyagi chiqqanligi
chanoqning torligidan darak beradi.
Òor chanoqni aniqlashda Mixaelis rombining shakli ahamiyatli. Normal
chanoqda romb to‘g‘ri shaklda, yassi raxitik chanoqda rombning yuqori yarmi
pastki yarmidan kichikroq bo‘ladi, chanoq raxitda anchagina deformatsiyalangan
bo‘lsa, romb deyarli uchburchak shaklda bo‘ladi. Umuman tekis toraygan
chanoqda romb uzunasiga cho‘zilgan: yuqori va pastki burchaklari o‘tkir, yon
burchaklari o‘tmas bo‘ladi (202-rasm).
Chanoq ro‘y-rost tor bo‘lsa, homiladorlik oxirida homila boshi chanoq
og‘ziga kira olmay, tug‘ruq boshlanguncha ancha yuqorida turadi, shu sababli
homiladorlik oxirigacha bachadon tubi pastga
tushmaydi. O‘sayotgan bachadon qorin bo‘shlig‘iga
sig‘may qoladi (ayol bo‘yi past bo‘lsa bachadon
kaltalashgan bo‘ladi) va qovurg‘alar ostidan yuqoriga
hamda oldinga buriladi. Birinchi marta homilador
bo‘lgan ayollarning qorin devori elastik bo‘lganidan
qorin o‘tkir uchli bo‘ladi (203-rasm), ko‘p tug‘gan
ayollarning qorni osilib tushadi (204-rasm). Ayol
ko‘zdan kechirilganda suyakning yo‘g‘onligiga e’tibor
beriladi, bu esa chanoq suyaklarining yo‘g‘onligi
haqida fikr yuritish imkonini beradi. Shu maqsadda
bilak-kaft usti bo‘g‘imining hajmi, ya’ni Solovyov
indeksi o‘lchanadi. Shu bo‘g‘imning hajmi 14 sm dan
ortiq ekanligi skelet suyaklarining, shu jumladan
chanoq suyaklarining qalinligini ko‘rsatadi.
Chanoqni o‘lchashning alohida ahamiyati bor.
Katta chanoq o‘lchamlari kichik chanoq o‘lchamlari haqida muayyan tasavvur
beradi. Diagonal konyugata chanoqning torayish darajasini aniqroq ko‘rsatadi.
202-rasm. 
Normal chanoq bilan tor chanoqlarda Mixaelis rombi.
1–normal chanoq; 2–yapaloq raxitik chanoq; 3–umumiy tekis toraygan chanoq; 4–qiyshiq
toraygan chanoq.
203-rasm. 
O‘tkir
uchli qorin.
1 2 3 4

---

!'
Shuni nazarda tutib, hamma homiladorlar va tug‘uvchi
ayollarning diagonal konyugatasi albatta o‘lchanadi.
Shu maqsadda qin orqali tekshirish o‘tkazilib,
dumg‘aza yassilanganligi va chanoqning boshqa
deformatsiyalari bor-yo‘qligi bilinadi, chanoqning
sig‘imi taxminan aniqlanadi, dumg‘aza burni
paypaslab topiladi va shu asosida diagonal konyugata
o‘lchanadi.
Chanoqning chiqish teshigi toraygan deb gumon
qilinsa, bu teshikning 
to‘g‘ri 
va 
ko‘ndalang 
o‘lchamlari
o‘lchanadi. Òug‘ruq uchun chanoq o‘lchamlarinigina
emas, balki bachadondagi homilaning kattaligini ham
bilish zarur. Shu maqsadda homilaning uzunligi va
boshining peshona-ensa o‘lchami, qorin devori orqali
tazomer bilan o‘lchanadi.
ÒOR CHANOQDA HOMILADORLIKNING KECHISHI
Òor chanoqda homiladorlikning birinchi yarmi normal kechadi, ikkinchi
yarmida esa kech gestozlar ko‘proq kuzatiladi. Homiladorlik oxirida homila boshi
chanoqning tor og‘ziga suqilmaydi, bachadon tubi balandda bo‘lib, diafragmani
yuqoriga suradi. Shu sababli homilador ayol ko‘pincha halloslaydi, yurak urishi
tezlashadi, tez charchaydi.
Homila boshi chanoq og‘ziga kira olmaganidan u harakatchanroq bo‘ladi.
Homilaning ko‘ndalang va qiyshiq vaziyatlari, chanoq tomonining oldinda
yotishi; boshi tepasining, yuzining va peshonaning oldinda yotishi normal
chanoqdagiga nisbatan tor chanoqda ko‘proq uchraydi. Homila boshining
asinklitik suqilishi kuzatiladi, bunga qorinning osilib tushganligi ham sabab
bo‘ladi.
Homila boshi harakatchan bo‘lsa, tegish belbog‘i vujudga kelmaydi, oldingi
va orqa suvlar bir-biridan chegaralanmaydi, qog‘onoq suvi homilaning pastki
qutbiga intiladi (205–206-rasmlar). Shu sababli tor chanoqda qog‘onoq suvlari
ko‘pincha barvaqt ketadi.
204-rasm. 
Osilib
tushgan qorin.
206-rasm. 
Òor
chanoqda homila
boshi chanoq
og‘zining ustida uzoq
vaqt turadi; oldingi
va orqa suvlar
chegaralanmaydi.
205-rasm. 
Normal chanoqda
homila boshi chanoq og‘ziga
suqilib qog‘onoq suvlarini
oldingi va orqa suvlarga
ajratadi.

---

!
Chanog‘i tor homiladorlar ayollar maslahatxonasida maxsus hisobga olinib,
muntazam kuzatuvda bo‘ladilar. Ular homiladorlikning ikkinchi yarmida bandaj
taqishlari shart. Homiladorlik yaxshi o‘tganda ayol tug‘ishdan 2–3 hafta oldin
tug‘ruqxonaga yotqiziladi.
ÒOR CHANOQDA ÒUG‘RUQNING KECHISHI
Chanoqning 3–4-darajali torayishida yetuk tirik homilaning tug‘ilishi mumkin
emas. O‘z vaqtida yordam ko‘rsatilmasa, bachadon yorilib, septik infeksiya yoki
boshqa ko‘ngilsiz hodisalar ro‘y berib, ona va homila nobud bo‘ladi.
Chanoq 1- va 2-darajali tor bo‘lganida, homila o‘rtacha kattalikda bo‘lib,
homila va uning oldinda keluvchi qismining to‘g‘ri joylashgan bo‘lishi, homila
boshining yaxshi konfiguratsiyalana olishi katta ahamiyatga ega.
Homilaning oldinda keluvchi qismi to‘g‘ri joylashsa, tug‘ruq normal kechadi
va hech qanday noxushlik ro‘y bermaydi. Yuqorida aytib o‘tilgan qulay sharoitlardan
birontasi bo‘lmay, chanoq sal toraygan bo‘lsa ham, tug‘ruqning normal kechishi
izdan chiqib, tug‘ruq vaqtida turli og‘ir va patologik holatlar ro‘y berishi mumkin.
Chanoq tor bo‘lganda bunday asoratlar tug‘ruqning turli davrlarida kuzatiladi.
Chanog‘i tor, infantil ayollarda tug‘ruq jarayoni ancha qiyin kechadi. Homila
boshining surilishiga chanoq suyaklari to‘sqinlik qilganligi sababli, ularning kuchi
tez sarflanadi, natijada tug‘ruq cho‘zilib ketadi, tug‘ruq dardining birlamchi
sustiligi vujudga keladi. Bachadon bo‘yni to‘la ochilmay yoki to‘la ochilganligiga
qaramay, homilaning oldinda keluvchi qismining taqalish kamari bo‘lmasdan
qog‘onoq suvi ketib qolsa, kindik tizimchasi, homila qo‘li (homila ko‘ndalang
yotganda) qinga tushishi mumkin. Bu tug‘ish jarayonini yanada og‘irlashtiradi.
Suvsiz davr qancha uzoq davom etsa homila asfiksiyasiga, ona va homilaning
yuqumli zararlanishiga qulay sharoit yaratiladi. Onada endometrit avj oladi.
Òor chanoqda homilaning tug‘ilish davrida ko‘proq qiyinchiliklar kuzatiladi.
Homila boshi kichik chanoq og‘zining ustida uzoq turadi; avvaliga harakatchan
bo‘ladi, keyin chanoq og‘ziga taqalib, hajmi chanoq o‘lchamlariga mos kelsa, kichik
segmenti bilan sekin-asta suqiladi. Chanoq og‘ziga suqilgan homila boshi zo‘r berib,
dard tutganida anchagina konfiguratsiyalanadi, shu jarayonda tor chanoqning shakliga
moslashib, tug‘ruq yo‘llaridan o‘tishi mumkin. Bunda aksari homilaning tug‘ilish
davri cho‘zilib ketadi. Homila tor chanoq halqasidan o‘tishi uchun dard va to‘lg‘oq
qattiqroq tutishi kerak. Homilaning tug‘ilishi anchagina to‘sqinlikka uchrasa, dard
va to‘lg‘oq behad qattiq tutib, bachadonning pastki segmenti o‘ta cho‘zilishi mumkin.
Agar homila boshi chanoqqa sig‘masa, bachadon yorilishi mumkin. Ba’zida dard va
to‘lg‘oq qattiq tutganidan keyin tug‘ruq kuchlarining ikkilamchi sustligi boshlanadi:
to‘lg‘oq tutmay qo‘yadi, natijada homila nobud bo‘ladi, tug‘ruqda endometrit avj
oladi, keyinchalik esa og‘ir septik kasalliklar ro‘y beradi.
Homila boshi chanoq og‘zida yoki chanoq bo‘shlig‘ida uzoq turganida tug‘ruq
yo‘llarining yumshoq to‘qimalari chanoq suyaklari bilan homila boshi o‘rtasida qisilib
qoladi. Yumshoq to‘qimalar qisilib qolganida ularda qon aylanishi buziladi: bachadon
bo‘yni, qovuq devorlari, keyinchalik qin va tashqi jinsiy a’zolar ko‘karadi va shishib
ketadi. Qovuq va uretraning qisilib qolishi sababli siydik kelmay qoladi. Yumshoq

---

!
to‘qimalar uzoq qisilib, qon aylanishi buzilganicha qolaversa nekroz boshlanadi.
Yumshoq to‘qimalarning nekrozga uchragan qismlari tug‘ruqdan 5–7 kun keyin
ko‘chib tushadi-da, siydik-tanosil oqmalari yoki ichak-qin oqmasi vujudga keladi.
Bachadon bo‘ynining shishganligi va siydik kelishining qiyinlashganligi
yumshoq to‘qimalarning qisilganligidan darak beradi: siydikka qon aralashib
kelishi oqma hosil bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatuvchi tahlikali belgidir. Nervlar
qisilib, oqibatda oyoq muskullarining parezi ro‘y berishi mumkin.
Homila boshining chanoqdan o‘tishi ancha qiyinlashganda ba’zan simfiz
zararlanadi: tug‘gan ayol oyog‘ini qimirlatganda og‘riq sezadi, bemalol qadam
tashlab yura olmaydi; simfizni paypaslanganda og‘riq seziladi, uning yoriqligi
paypaslab bilinadi.
Òor chanoqda homila ko‘pincha ko‘ngilsiz holatlarga uchraydi. Òug‘ruqning
uzoq davom etishi va tug‘ruq kuchlarining anomaliyasi ko‘p uchrashi sababli
bachadon bilan plasenta o‘rtasida qon aylanishi buzilib, homila asfiksiyasi ro‘y
berishi mumkin. Asfiksiya oqibatida homilaning miyasiga va boshqa a’zolariga
qon quyiladi. Homila boshi qattiq qisilganda va kalla suyaklari chokidan ortiqcha
siljiganda miyaga qon quyilishi mumkin. Qon tomirlarining yorilishi natijasida
bir yoki ikkala tepa suyak terisi ostiga qon quyilishi (kefalogematoma paydo
bo‘lishi) mumkin (207-rasm). Odatda katta tug‘ruq o‘smasi paydo bo‘ladi, ba’zan
kalla suyaklari yorilishi mumkin (208-rasm).
Yuqorida aytilgan ko‘ngilsiz holatlar tor chanoqda ko‘pincha ro‘y bermasligi
yoki unchalik yaqqol ko‘rinmasligi mumkin. Òor chanoqning turli shakllari uchun
tug‘ruq mexanizmining o‘ziga xos xususiyati borligidan tug‘ruq o‘zicha
tugayveradi. Konfiguratsiyalangan bosh ketma-ket ilgarilanma-aylanma
harakatlar qilib, chanoqning shakliga moslashadi-da, chanoq og‘zi, chanoq
bo‘shlig‘i va chanoqdan chiqish teshigi orqali qiynalib o‘tadi.
ÒOR CHANOQDA ÒUG‘RUQ MEXANIZMI
Chanoqning torayish shakliga qarab tug‘ruq mexanizmi o‘z xususiyatlariga
ega bo‘ladi.
Umumiy tekis toraygan chanoqda tug‘ruq mexanizmi
. Bunday
chanoqlarda tug‘ruq mexanizmi normal o‘lchamli chanoqdagiday o‘tib, lekin,
207-rasm.
Kefalogematoma.
208-rasm. 
Kalla suyagining pachoq
bo‘lishi (tor chanoqdagi tug‘ruq).
21 – 07-769

---

!
har bir lahza o‘zining xususiyatlariga ega. Faraz qilaylik chanoqning barcha
o‘lchamlari 2 sm ga toraygan, chin konyugata 9 sm ga, ko‘ndalang o‘lcham 11
sm ga, qiyshiq o‘lchamlar esa 10 sm ga teng bo‘ladi. Bu holatda yetilgan homila
boshi chanoq kirish tekisligidan o‘tishda quyidagi harakatlarni sodir qiladi:
1. Homila boshi chanoqqa kirish tekisligida maksimal darajada egiladi, shu
holatda o‘q-yoysimon chok chanoq kirish tekisligining u yoki bu qiyshiq
o‘lchamlaridan biriga to‘g‘ri keladi.
2. Chanoqning barcha o‘lchamlari 2 sm ga
torayganligi sababli (chin konyugata 9 sm ga teng,
homila boshining ko‘ndalang o‘lchami – diametr
biparietalis esa 9,5 sm ga teng) homila boshi
chanoq kirish tekisligida uzoq qolib ketadi va
keskin konfiguratsiyaga uchraydi (dolixosefalik
konfiguratsiya). Uning chanoq kirish tekisligida
bo‘lishiga qaramasdan qin orqali tekshirganda
go‘yoki chanoq bo‘shlig‘ida yoki chiqish qismida
joylashgandek tuyuladi. Bu holatni birinchi bor
Rederer ta’riflaganligi uchun Rederer asinklitizmi
deyiladi (209-rasm).
3. Homila boshi egilgan holda kichik
chanoqning keng qismiga o‘tadi va qolgan
tug‘ruq biomexanizmi odatdagidek kechadi.
4. Qov ravog‘i o‘tkir burchakli bo‘lganligi sababli homila boshi yozilishida
ensa do‘mbog‘i qov ravog‘iga yaqin kelmasdan oraliq cho‘zilishi va yirtilish
holatlari odatdagidan ko‘proq uchraydi (210-
a, b 
rasm).
Oddiy yassi chanoqda tug‘ruq biomexanizmi. 
Faraz qilaylik kichik chanoqning
barcha to‘g‘ri o‘lchamlari 2 sm ga toraygan, chin konyugata 9 sm ga, homila boshining
katta ko‘ndalang o‘lchami 9,5 sm ga teng. Òug‘ruq faoliyati boshida homila boshi
o‘zining o‘q-yoysimon choki bilan chanoq kirish tekisligining ko‘ndalang o‘lchamida
bo‘ladi, lekin chin konyugata 9 sm ga, homila boshining katta ko‘ndalang o‘lchami
esa 9,5 sm ga teng bo‘lganligi uchun bosh chanoq kirish qismiga mos kelmaydi.
Shuning uchun homilaning boshi chanoqdan o‘tish uchun o‘ziga qulay joy qidiradi
va qisman yozilib, ensa tomonga siljiydi. Shu tariqa homila boshining kichik
ko‘ndalang o‘lchami (diametr bitemporalis 8 sm) bilan chanoq kirish tekisligiga
209-rasm. 
Umumiy tekis
toraygan chanoqda homila
boshining suqilib kirishi
(boshning keskin bukilishi
va keskin konfiguratsiyasi).
210-rasm. 
Normal va
umumiy tekis toraygan
chanoqda homila boshining
yorib chiqishi.
a
–normal chanoqda; ensa osti
chuqurchasi qov ravog‘iga
tiraladi; 
b
–umumiy tekis to-
raygan chanoqda; homila en-
sasi o‘tkir burchakli qov ravo-
g‘iga taqalmaydi; bosh orqa-
ga siljib, oraliqni cho‘zadi.
a b

---

! !
mos keladi. Shunga qaramasdan homilaning boshi
toraygan chanoqdan o‘ta olmaydi, homila boshi
chanoq kirish tekisligida uzoq qolib ketadi va
konfiguratsiyaga uchraydi. Keyinchalik orqa tepa
suyagi oldinga turtib chiqqan dumg‘aza burnida
ushlanib qolib, o‘q-yoysimon chok ko‘ndalang
o‘lchamdan dumg‘aza burni tomon siljiydi. Kuchli
dard tutishi ta’sirida oldingi tepa suyagi kichik chanoq
bo‘shlig‘iga tushadi. Xuddi shuningdek, pastdan va
orqadan qarshilik ko‘rsatuvchi bosim ostida orqa tepa
suyagi oldingi tepa suyagi tagiga kiradi. Shu tariqa
boshning ko‘ndalang o‘lchami qisqaradi. Keyin orqa
tepa suyagi dumg‘aza burniga sirg‘alib kichik chanoq
bo‘shlig‘iga tushadi, chanoq bo‘shlig‘ining to‘g‘ri
o‘lchamlari ham tor bo‘lganligi sababli homila
boshining ichki burilish momenti amalga oshmaydi.
Shuning uchun dastlab homila boshining o‘rta
ko‘ndalang, keyinchalik esa pastki chuqur ko‘ndalang
turish holati sodir bo‘ladi (211-rasm).
Shunday qilib, oddiy yassi chanoqda tug‘ruq mexanizmi quyidagi o‘ziga
xos xususiyatlarga ega bo‘ladi.
1. Òug‘ruqning boshida homila boshi o‘zining o‘q-yoysimon choki bilan
uzoq vaqt ko‘ndalang o‘lchamda turib qoladi.
2. Homila boshi yoziladi va katta liqildoq pastga tushadi.
3. Oldingi asinklitizm (Nigel asinklitizmi) holati kuzatiladi.
4. Homilaning boshi chanoq bo‘shlig‘ida dastlab o‘rta ko‘ndalang,
keyinchalik chuqur va past ko‘ndalang holatda turishi kuzatiladi.
Raxitik yassi chanoqda tug‘ruq mexanizmi. 
Òug‘ruq mexanizmining
xususiyatlari chanoq kirish tekisligi to‘g‘ri o‘lchamining torayganligidan kelib
chiqadi. Faraz qilaylik chin konyugata 2 sm ga toraygan, qolgan o‘lchamlari
normada yoki undan ham kattaroq. Òug‘ruq mexanizmining xususiyatlari
quyidagicha:
1. Homilaning boshi chanoq kirish tekisligiga xuddi oddiy yassi
chanoqdagidek joylashadi va shunga mos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Boshning
tepa suyaklari bir-biriga kirishib, kuchli konfiguratsiya bo‘lishi hisobiga o‘q-
yoysimon chok dumg‘aza burniga qarab og‘ishi (oldingi asinklitizm) natijasida
orqa tepa suyagi dumg‘aza burnidan sirpanib, chanoq bo‘shlig‘iga tushadi.
2. Chanoqning qolgan o‘lchamlari katta bo‘lganligi oqibatida homila boshi
shiddat bilan tug‘iladi va chanoqdagi deformatsiyalar homilaning shikastlanib
tug‘ilishiga sabab bo‘ladi.
Raxitik yassi chanoqda tug‘ruq biomexanizmida shiddatli tug‘ruq kuzatiladi,
oddiy yassi chanoqda esa homilaning boshi chanoq bo‘shlig‘idan o‘tishida ham
qiyinchiliklarga uchrab, uning ichki burilishi amalga oshmasdan uzoq muddat
ko‘ndalang o‘lchamda (dastlab o‘rta, keyinchalik pastda chuqur ko‘ndalang
o‘lchamda) turib qoladi.
211-rasm. 
Oddiy
yassi
chanoqda homila boshining
suqilib kirishi. O‘q-yoysimon
chok ko‘ndalang o‘lchamda,
dumg‘aza burni (promontoriy)
ga yaqin turibdi (oldingi
asinklitizm).

---

! "
ÒOR CHANOQDA ÒUG‘RUQNI BOSHQARISH
Chanoq tor bo‘lganda tug‘ruqni boshqarish akusherlikda murakkab jarayon
bo‘lib unda tug‘ruqni operatsiya yo‘li bilan tamomlashni talab qiladigan juda
og‘ir holatlar uchraydi. Shu bois, homiladorning chanog‘i anatomik jihatdan tor
bo‘lsa, albatta uni tug‘ishdan 10–15 kun ilgari vrach nazoratida bo‘lishi uchun
statsionarga yotqizish kerak.
Chanoq anatomik jihatdan 1- va 2-darajada tor bo‘lib, homila katta bo‘lmasa,
dard va to‘lg‘oq normal bo‘lsa, homila boshi yaxshi konfiguratsiyalansa, tug‘ruq
osoyishta kuzatish yo‘li bilan olib boriladi. Ona va homila uchun og‘ir holatlar
ro‘y berib qolsa, tezda operatsiya qilishga to‘g‘ri keladi. Òug‘ruqning holatini
boshidan aniqlash uchun homilaning boshi va ona chanog‘i o‘rtasidagi
munosabatni, tug‘ruq faoliyati, bosh konfiguratsiyasining xususiyatini bilgan
holda, diagnostikaning hamma usullarini qo‘llash kerak. Bunday vaqtda
tug‘ruqning kechishiga, ona va homilaning umumiy holatiga qarab tug‘dirish
usullaridan birontasi tanlanadi.
Chanoq 3–4-darajali tor bo‘lganda tug‘ruqni amalga oshirib bo‘lmaydi, bunda
kesar kesish operatsiyasini qo‘llash lozim. Chanoq tor bo‘lganda tug‘ruqni to‘g‘ri
boshqarish uchun chanoqni nihoyatda to‘g‘ri o‘lchash, Mixaelis rombini ko‘zdan
kechirish, umumiy akusherlik anamnezini mukammal yig‘ish, qin orqali o‘lchash
usuli bilan diagonal konyugatani, chanoq kirish qismining to‘g‘ri o‘lchamini,
bachadon bo‘ynining va homila boshining oldin kelish holatini aniqlash mumkin.
Qog‘onoq pufagining vaqtidan ilgari yorilishini oldini olish maqsadida tor
chanoqning shakliga qarab, homiladorni bir yonboshiga yotqiziladi.
Umumiy tekis toraygan chanoqda birinchi vaziyatda ayolni chap yoniga,
ikkinchi vaziyatda o‘ng yoniga (kichik liqildoq turgan tomonga), yassi chanoqda
esa katta liqildoq turgan tomonga yotqiziladi. Òug‘ayotgan ayolning bunday
holatda yotishi homila boshining chanoqqa suqilishiga imkon beradi.
Chanoq tor bo‘lganda tug‘ruq uzoq davom etib, bu tug‘ayotgan ayoldan ko‘p
kuch sarflashni talab qiladi va uni charchatadi. Shuning uchun tug‘ayotgan
ayolning umumiy holatini tekshirib turish, unga zarur ovqatlar (achchiq choy,
kofe, sut, qaynatma sho‘rva, har xil mevalar) berish, tana harorati hamda tomir
urishini kuzatib, qovuq va to‘g‘ri ichakning bo‘shatilishini tekshirib, qon bosimni
o‘lchab turish, shuningdek, homilaning yurak urishini ham kuzatib turish lozim.
Dardning kuchi va qaytalanish tezligiga qarab tug‘ruqning qanday o‘tishi
haqida fikr yuritiladi.
Homila boshi bilan ona chanog‘ining mos kelmasligini aniqlash uchun Vasten
belgisi (212-rasm) va Sangemeyster o‘lchamidan foydalanish mumkin.
Òug‘ruq faoliyati sust, homilaning bosh suyaklari qattiq bo‘lsa, tug‘ruq uzoq
cho‘ziladi, bunday hollarda akusherlik operatsiyasidan foydalaniladi. Homila
boshi bilan ona chanog‘i bir-biriga ancha mos kelmasa suv ketganidan keyin
tug‘ruq 3–4 soat davomida mustaqil o‘tmasa, kesar kesish operatsiyasi qo‘llaniladi
(agar Vasten belgisi musbat, homila tirik bo‘lsa, bunda so‘zsiz kesar kesish
operatsiyasi qilinadi). Homila o‘lik, gidrosefaliya bo‘lsa, bunda homilani yemirish
operatsiyasi qo‘llaniladi.

---

! #
FUNKSIONAL (KLINIK) ÒOR CHANOQ
Funksional tor chanoq deb, tug‘ruq
paytida homila boshi o‘lchamlarining
homilador ayol chanog‘i o‘lchamlariga mos kelmaslik holatlariga aytiladi.
Òug‘ruqning o‘z-o‘zidan kechishi yoki jarrohlik aralashuvlar yordamida
kechishidan qat’iy nazar, homila o‘lchamlariga to‘g‘ri kelmaydigan har bir holat
funksional jihatdan tor chanoq hisoblanadi.
Funksional jihatdan tor chanoq umum tug‘ruqlarga nisbatan 1,5–2,5%
hollarda uchraydi. Funksional jihatdan tor chanoqda tug‘ruqning kechishi
homilador ayol chanog‘i bilan homila boshi o‘lchamlarining bir-biriga mos
kelmasligiga bog‘liq. Òor chanoqda ko‘pincha tug‘ruq cho‘zilib ketadi, qog‘onoq
suvlarining barvaqt ketishi, homila kindigining tug‘ruq yo‘llaridan chiqib qolishi,
normal joylashgan plasentaning barvaqt ko‘chishi, homila asfiksiyasi va jarohatlar
uchrab turadi. Homilador ayol chanog‘ining funksional torligini isbotlovchi
belgilar quyidagicha: bachadon bo‘yni to‘liq ochilgan bo‘lib, tug‘ruq kuchlari
yaxshi bo‘lishiga qaramay, homilaning tug‘ruq yo‘llaridan sust harakatlanishi
yoki ilgarilama harakatning bo‘lmasligi, Vasten belgisining musbatligi va
Sangemeyster o‘lchamining tashqi konyugatadan kattaligi, siydik pufagining
siqilishi, bachadon devorining yorilish xavfi belgilari paydo bo‘lishi va boshqalar
kiradi.
Homila boshi chanoq kirish qismiga suqilgandan keyin 
Vasten belgisi
aniqlanadi. Òekshiruvchi qo‘lining bir kaftini simfiz yuzasiga, ikkinchisini esa
oldinda yotgan homila boshi sohasiga qo‘yadi:
1. Homila boshining oldingi yuzasi simfiz sathidan baland bo‘lsa, ya’ni uning
ustiga qo‘yilgan qo‘l simfizga qo‘yilgan qo‘lga nisbatan balandda joylashsa,
homila boshi chanoqqa mutloq to‘g‘ri kelmasa Vasten belgisi musbat;
2. Homila boshi chanoqqa qisman to‘g‘ri kelmasa, homila boshining oldingi
yuzasi sathi simfiz bilan bir tekis tursa, Vasten belgisi baravar;
3. Homila boshi chanoqqa mos kelsa, homila boshining oldingi yuzasi
simfizga nisbatan past sathda bo‘lsa Vasten belgisi manfiy hisoblanadi.
Sangemeyster o‘lchami
. Homila boshining oldingi yuzasi va Mixaelis
rombining yuqori burchagi orasidagi masofa. Bu o‘lcham tazomer yordamida
o‘lchanadi. Sangemeyster o‘lchami tashqi konyugata bilan solishtiriladi. Odatda
tashqi konyugata, ya’ni simfizning yuqori qirrasidan Mixaelis rombining yuqori
burchagigacha bo‘lgan masofa 20–21 sm ga teng bo‘ladi.
212-rasm. 
Vasten belgisi.
a
–Vasten belgisi manfiy (chanoq va
homila boshining o‘lchamlari mos);
b
–Vasten belgisi teng (chanoq va
homila boshining o‘lchamlari
salgina mos kelmaydi);
d
–Vasten
belgisi musbat (chanoq va homila
boshining o‘lchamlari ro‘y-rost mos
emas).
a b d

---

! $
Sangemeyster o‘lchami quyidagicha aniqlanadi: ayol yoni bilan yotqizilib,
avval tashqi konyugata o‘lchanadi, so‘ngra tazomerning oldingi tugmachasi
simfizdan homila boshining oldingi yuzasining turtib chiqqan nuqtasiga
ko‘chiriladi (orqadagi tugmacha joyida turadi). Homila boshi chanoqqa mos
kelgan taqdirda Sangemeyster o‘lchami tashqi konyugatadan 3–4 sm kam bo‘ladi.
Homila boshi chanoqqa qisman mos kelmaganda Sangemeyster o‘lchami tashqi
konyugata bilan teng bo‘ladi. Homila boshi chanoqqa mutloq mos kelmasa
Sangemeyster o‘lchami tashqi konyugatadan katta bo‘ladi.
Funksional jihatdan tor chanoq homila boshi va chanoq o‘lchamlarining mos
kelmasligi jihatidan 3 darajaga bo‘linadi (Kolganova bo‘yicha).
1-darajasi
funksional tor chanoq kuzatilganda: tug‘ruq mexanizmi va homila
boshining suqilish xususiyatlari normal tug‘ruq mexanizmiga mos bo‘ladi, homila
boshi yaxshi konfiguratsiyalanadi. Vasten belgisi manfiy, Sangemeyster o‘lchami
tashqi konyugatadan kam, tug‘ruq kuchi normal bo‘lib, tug‘ruq 2–4 soatga
cho‘ziladi. Ko‘pincha bu daraja tug‘ruq paytida aniqlanishi qiyin.
2-darajali
funksional tor chanoq (nisbiy mos kelmaslik) belgilari: tug‘ruq
mexanizmi va homila boshining suqilish xususiyatlari anatomik tor chanoq
shakliga mos keladi, homila boshi keskin konfiguratsiyalanadi, homila boshi
kichik chanoq tekisliklarida uzoq turib qoladi, siydik pufagining qisilishi, Vasten
belgisi “baravar”, Sangemeyster o‘lchami tashqi konyugata o‘lchamiga teng
bo‘lishi, tug‘ruq kuchlarining susayishi, ko‘pincha to‘lg‘oq sustligi bilan
ifodalanadi. Òor chanoqning bu shakli funksional tor chanoqlarning 40% ini
tashkil qiladi. 20% hollarda ayollar o‘zlari mustaqil ravishda tug‘adi, qolgan
80% hollarda u yoki bu turdagi akusherlik operatsiyalari yordamida tug‘diriladi
(kesar kesish operatsiyasi, vakuum ekstraksiya, kraniotomiya va h.k.).
3-darajali
funksional tor chanoq (mutloq mos kelmaslik); bunday holda tug‘ruq
biomexanizmi chanoq torayish shakliga xos emas, boshning konfiguratsiyasi
sezilarli emas yoki butunlay kuzatilmaydi, Vasten belgisi musbat, Sangemeyster
o‘lchami tashqi konyugatadan katta, siydik pufagining qisilish belgilari namoyon
bo‘ladi, bachadon bo‘yni to‘liq ochilmasdan to‘lg‘oq boshlanadi. Òug‘ruq kuchlari
normal, bachadon bo‘yni to‘liq ochilgan bo‘lishiga qaramay homilaning ilgarilanma
harakatlari sust yoki umuman yo‘q, bachadon yorilish xavfi belgilari paydo bo‘ladi
(bachadon qum soati shakliga kiradi, kontraksion halqa kindikdan ancha yuqorida
va qiyshiq joylashadi, ayolda o‘limdan qo‘rqish hissi paydo bo‘ladi, qorin
sohasining pastki qismida kuchli og‘riq seziladi).
Funksional tor chanoqning bu darajasida tug‘ruq faqat kesar kesish
operatsiyasi yordamida amalga oshiriladi.
Nazorat uchun savollar
1. Òor chanoqlar tasnifi.
2. Òor chanoqni aniqlash.
3. Òor chanoqda homiladorlikning kechishi.
4. Òor chanoqda tug‘ruq biomexanizmining xususiyatlari.
5. Òor chanoqda tug‘ruqni boshqarish.
6. Funksional tor chanoq, tasnifi, aniqlash va tug‘ruqni boshqarish.

---

! %
XXVII BOB.
YO‘LDOSH ÒUSHISH DAVRI VA ILK
CHILLA DAVRIDA QON KEÒISHI
YO‘LDOSH ÒUSHISH DAVRIDA QON KEÒISHI
Bachadon bo‘yni ochiladigan va homila tug‘iladigan davrlarga nisbatan
yo‘ldosh tushish davrida ko‘ngilsiz holatlar ko‘proq uchraydi. Yo‘ldosh tushish
davrida ko‘proq kuzatiladigan va xavfli holat – qon ketishidir.
Yo‘ldosh tushish davrida hamisha qon ketadi, lekin yo‘ldosh normal ko‘chib
tushganda ayol ko‘p deganda 250 ml qon yo‘qotadi. Yo‘ldosh ko‘chgandan keyin
bachadon qisqaradi. Natijada: ko‘chgan yo‘ldosh bachadondan tushadi;
bachadonning qonayotgan tomirlari qisilib, qon oqishi to‘xtaydi.
Bachadonning qisqaruvchanligi yetarli bo‘lmasa, plasentaning ko‘chish
jarayoni buziladi plasenta batamom ko‘chmay, qisman ko‘chadi. Plasenta
batamom ko‘chmaguncha bachadon qisqarmaydi, plasenta ko‘chgan joydagi
tomirlar ochiq turaverib, ulardan qon oqadi.
Plasenta bachadon devoridan ko‘chsa-yu, bachadon bo‘shlig‘ida qolaversa
ham qon ketadi. Yo‘ldosh bachadon bo‘shlig‘ida turganda muskullar yaxshi
qisqarmaydi, bachadon tomirlari yetarlicha qisilmaydi, natijada qon ketishi davom
etaveradi. Òug‘ruq yo‘llaridagi yumshoq to‘qimalar: bachadon bo‘yni, qin va
oraliq to‘qimalarning yirtilishi yo‘ldosh tushadigan davrda qon ketishga olib
keladi. Ammo yo‘ldosh tushadigan davrda qon ketishi ko‘pincha yo‘ldoshning
bachadon devoridan ko‘chish va bachadondan chiqish jarayonining buzilishiga
aloqador bo‘ladi, bu bir qancha sabablarga bog‘liq va unga quyidagilar kiradi.
1. Bachadon tonusi va qisqaruvchanligining pasayishi 
– bachadon
gipotoniyasi.
Bachadon gipotoniyasi yo‘ldoshning ushlanib qolishiga va qon ketishiga
sabab bo‘lib, quyidagi holatlarda ro‘y berishi mumkin:
a) qovuq va to‘g‘ri ichak to‘lib ketganda;
b) bachadon chala rivojlanganda (infantilizm), bunda aksari bachadon
muskullarining tonusi pasayadi;
d) qog‘onoq suvining ko‘pligi, egiz homiladorlik, homilaning yirikligi sababli
bachadonning o‘ta cho‘zilishi;
e) bachadon devorining o‘zgarib (fibromioma, yallig‘lanish oqibatlari),
qisqaruvchanligining pasayishi;
f) haddan tashqari kuchli dard tutib, ayolning charchab qolishi va bachadon
tonusining yo‘qolishi.
2. Yo‘ldosh tushadigan davrning noto‘g‘ri boshqarilishi. 
Yo‘ldosh
tushadigan tartibiga amal qilinadi. Yo‘ldoshning ko‘chishini tezlatish (kindikdan
tortish, bachadonga ta’sir etish va hokazo) fiziologik jarayonni buzib qo‘yadi.
Shu sababli plasenta qisman ko‘chadi yoki ko‘chgan plasenta bachadonning
qisqarib tortishib qolgan bo‘ynida qisilib qoladi (213-rasm).
3. Plasentaning bachadonda noto‘g‘ri joylanishi.
Plasenta bachadonning
pastki segmentiga (plasenta oldinda yotganda) yoki tuxum yo‘li boshlanadigan

---

! &
burchakka yopishgan bo‘lsa, yo‘ldosh tushish davrida ko‘pincha qon ketadi (214-
rasm). Bachadonning ayrim bo‘limlari faol qisqara olmasa plasenta ko‘chish
jarayonining buzilib qon ketishiga sabab bo‘ladi.
4. Plasentaning bachadonga soxta va chin yopishishi (placenta adherens
et accreata seu increata). 
Plasenta bachadonga qisman yopishib qolganda
yo‘ldosh tushish davrida hamisha qon ketadi. Ammo plasentaning bachadonga
chinakam yopishib qolishi kamdan-kam uchraydi. Plasentaning biron qismini
«soxta» yopishib qolishi ko‘proq kuzatiladi. Bunday hollarda plaseptaning bir
qismi ko‘chadi va bachadon tomirlaridan qon oqa boshlaydi, yo‘ldosh bachadonda
turganda qon oqishi davom etaveradi.
Yo‘ldosh tushadigan davrda qon ketishi homila tug‘ilgach tez orada
yoki bir
necha vaqt (yarim soat, bir soat) o‘tgach boshlanadi va u ko‘pincha kamqonlikka
olib boradi; kamqonlik darajasi yo‘qotilgan qon miqdoriga va organizmning
individual xususiyatlariga bog‘liq.
Bu davrda qon ketishining oldini olish avvalo tug‘ruqning shu davrini
boshqarish qoidalariga aniq rioya qilishdan iborat.
Davosi. 
Qon ketishini darhol to‘xtatish va kamqonlikka qarshi kurash
choralarini ko‘rish kerak; bachadon bo‘shagandan keyingina qisqarib, qon ketishi
to‘xtaydi, shu bois yo‘ldoshni bachadon bo‘shlig‘idan ustalik bilan tez chiqarish
zarur. Plasenta ko‘chgan bo‘lsa, uni tashqi amallar bilan chiqariladi, agar u
ko‘chmagan bo‘lsa, tashqi amallar naf bermaydi, shu sababli bachadon
bo‘shlig‘iga qo‘l suqib yo‘ldoshni ko‘chirishga to‘g‘ri keladi.
Qon keta boshlaganda yo‘ldoshning ko‘chish belgilarini darhol tekshirib
ko‘rish kerak. Plasenta ko‘chgan (ko‘chish belgilari musbat) bo‘lsa, darhol
Abuladze yoki Krede usuli qo‘llanadi.
Plasentaning ko‘chish belgilari bo‘lmasa, narkoz berib, yo‘ldoshni Krede
usulida siqib chiqarishga urinib ko‘riladi, u ham natija bermasa, yo‘ldoshni
qo‘lda ko‘chirishga to‘g‘ri keladi.
213-rasm. 
Bachadon bo‘ynining
spazmi, plasentaning qisilib qolishi.
214-rasm. 
Plasentaning bir qismi
nay burchagiga yopishgan joyidan
ko‘chmay qolishi.

---

! '
PLASENÒANI QO‘LDA KO‘CHIRISH VA ÒUSHIRISH
Plasentani (yoki uning bachadonda ushlanib qolgan qismlarini) ko‘chirish
va tushirish maqsadida bachadon bo‘shlig‘iga qo‘l suqish infeksiya kirishi
jihatdan hamisha xavflidir. Bunda bachadonga vulva va qin mikroflorasi tushishi
muqarrar. Bachadonga qo‘l bilan kirgan mikroblar bachadonning keng jarohat
yuzasi bo‘lgan ichki yuzasidagi ochiq qon tomirlariga va limfa yo‘llariga o‘tadi.
Shu sababli plasenta qo‘lda ko‘chirilgach va bachadon bo‘shlig‘i qo‘lda
tekshirilgach, ko‘pincha chillada septik kasalliklar paydo bo‘ladi. Modomiki
shunday ekan, plasentani qo‘lda ko‘chirish hamda tushirish jiddiy chora bo‘lib,
maxsus ko‘rsatmalarga muvofiq va aseptika qoidalariga qat’iy rioya qilib
o‘tkaziladi.
Plasentani qo‘lda ko‘chirish va tushirishga quyidagilar ko‘rsatma hisoblanadi:
a) yo‘ldosh tushish davrida qon ketishi – yo‘ldoshni tashqi amallar bilan tushirib
bo‘lmasa; b) yo‘ldoshning bachadonda 2 soatdan ortiq turishi – uni Abuladze va
Krede usulida tushirib bo‘lmasa. Yo‘ldosh bachadonda uzoq ushlanib qolganda
qon ko‘p ketmasa ham qo‘lda ko‘chiriladi va tushiriladi.
Plasenta tushgach: a) plasenta qismlarining bachadonda ushlanib qolishi; b)
plasentaning butunligiga shubha tug‘ilishi bachadonni qo‘lda tekshirishga
ko‘rsatma hisoblanadi.
Òexnikasi. 
Òug‘uvchi ayol karavotga ko‘ndalang yotqiziladi, qovug‘i
bo‘shatiladi. Òashqi jinsiy a’zolar akusherlik operatsiyalari uchun qabul qilingan
qoidalarga muvofiq tozalanadi. Qo‘l yaxshilab yuvilib dezinfeksiya qilinadi va
qo‘l panjasiga steril vazelin moyi surtiladi. Operatsiya efir narkozi ostida qilinadi;
akusher vrach bo‘lmaganda yordam berishga majbur bo‘lgandagina bu
operatsiyani qilishga yo‘l qo‘yiladi.
Jinsiy yoriq chap qo‘lda keriladi, konus shaklida yig‘ilgan o‘ng qo‘l («akusher
qo‘li») qinga, so‘ngra bachadonga suqiladi. Qo‘l qindan o‘tayotganda orqa
(dorzal) yuzasi dumg‘azaga qaragan bo‘ladi. O‘ng qo‘l bachadon bo‘ynining
teshigiga, suqilayotgan paytda chap qo‘l bachadon tubiga ko‘chiriladi.
Bachadon bo‘yni teshigining shishgan chekkasini
plasenta chekkasi bilan adashtirmaslik uchun qo‘l
kindik
bo‘ylab kiritiladi. Kindik bo‘ylab kiritilayotgan qo‘l
plasentaga yetgach, uning chekkasini topish kerak
(plasenta ko‘chgan bo‘lishi mumkin). So‘ngra qo‘l
bachadon devori orasiga kiritilib, qo‘lning
arralagansimon harakatlari yordamida butun plasenta
sekin-asta ko‘chiriladi; shu payt tashqaridagi qo‘l
bachadon tubini avaylab bosib, ichkaridagi qo‘lga
yordam beradi (215-rasm). Plasenta ko‘chirilgach,
bachadonning pastki segmentiga keltiriladi va chap
qo‘lda kindikdan ushlab tortib olinadi. Bachadonda
qolgan o‘ng qo‘l esa plasenta bo‘lakchalari qolib
ketmaganligini aniqlash uchun bachadonning ichki
yuzasini yana bir marta sinchiklab tekshiradi. Yo‘ldosh
215-rasm. 
Yo‘ldoshni
qo‘lda ko‘chirish.

---

!!
to‘la ko‘chirilgach, bachadon devorlari silliq, faqat plasentar maydoncha biroz
g‘adir-budur bo‘ladi, chunki unda desidual parda parchalari qolishi mumkin.
Bachadon yaxshilab tekshirilgach, uning ichiga yod surtiladi va ayol terisi
ostiga 1 ml ergotin, 1 ml pituitrin yuboriladi, qorinning pastiga muzli xalta
qo‘yiladi; anemiya bo‘lsa, qon, plazma yoki qon o‘rnini bosuvchi suyuqliklar
quyiladi. Qon ketishi davom etaversa, qon oqishini to‘xtatish uchun navbatdagi
choralar ko‘riladi.
Plasenta qo‘lda ko‘chirilguncha chilla davrida infeksiya avj olishiga moyil
bo‘ladigan ko‘ngilsiz holatlar qayd qilingan (tug‘ruq cho‘zilib ketgan, suvsiz
davr uzoq davom etgan, tug‘ruqda endometrit belgilari paydo bo‘lgan va hokazo)
bo‘lsa, ayolga 2–3 kun mobaynida sutkasiga 4–5 mahal 1 g dan norsulfazol yoki
boshqa sulfanilamid preparatlar ichirish tavsiya etiladi, Muskul orasiga 2–3 kun
davomida har 3 soatda 50000–100000 birlikdan penitsillin yoki boshqa
antibiotiklar yuborish mumkin.
Plasentani yoki uning bachadonda qolgan qismlarini qo‘lda ko‘chirish aksari
qiyin bo‘lmaydi. U chinakamiga yopishib qolganda vorsinkalar bachadon
devoriga o‘sib kirganligi uchun uni qo‘lda ko‘chirib bo‘lmaydi. Bunday hollarda
plasentani zo‘rlik bilan ko‘chirish oqibatida bachadon teshilib, ayol o‘lishi
mumkin. Plasenta chinakamiga yopishib qolganda bachadonni olib tashlashga
to‘g‘ri keladi. Shu sababli bunday hollarda mustaqil ishlayotgan akusher
bachadonni tamponlab, tezlik bilan vrach chaqirishi lozim.
ILK CHILLA DAVRIDA (ÒUG‘RUQDAN KEYINGI DASÒLABKI
SOAÒLARDA) QON KEÒISHI
Yo‘ldosh tushish davrida qon ketishi kabi, yo‘ldosh tushgandan keyin qon
ketishi ham akusherlik patologiyasining ko‘p uchraydigan turiga kiradi.
Òug‘ruqdan keyingi dastlabki soatlarda (ilk chilla davrida) qon ketishi
quyidagi sabablarga bog‘liq.
1. Plasenta qismlarining bachadonda ushlanib qolishi.
Plasentaning
bachadonda qolib ketgan bo‘lakchalari juda kichkina bo‘lsa ham bachadonning
to‘g‘ri qisqarishiga to‘sqinlik qiladi. Plasentaning bachadonda qolib ketgan
bo‘lakchalari tevaragidagi plasentar maydoncha tomirlaridan qon oqishi mumkin.
Yo‘ldosh tushish davri noto‘g‘ri boshqarilganda va plasenta qisman yopishib
qolganda plasenta bo‘lakla-ri bachadonda ushlanib turadi. Plasenta bo‘laklari
bachadonda qolganda hamisha qon ketadi.
Qon ketishidan tashqari, ayolga infeksiya tahdid qiladi. Modomiki shunday
ekan, plasentaning bachadonda ushlanib qolgan bo‘laklarini yo‘ldosh tushgach
darhol bachadon bo‘shlig‘idan tushirish kerak (pardalarning ushlanib qolishi
jiddiy ko‘ngilsiz holatga sabab bo‘lmaydi, ular o‘zicha tushadi).
2. Bachadon gipotoniyasi va atoniyasi. 
Atoniya kamroq uchraydi,
tug‘ruqdan keyingi dastlabki soatlarda gipotoniya ko‘proq kuzatiladi.
Gipototniyada bachadon yaxshi qisqarmaydi, ta’sirot (massaj, sovuq va hokazo)
ga tuzuk reaksiya ko‘rsatmaydi. Shu bois plasentar maydoncha tomirlari ochiq
bo‘lib, qonaydi.

---

!!
Yo‘ldosh tushish davrida bachadon tonusi va qisqaruvchanligining
pasayishiga olib keluvchi sabablar (infantilizm, egiz homiladorlik, dard va
to‘lg‘oq qattiq tutganligi munosabati bilan ayolning charchab qolishi, bachadon
yallig‘langandan keyin uning devorida ro‘y bergan o‘zgarishlar va hokazo)
plasenta tushgach gipotonik qon ketishiga sabab bo‘ladi.
3. Òug‘ruq yo‘llaridagi yumshoq to‘qimalarning yirtilishi. 
Yo‘ldosh
tushish davrida va u tushgach bachadon bo‘ynining, qin, oraliq va tashqi jinsiy
a’zolarning chuqur yirtilishi qon ketishiga sabab bo‘ladi.
Plasenta tushgach darhol yoki bir necha daqiqadan keyin qon keta boshlaydi;
ba’zan yo‘ldosh tushish davrida boshlangan qon ketishi plasenta tushgach davom
etadi. Qon ketishi turli darajada bo‘lib, 1000 ml va undan ko‘p qon ketishi mumkin;
natijada o‘tkir kamqonlik ro‘y beradi (teri va shilliq pardalarning oqarishi, tomirning
tez-tez urishi, arterial bosimning pasayishi, bosh aylanishi va hokazo).
Òug‘ruq yo‘llaridagi yumshoq to‘qimalarning yirtilgan joyidan qon ketishi
aksari bachadon yaxshi qisqargach boshlanadi.
4. Qon ivish tizimining buzilishi 
tug‘ish paytidagi va tug‘gandan keyingi
qon ketishning kamdan-kam uchraydigan sababchilariga kiradi. Mazkur
patologiyada (gipofibritogenemiya, afibrinogenemiyada) qonning ivish xususiyati
keskin pasayib ketadi yoki umuman yo‘qoladi, bunda bachadonni uqalash, uni
qisqartiradigan vositalarni qo‘llashlarga qaramasdan qon ketishi to‘xtamaydi.
Qon ivish tizimining buzilishi homiladorlik paytida, homila o‘lik tug‘ilganda,
qog‘onoq suvi ona qoniga tushganda (qog‘onoq suvi emboliyasi) va ikkilamchi
– ko‘plab (gipotonik, atonik) qon ketishlarda yuz berishi mumkin.
Profilaktikasi. 
Yo‘ldosh tushish davrini to‘g‘ri boshqarish, tushgan yo‘ldoshni
sinchiklab ko‘zdan kechirish va tug‘ruq yo‘llarining
yumshoq to‘qimalarini shikastlanishdan saqlash kerak.
Akusher gipotonik qon oqish ehtimolini (infantilizm,
qog‘onoq suvining ko‘pligi, egiz homiladorlik,
fibromioma va hokazo) oldindan ko‘rishi va oqayotgan
qonni to‘xtatishga hamda kamqonlikka qarshi kurash
uchun zarur narsalarning hammasini oldindan tayyorlab
qo‘yishi kerak.
Davosi. 
Qon ketishga qarshi kurashning asosiy
maqsadi shu dahshatli hodisaning sababini bartaraf etishga
bog‘liqdir. Modomiki shunday ekan, avvalo qon ketish
sababini aniqlash va shunga qarab ish ko‘rish kerak.
Qon ketishiga bachadon bo‘yni, qin yoki tashqi
jinsiy a’zolarning yirtilganligi sabab bo‘lsa, yirtiqni
choklash kerak. Agar plasentaning bir bo‘lagi
bachadonda qolib ketgani sababli qon ketayotgan bo‘lsa, bachadon darhol qo‘lda
tekshirilib, plasentaning qolib ketgan bo‘lagi olib tashlanadi. Gipotonik qon
ketishda bachadon tonusini va qisqaruvchanligini oshirish choralari ko‘riladi.
Plasenta bo‘lagi bachadonda qolib ketganda, shuningdek, plasentaning
butunligiga shubha tug‘ilganda bachadon qo‘lda tekshiriladi. Plasentani qo‘lda
ko‘chirishda qanday qoidalarga rioya qilinsa, bachadonni qo‘lda tekshirishda
216-rasm. 
Bachadon
bo‘shlig‘ini qo‘lda
tekshirish.

---

!! 
ham o‘sha qoidalarga rioya qilinadi. Bachadonga suqilgan qo‘l bilan bachadon
devorlari, tubi va bachadon naylarining boshlangan burchaklari sinchiklab
paypaslanadi (216-rasm). Òajribali vrach bachadonni tekshirish va plasenta
bo‘laklarini olib tashlashda (bachadon tonusi yaxshi bo‘lsa) katta to‘mtoq
kyuretkadan foydalanishi mumkin. Plasentaning bachadonda qolib ketgan
bo‘laklari olib tashlangach bachadon aksari qisqarib, qon ketishi to‘xtaydi.
Bachadon ko‘rsatmalarga muvofiq (tug‘ruqda endometrit belgilari paydo
bo‘lganda va infeksiyaga moyil boshqa ko‘ngilsiz holatlar ro‘y berganda) qo‘lda
tekshirilgach, sulfanilamid preparatlar yoki antibiotiklar buyuriladi.
Gipotonik va atonik qon ketishiga qarshi quyidagicha kurash olib
boriladi.
1. Qovuq bo‘shatilib, bachadon qorin devori orqali uqalanadi; bunda qo‘l
bachadon tubiga qo‘yilib, uqalangansimon yengil doiraviy harakatlar qilinadi
(qo‘pol harakat qilish yaramaydi). Uqalash ta’sirida bachadon qisqaradi va
konsistensiyasi zich bo‘lib qoladi.
Bachadondan qon laxtalari surib chiqariladi. Uqalash bilan baravar venaga
0,05% li ergotal eritmasidan 1 ml yoki 0,02% li metilergometrindan 0,5–1 ml,
bu ham bo‘lmasa oksitosin (5–8 birligi 500 ml 5%li glukoza bilan) yuboriladi.
Qorinning pastiga muzli xalta qo‘yiladi.
Bachadon gipotoniyasi unchalik rivojlanmagan bo‘lsa, qon ketishini to‘xtatish
uchun ko‘rilgan choralar kifoya qiladi.
2. Qon ketishi to‘xtamasa uni kamaytirish yoki vaqtincha to‘xtatish usullari
qo‘llaniladi. Bachadon qonsizlanishi tufayli qisqaradi.
Piskachek usuli. 
Bachadonning pastki segmentini chap qo‘l bilan ushlab
qisiladi (bosh barmoq bir tomondan, to‘rt barmoq ikkinchi tomondan qo‘yiladi),
natijada bachadon arteriyalari va venalari qisilib, puchayadi. Ayni vaqtda
bachadon tubi o‘ng qo‘l bilan uqalanadi.
Genter usuli. 
Karavotning bosh
tomoni pastga tushirilib; bachadonning
pastki segmenti Piskachek usulida siqiladi,
bachadon yuqoriga qattiq tortiladi va shu
bilan bir vaqtda bachadonning siqilgan
pastki segmenti umurtqa pog‘onasiga taqab
bosiladi (217-rasm). Òa’sirni kuchaytirish
uchun bachadon bo‘sh qo‘l bilan uqalanadi.
Bachadon shu holatda 10–15 daqiqa ushlab
turiladi. Shu payt bachadon tomirlari
qisiladi, aorta bachadonning pastki
segmenti bilan umurtqa pog‘onasiga taqab
bosiladi. Natijada bachadon qonsizlanib, qisqaradi.
3. Qon ketishi davom etgan taqdirda bachadon qo‘lda tekshiriladi (ilgari
tekshirilmagan bo‘lsa) va qon laxtalari, parda va plasenta bo‘laklari (bachadonda
bo‘lsa) olib tashlanadi, so‘ngra qo‘lni bachadondan olmay turib, tashqi,
ichki
uqalanadi. Ichkaridagi qo‘l mushtum qilinadi, tashqaridagi qo‘l esa bachadon
tubini qorin devori orqali uqalaydi (218-rasm).
217-rasm. 
Bachadonning pastki
segmeptini umurtqa pog‘onasiga
bosib turish.

---

!!!
4. Qorin aortasini bosib turish ro‘y-rost gipotoniya
(atoniya) da bachadonni qonsizlantirish maqsadida
aortani bosib turish tavsiya etiladi. Òug‘gan ayolning
yon tomonida turib, musht qilingan o‘ng qo‘lning
asosiy falangalarining dorzal yuzasi bilan qorin aortasi
qorin devori orqali umurtqa pog‘onasiga bosiladi (219-
rasm). Qo‘l charchab qolsa, aortani bosib turgan o‘ng
qo‘lning bilak-kaft bo‘g‘imini chap qo‘l bilan ushlab,
yordam beriladi. Aortani ikkala qo‘l barmoqlari bilan
(Biryukov usuli) yoki qattiq bintlanadigan valik bilan
(220-rasm), umurtqa pog‘onasiga taqab bosish
mumkin.
5. Bachadonni tamponlash (tamponada). Yuqorida
ko‘rsatilgan choralar vaqtincha naf berishi yoki bermasligi mumkin, bunda
bachadon bo‘shlig‘i keng doka bint bilan tamponada qilinadi. Bu tomirlarda
tromblar hosil bo‘lishiga va bachadon muskullarining qisqarishiga yordam beradi.
Uning salbiy tomoni shuki, bunda infeksiya kirishi ehtimoli bo‘ladi. Shu sababli
tamponadada aseptika qoidalariga ayniqsa jiddiy rioya qilish kerak bo‘ladi. Òashqi
jinsiy a’zolar akusherlik operatsiyalari uchun qabul qilingan qoidalarga muvofiq
tozalanadi; qinga keng ko‘zgular kiritiladi, bachadon bo‘yni pulevoy qisqich
bilan ushlanadi va pastga tortiladi. Bachadon bo‘shlig‘i qayrilgan uzun kornsang
yordamida serbar uzun doka bintlar bilan zich tamponlanadi. Bachadon
bo‘shlig‘ining hammasini tubidan tortib bo‘ynigacha ketma-ket tamponlash zarur.
So‘ngra pulevoy qisqich olinib, qin tamponlanadi. Òampon bachadonda 8 – 10
soat turishi mumkin.
6. Atonik qon ketishi yuqorida ko‘rsatilgan choralar bilan to‘xtamasa, qorin
devorini yorib (laparotomiya), bachadon olib tashlanadi yoki bachadon tomirlari
bog‘lab qo‘yiladi.
7. Qon ketishi gipo-afibrinogenemiya bilan bog‘liq bo‘lganda yangi
sitratlangan qon quyiladi, venaga fibrinogen, protamin sulfat, epsilon-
aminokapronat kislota va qon ivishini tezlashtiruvchi boshqa vositalar yuboriladi.
218-rasm.
Musht bilan
bachadonni uqalash.
219-rasm. 
Qorin aortasini musht
bilan bosib turish.
220-rasm. 
Aortani valik
bilan bosib turish.

---

!!"
O‘ÒKIR KAMQONLIKKA QARSHI KURASH
Yo‘ldosh tushish va chilla davrida qon ketishi sababli o‘tkir kamqonlik ro‘y
berganda bir qancha eng muhim funksiyalar (qon aylanishi, nafas olish, modda
almashinishi va hokazo) buziladi, organizmning chidamliligi pasayadi, natijada
ayol o‘lishi ham mumkin. Shu sababli qon oqishini to‘xtatish choralari bilan bir
qatorda kamqonlikka qarshi kurash olib boriladi.
1. Karavotning bosh tomonini pastga tushirib, oyoq tomoni ko‘tarilib
qo‘yiladi, bunda miyaga qon kelishi yaxshilanadi.
2. Bemorning hamma tomoniga grelkalar qo‘yiladi, ensani issiq tutish juda muhim
(ensa ostiga ham grelka qo‘yish lozim). Badanning kuyib qolmasligiga qarab turish kerak.
3. Organizmga ko‘p suyuqliq kiritiladi. Bemorga kofe, vino qo‘shilgan issiq
achchiq choy (yoki bir stakan choyga 1 osh qoshiq toza spirt qo‘shib) ko‘plab ichiriladi.
500–1000 ml (2000 ml gacha) fiziologik eritmaga 0,1 % li adrenalin eritmasi 1 l
suyuqliqqa 5–8 tomchi hisobidan qo‘shilib, teri ostiga yuboriladi. Fizilogik eritma
o‘rniga o‘shancha miqdorda 5% li glukoza eritmasini yuborish ham mumkin.
4. Qon quyishning g‘oyat muhim ahamiyati bor. Quyiladigan qon miqdori
anemiya darajasiga qarab belgilanadi. Organizmning buzilgan funksiyalari qon
quyish natijasida tez tiklanadi.
5. Qon ketishi to‘xtatilgach, teri ostiga yurakni quvvatlovchi dorilar (kofein,
kamfora) yuboriladi.
6. Òug‘gan ayolga kislorod beriladi, kislorod bo‘lmasa xonaning darcha yoki
derazasi ochib qo‘yiladi.
Yo‘ldosh tushish va chilla davrida qon ketganda akusher darhol vrachni
chaqirishi (u vrachga qon ketayotganligini ma’lum qiladi va vrach yetib kelguncha
qon oqishiga qarshi kerakli chora-tadbirlarni ko‘radi) lozim.
CHILLA DAVRIDA KECH QON KEÒISHI
Òug‘ruqdan bir sutka keyin yoki kechroq qon ketishi chilladagi kech qon
ketishi deb ataladi; bunday holat ba’zan tug‘ruqning 10–15-kuni boshlanadi.
Chillada kech qon ketishining ko‘proq uchrashining sababi plasentaning
bo‘lakchasi bachadonda qolib ketishidir. Plasentaning bachadonda qolib ketgan
bo‘lagi sekin-asta polip shakliga kiradi («plasentar polip») va muqarrar qon
ketishiga sabab bo‘ladi. Chillada kech qon ketishi ba’zan pardalarning bachadonda
ushlanib qolishiga va infeksiyaga bog‘liq bo‘ladi.
Infeksiya belgilari paydo bo‘lganda shu infeksiya bilan bog‘liq chilla
kasalligini davolashga e’tibor berish kerak. Asosiy kasallik tuzalishi bilan qon
ketishi ham to‘xtaydi.
Nazorat uchun savollar
1. Yo‘ldosh tushish davrida qon ketishining sabablari.
2. Bachadon gipotoniyasi va atoniyasi haqida tushuncha.
3. Plasentaning bachadonga yopishish sabablari.
4. Plasentani qo‘lda ko‘chirish va tushirishga ko‘rsatmalar.
5. Chillada kech qon oqishi haqida tushuncha bering.

---

!!#
XXVIII BOB. ÒUG‘RUQ JAROHAÒLARI
Òug‘ruq vaqtida ko‘pincha oraliq, vulva, qin va bachadon bo‘yni yirtiladi.
Ayollar maslahatxonasida homilador ayollarni muntazam kuzatib borish,
jarohatlanish xavfi bo‘lsa, uning asosiy sabablarini aniqlash, statsionar sharoitda
ularni har tomonlama tekshirish kerak. Òug‘ruq dardi sust bo‘lganda jarohatlar
ayniqsa ko‘p kuzatiladi.
ORALIQ, VULVA VA QINNING YIRTILISHI
Homilaning tug‘ilish davrida qin, vulva va oraliq anchagina cho‘ziladi.
Oraliqning yirtilishi akusherlik patologiyasida ko‘proq uchrab, tug‘uvchi
ayollarning o‘rtacha 10 % ida kuzatiladi.
Oraliq yirtilishi 
quyidagi holatlarda kelib chiqadi:
1) yoshi o‘tinqirab birinchi marta tug‘ayotgan ayollarda
to‘qimalar elastikligining yo‘qolganligi, avvalgi
tug‘ruqdan keyin chandiqlar qolganligi, oraliqning
baland ekanligi; 2) homila boshining noqulay o‘lcham
bilan yorib chiqishi – homila boshi yozilib oldinda
yotganda, haddan tashqari katta bo‘lganda; 3) operatsiya
qilib tug‘dirish – qisqich solish; 4) tor chanoq, ayniqsa
yapaloq raxitik chanoq (boshning tez yorib chiqishi) va
infantil chanoq – qov burchagining torligi; 5) tug‘ruqni
noto‘g‘ri boshqarish, homila boshining barvaqt yozilishi
va tez yorib chiqishi. Homila boshi tobora surilgan sari
oraliq gumbazga o‘xshab do‘ppayib chiqadi, ko‘karadi
va shishadi. Oraliq terisi keyinchalik oqarib, yaltiraydi,
mayda-mayda yoriladi. Bu o‘zgarishlar oraliqning
yirtilish xavfi borligini ko‘rsatadi. Oraliqning yirtilish
xavfi paydo bo‘lganda oraliq o‘rtasidan qirqiladi – buni
perineotomiya 
deb aytiladi. Kesilgan jarohatning silliq
chetlari choklanadi va u tezda bitadi.
Oraliq yiritilishi 3 darajaga bo‘linadi.
Birinchi darajali yirtilish
– orqa bitishma (oraliq bilan qin devori o‘rtasidagi
kichkina teri parchasi) uziladi, oraliq muskullari shikastlanmaydi (221-rasm).
Ikkinchi darajali yirtilish
– oraliq terisi qin devori va oraliq muskullari
uziladi, to‘g‘ri ichakning tashqi sfinkteri butun qoladi (222-rasm).
Uchinchi darajali yirtilish
– yuqorida ko‘rsatilgan to‘qimalar va to‘g‘ri
ichakning tashqi sfinkteri, ba’zan devori ham yirtiladi (223-rasm). Bu to‘la
yirtilish deyiladi. Kamdan-kam hollarda chot markazidan yirtiladi. Oraliq
221-rasm.
Oraliqning
birinchi darajali yirtilishi.
1–qinning oldingi devori; 2–
qinning orqa devori; 3–orqa
bitishma; 4–oraliq terisi.
2
1
3
4

---

!!$
to‘qimalarning yirtilishi infeksiya kirish jihatidan xavfli bo‘lib, gaz va axlat
tutib bo‘lmaydi. Oraliq yirtilishining har turi ham choklanishi lozim.
ORALIQNING YIRTILGAN JOYINI CHOKLASH
Yo‘ldosh tushgach oraliq choklanadi. Yirtilgan joy o‘z vaqtida tikilmasa, ko‘p qon
ketib chilla davri og‘ir kechadi. Yo‘ldosh tushguncha oraliqni tikish tavsiya etilmaydi.
Chunki yo‘ldosh tushish davrining qanday o‘tishi noma’lum (bachadonga qo‘l suqish
zarurati istisno qilinmaydi). Oraliqni tikishda aseptika qoidalariga rioya qilish zarur.
Operatsiya maydoni va vrach qo‘llari operatsiyaga tayyorlangandek tayyorlanadi.
Zarur asboblar
: 2 ta qin ko‘zgusi, 2 ta ko‘targich, 3 ta kornsang, 3 ta pinset,
1 ta egilgan qiyshiq qaychi, 1 ta to‘g‘ri qaychi, 4 ta qon to‘xtatuvchi qisqich, 2 ta
igna tutgich, 3–4 ta har xil yo‘g‘onlikdagi ignalar, metalldan qilingan kateter,
botirma choklar uchun ketgut, yuza choklar uchun ipak, sterillangan doka
tamponlar, salfetkalar solinadigan baraban va tupfer kerak bo‘ladi.
Choklanadigan sohaga spirt, yod surtiladi. Qin ko‘zgulari yordamida yara
yuzalari ochiladi. Vrach jarohatni aniq ko‘rish uchun chap qo‘li bilan jarohatni
ochadi va o‘ng qo‘li bilan jarohatni quritadi va chok soladi. Oraliq jarohati
unchalik katta bo‘lmasa, choklashni qin devorining yirtilgan joyidan boshlash
zarur. Yirtilgan shilliq qavatni choklashda har qaysi chok oralig‘i 1 sm dan
oshmasligi kerak. Chanoq tubi 2-darajali yirtilganda, to‘g‘ri ichakni ko‘taradigan
muskul tikiladi. Uning ustidan chanoq klechatkasi bir necha qavat tikiladi.
Shunday usulda tikilganda chuqur qavatga infeksiya tushish xavfi kam bo‘ladi.
2
1
3
4
5
2
3
5
6
2
1
3
4
5
2
4
222-rasm. 
Oraliqning
ikkinchi darajali yirtilishi.
1–qinning oldingi devori; 2–
yirtiqning yuqori cheti; 3–
qinning orqa devori; 4–orqa
bitishma; 5–oraliq terisi.
223-rasm. 
Oraliqning
uchinchi darajali yirtilishi.
1–qinning orqa devori; 2–
yirtiqning yuqori cheti; 3–
orqa bitishma; 4–to‘g‘ri
ichakning shilliq pardasi; 5–
sfinkter; 6–anus (orqa chiqa-
ruv teshigi).
224-rasm. 
Oraliqning
birinchi daraja yirtilgan
joyini choklash.

---

!!%
Oraliqni 3-darajali yirtilishida avval to‘g‘ri ichakning shikastlangan devori
choklanadi, uzilgan sfinkterning bir-biridan qochgan uchlari qidirib topiladi va choklar
bilan birlashtiriladi. Shundan keyin 2-darajali yirtilish qanday choklansa, 3-darajali
yirtilgan oraliq ham o‘shanday choklanadi. Chot oralig‘i 1-darajali yirtilganda qon
va qindan ajraladigan suyuqlik yig‘ilib qolmasligi uchun avval qindagi, keyin yuzadagi
jarohatlarga ketgut chok, chot terisiga esa ipak chok solinadi. Chot oralig‘i tikilgan
ayolning tashqi jinsiy a’zolari ehtiyotlik bilan yuviladi, keyin sterillangan quruq doka
bilan chok atrofi quritiladi. Siydik chiqarish va defekatsiyadan keyin tashqi jinsiy
a’zolar qo‘shimcha tozalanib, chok sohasi quritiladi. Oraliqning 3-chi darajali
yiritilishida ich kelishini to‘xtatib turish uchun 6 kungacha kuniga 2 mahal 8–10
tomchidan Tincturae Opii simplicis ichiriladi. 6-kuni kanakunjut moyi berib, moyli
huqna qilinadi. Bemorga shrin choy, sho‘rva, kisel va yengil hazm bo‘ladigan ovqatlar
buyuriladi. Oraliq sohasidagi ipak choklar 5–6-kuni olinadi. Òug‘gan ayolga chok
solingan kunning ertasiga o‘rindan turishga ruxsat etiladi. Agar chot 2-darajada
yirtilgan bo‘lsa ayol bir oy davomida o‘zini ehtiyot
qilib, bir yonboshda o‘tirishi kerak. Shunda
chokdagi yara tezroq bitadi.
Qinning yirtilishi
. Qin devorlari yetarlicha
cho‘zilmaganda, infantilizmda, operatsiya qilib
tug‘dirishda, homila boshi yozilib oldinda
yotganda, yirik bo‘lganda qin yirtiladi. Qinning
ko‘pincha pastdan uchdan bir qismi yirtiladi. Qin
odatda oraliq bilan bir vaqtda yirtiladi. Qin yirtig‘i
ko‘zgu yordamida ochilib, ketgut choklar bilan
tikiladi. Qinning pastdagi uchdan bir qismi
yirtilganda qinning yon devorlarini chap qo‘l
barmoqlari bilan kerib turib chok solish kerak
(227-rasm).
225-rasm. 
Chok
solish texnikasi.
a
–to‘g‘ri solingan
choklar; 
b
–noto‘g‘ri
solingan choklar.
226-rasm. 
Oraliqning
ikkinchi darajali
yirtilgan joyini
choklash.
a
b
227-rasm. 
Qin devorining
yirtilgan joyini choklash.
2 2– 07-769

---

!!&
VULVA VA QIN GEMAÒOMALARI
Òug‘ruq vaqtida qon tomirlar uzilib, tashqi jinsiy a’zolarning teri osti
klechatkasiga yoki qin shilliq pardasining ostidagi qavatiga qon quyilishi mumkin.
Gematoma ustidagi teri va shilliq parda ko‘kimtir-qizil tusga kiradi. Bir talay
qon to‘planganda, to‘qimalar taranglashib, bezillab turadi. Gematoma sohasiga
dastlab muzli xalta qo‘yiladi, keyinchalik issiq bilan davo qilishga kirishiladi.
Gematoma tez kattalashaversa terini kesib, gematoma bo‘shatiladi. Qonayotgan
tomir qidirib topiladi va bog‘lab qo‘yiladi. So‘ng terining kesilgan joyi
choklanadi.
BACHADON BO‘YNINING YIRÒILISHI
Òug‘ruq oldidan bachadon bo‘yni tekislanib, tashqi teshik chetlari nihoyatda
cho‘zilib, yupqa tortadi. Òug‘ruq vaqtida, ayniqsa patologik tug‘ruqda ko‘pincha
bachadon bo‘yni yirtilib, ko‘p qon ketadi va turli asoratlar keltirib chiqaradi. Ba’zida
bu yirtiq qin gumbazigacha va undan o‘tib parametral klechatkaga o‘tishi mumkin
(228-rasm). Shunga ko‘ra bachadon bo‘ynining yirtilishi 3 darajaga bo‘linadi:
1. Yirtiq uzunligi 2 sm gacha.
2. Yirtiq uzunligi 2 sm dan oshib, qin gum-
bazigacha yetmaydi.
3. Yirtiq qin gumbazigacha yetib, qin usti
qismiga ham o‘tadi.
Yirtilish natijasida qon ko‘proq tashqariga,
ba’zan esa parametral klechatkaga oqib
gematoma hosil bo‘lishi mumkin. Bachadon
bo‘yni yirtig‘ini aniqlashda qin ko‘zgularidan
foydalaniladi. Bachadon bo‘ynining o‘z-
o‘zidan yirtilishi, uning rigidligida, bachadon
og‘zi chetlarining haddan tashqari cho‘zilishida,
tezkor tug‘ruqda, funksional tor chanoqda va
boshqa hollarda uchraydi.
Bachadon bo‘yni 
o‘z-o‘zidan yoki
majburan
yirtilishi mumkin. Bachadon bo‘ynining rigidligi, bachadon bo‘yni
teshigi chetlarining haddan tashqari cho‘zilishi (homilaning yirikligi, boshining
yozilib oldinda yotishi) tez tug‘ish, tor chanoqda bachadon bo‘ynining uzoq qisilib
qolib, to‘qimalarning oziqlana olmasligi bachadon bo‘ynining o‘z-o‘zidan
yirtilishiga sharoit yaratadi. Ayolni operatsiya qilib tug‘dirishda (qisqich solish,
homilani oyog‘iga burish va tortib olish, homilani yemirish operatsiyalarida)
bachadon bo‘yni majburan yirtiladi. Bachadon bo‘yni yirtig‘i tikilmasa qon
ketishi, o‘rnida yara, ektropion, chandiq hosil bo‘lishi mumkin. Bu esa surunkali
yallig‘lanish va eroziyalar paydo bo‘lishiga zamin yaratadi.
228-rasm. 
Bachadon
bo‘ynining yirtilishi.

---

!!'
Bachadon bo‘yni 
yirtilganda davo qilish
choklashdan iborat. Bunda ko‘zdan kechirib,
yirtiq topilgach, darrov choklanadi. Bachadon
bo‘yni pulevoy qisqichlar bilan qin og‘ziga
tortiladi va yirtiqdan qarama-qarshi tomonga
surib qo‘yiladi. Yirtiqning yuqori burchagidan
teshik chetigacha chok solinadi (birinchi chok
yirtiqning birmuncha yuqorisidan solinadi),
bachadon bo‘ynining shilliq pardasi tikilmaydi
(229-rasm). Yirtiqning yuqori chekkasini darrov
ochib bo‘lmasa, birinchi chok birmuncha
pastroqqa solinadi va bu ligaturaning uchlari
pastga tortiladi. Ayni vaqtda jarohatning yuqori
burchagi ko‘rinib, chok solish uchun qulaylik
tug‘iladi. Bachadon bo‘yni yirtilganda ketgut bilan tikiladi. Choklar solingandan
keyin ligaturalarning uchlari qirqib tashlanadi.
BACHADONNING YORILISHI
(RUPTURA UTERI)
Bachadon devorlarining shikastlanib yirtilishi bachadonning yorilishi deb
ataladi. Bachadonning hamma qavatlari (shilliq pardasi, muskul qavati, seroz
pardasi) shikastlansa, bachadon 
batamom yorilgan 
hisoblanadi (230-rasm).
Batamom yorilganda uning bo‘shlig‘i qorin bo‘shlig‘iga tutashib qoladi. Agar
shilliq parda bilan muskul qavati shikastlanib, seroz parda butun qolsa, bachadon
chala yorilgan
hisoblanadi (231-rasm). Bachadonning batamom yorilishi chala
yorilishiga nisbatan ko‘proq uchraydi.
Bachadon ko‘pincha bir qadar yupqa devorli pastki segmentidan, ba’zan
yuqori segmentidan va hatto tubidan ham yoriladi. Bachadon ko‘pincha qin
229-rasm. 
Bachadon
bo‘ynining yirtilgan joyini
choklash.
231-rasm.
Bachadonning
chala yorilishi.
Qorin pardasi
ostida gematoma
hosil bo‘lishi.
230-rasm.
Bachadonning
to‘la yorilishi.

---

!"
gumbazlariga yopishgan chizig‘idan yorilishi mumkin, bu aslida bachadonning
qin gumbazlaridan uzilib ketishidir.
Bachadon yorilishining turlari L.S.Persianinov tasnifi (1964-yil) bo‘yicha
quyidagicha:
Yorilish vaqti bo‘yicha: 
tug‘ruq vaqtida; homiladorlik vaqtida.
Etiologiya va patogenezi bo‘yicha: 
o‘z-o‘zidan yorilishi; majburan yorilishi;
aralash yorilishi.
Joyiga qarab: 
bachadon tubi yorilishi; bachadon tanasi yorilishi; bachadon
pastki segmentining yorilishi; bachadonning qin gumbazlaridan uzilib ketishi.
Shikastlanishiga ko‘ra: 
to‘liq yorilishi – bachadonning barcha qavatlari yoriladi;
chala yorilishi – shilliq va muskul qavatlari yoriladi, seroz qavati butun qoladi.
Klinik kechishi bo‘yicha: 
bachadon yorilishi xavfi; bachadonning yorilishi.
Bachadonning yorilish sabablari har xil.
1. Bandlning (1875-yil) mexanik nazariyasi bo‘yicha homilaning oldinda
yotuvchi qismining chanoq o‘lchamlariga mos kelmasligi sababli homila mexanik
to‘siqqa uchraydi va zo‘riqish natijasida bachadon yorilishi mumkin.
2. Ivanov-Verbov nazariyasi (1911-yil) bo‘yicha bachadon to‘qimalarining nuqsonli
bo‘lishi, degenerativ jarayonlar va surunkali yallig‘lanish, infantilizm natijasida hamda
homila boshining chanoqqa mos kelmasligi holatida bachadon yirtiladi, – deb tushuntiriladi.
Ularning fikricha sog‘lom bachadon har qanday kuchli tug‘ruqda ham yirtilmaydi, aksincha
bachadonning yorilishiga unda bo‘lgan patologik jarayonlar sabab bo‘ladi.
Asosan takror tug‘uvchi ayollar anamnezida patologik tug‘ruq, bachadon
yallig‘lanishi, bachadoni operatsiya qilingan ayollarda ko‘proq uchraydi. Ayniqsa kesar
kesish yo‘li bilan tug‘dirilgan ayollarda bachadon ko‘proq yoriladi. Bu ayollar bachadon
yorilishi xavfi yuqori bo‘lgan guruhlarga kiradilar. Hozirgi vaqtda bu guruhga kiruvchi
homiladorlar soni ko‘payib bormoqda. Konservativ miomektomiya, kesar kesishdan
keyin ko‘pincha homilador ayollar bachadon yorilishi xavfi belgilari yuzaga chiqmasligi
yoki ularning yo‘qligi sababli, ya’ni bachadon to‘qimalarining sekin-asta sitilib ketish
yo‘li bilan yorilishi tufayli og‘riqni sezmaydilar. Bachadonida chandig‘i bor homiladorlar
orasida 10–13% ayollarda bachadon shu chandiq bo‘ylab yoriladi.
Homilaning tug‘ilishi mexanik to‘sqinlikka uchraganda bachadonning
yorilish xavfi tahdid qilayotgani quyidagi simptomlar bilan ta’riflanadi:
1. Dard va to‘lg‘oq juda qattiq, ba’zan to‘xtovsiz tutadi.
2. Bachadonning pastki segmenti o‘ta cho‘zilib yupqa tortadi, palpatsiyada og‘riydi.
3. Kontraksion halqa yuqoriga ko‘tarilib kindik ro‘parasigacha boradi, qiyshiq
joylashadi. Bachadon qum soati shakliga kiradi.
4. Bachadonning yumaloq boylamlari juda ham taranglashib, bezillab turadi.
5. Bachadon bo‘yni teshigining chetlari qisilib shishadi, bu shish qin va
oraliqqa ham yoyiladi.
6. Qovuq va uretra homila boshi bilan chanoq suyaklari orasida qisilib
qolganidan siydik chiqarish qiyinlashadi.

---

!"
7. Qindan qonli chiqindi keladi, bu esa to‘qimalarning shikastlana
boshlaganini ko‘rsatadi.
8. Òug‘uvchi ayol betoqat bo‘lib, qattiq og‘riqdan o‘zini qo‘ygani joy
topolmaydi.
Dard va to‘lg‘oq tez-tez va og‘riqli bo‘ladi. Boshqa simptomlar ham
kuzatiladi, lekin ular mexanik sabablar bilan bachadon yorilish xavfining
belgilariga qaraganda kamroq seziladi.
Yuqorida ko‘rsatilgan klinik belgilar paydo bo‘lganda darhol yordam
berilmasa bachadon yoriladi. Simptomlari:
1. Bachadon yorilayotganda qorinda juda qattiq og‘riq paydo bo‘ladi.
2. Bachadon yorilgandan keyin dard va to‘lg‘oq tutishi to‘xtaydi.
3. Shok paydo bo‘lishi va tobora ko‘p qon yo‘qotish sababli juda og‘ir holat
yuz beradi. Òeri va yuza shilliq pardalar oqaradi. Ayolning ko‘zi ich-ichiga tushib
ketadi, burni puchayib qoladi. Òomiri tez-tez uradi va yaxshi to‘lishmaydi, qon
bosimi pasayadi, ko‘ngli ayniydi va qusadi.
4. Bachadon yorilganda homila butunlay yoki qisman qorin bo‘shlig‘iga
chiqadi. Oldinda yotuvchi qismi ilgari qimirlamay turgan bo‘lsa, endi yuqoriga
surilib, harakatchan bo‘lib qoladi. Homila yonida bachadonning qisqargan tanasi
paypaslab topiladi. Homilaning yurak urishi eshitilmaydi.
5. Òashqariga asosan ko‘p qon ketmaydi, ba’zan juda oz qon chiqadi.
Bachadon yorilganda qon qorin bo‘shlig‘iga quyiladi.
Davosi
. Bachadon yorilishi xavfi tug‘ilgan vaqtda darhol narkoz orqali
to‘xtatish zarur. Bunda efir narkozi beriladi. Mustaqil ishlayotgan akusher ayol
terisi ostiga morfinning 1 % li eritmasidan 1,5 ml yuborib, vrachni chaqiradi.
Òug‘ruq juda avaylab, chuqur narkoz bilan tugallanadi. Homila tirik bo‘lib,
infeksiya belgilari kuzatilmasa kesar kesish operatsiyasi qilinadi. Homila o‘lib
qolgan bo‘lsa, tug‘ruqni tugallash uchun homilani yemirish operatsiyasi qilinadi.
Bachadonning yorilish xavfi tahdid qilayotgan bo‘lsa homilani oyog‘iga burish
va akusherlik qisqichi solish yaramaydi; bu operatsiyalarni qilishga hatto urinib
ko‘rishning o‘zi bachadonning muqarrar yorilishiga sabab bo‘ladi.
Bachadon yorilgan taqdirda darhol qorinni yorish (laporotomiya qilish) zarur.
Qorin bo‘shlig‘idan homila, yo‘ldosh va quyilgan qon olinadi. So‘ngra bachadon
qin ustidan amputatsiya qilinadi yoki butunlay olib tashlanadi (ekstirpatsiya).
Operatsiya vaqtida va operatsiyadan keyin shokka va qon yo‘qotishga qarshi
kurash olib boriladi. Qon quyiladi, teri ostiga, vena ichiga fiziologik eritma
yuboriladi ayol issiq tutiladi. Yurakni quvvatlantiruvchi dorilar buyuriladi.
Profilaktikasi
. Bachadon yorilishining oldini olish tug‘ruqqa yordam berishni
to‘g‘ri tashkil qilishdan iborat. Hamma homiladorlarni ayollar maslahatxonasida
o‘z vaqtida hisobga olish va ularni sinchiklab kuzatib turish hal qiluvchi ahamiyatga
ega. Òug‘ruq vaqtida bachadoni yorilishi ehtimoli bo‘lgan barcha homiladorlar
ayollar maslahatxonasida aniqlanib, maxsus hisobga olinadi. Chanog‘i tor, homilasi

---

!" 
noto‘g‘ri yotgan, homiladorligi o‘tib ketgan (homilasi yirik) ayollar, tugaverib qorin
devori va bachadoni bo‘shashgan ayollar akusherlik anamnezi og‘ir patologik
tug‘ruq, yallig‘lanish kasalliklari bo‘lgan ayollar kesar kesish va bachadonida
boshqa operatsiyalar qilingan ayollar shu guruhga kiritiladi. Bu homiladorlarning
hammasi tug‘ishga ikki-uch hafta qolganda tug‘ruq majmuiga yuboriladi. Òug‘ruq
vaqtida bachadonning yorilish xavfi borligini ko‘rsatuvchi belgilarni o‘z vaqtida
payqab olishi uchun ayollar sinchiklab kuzatiladi.
ÒUG‘RUQDAN KEYINGI OQMALAR
Patologik tug‘ruqda siydik-tanosil va ichak-qin oqmalari paydo bo‘lishi
mumkin. Siydik-tanosil oqmalari qovuq yoki uretra bilan qin o‘rtasidagi, ba’zan
qovuq bilan bachadon bo‘ynining kanali o‘rtasidagi g‘ayritabiiy teshiklardir. Bunda
siydik qinga tushib, jinsiy yoriqdan tashqariga chiqadi. Ichak-qin oqmalarida qinga
axlat tushadi. Oqmalar tug‘ruqning og‘irlashuviga sabab bo‘lib, ayolga ancha
azob beradi. Òug‘ruq yo‘llarining yumshoq to‘qimalari va qo‘shni a’zolar chanoq
devorlari bilan homilaning oldinda yotuvchi qismi o‘rtasida uzoq qisilib qolganda
oqmalar hosil bo‘ladi. Òo‘qimalar qisilib qolganda qon aylanishi qiyinlashib
ishemiya kuzatiladi va chirigan to‘qimalar ko‘chib tushadi va siydik qinga tusha
boshlaydi. Odatda bu hol tug‘ruqning 5–7-kuni ro‘y beradi.
Akusherlik operatsiyalari (homilani yemirish, qisqich solishda qo‘llaniladigan
asboblar) tug‘ruq yo‘llarining yumshoq to‘qimalariga va qo‘shni a’zolar (qovuq yoki
to‘g‘ri ichakka)ga shikast yetkazishi natijasida oqma paydo bo‘lishi mumkin. Bunday
hollarda oqma bevosita tug‘ruq tugashidan keyin ro‘y beradi. Oqmalarni oldini
olish tug‘ruqni to‘g‘ri boshqarishdan iborat. Qog‘onoq suvlari ketgach chanoqning
hadeb bir sathda, homila boshining uzoq turishiga yo‘l qo‘yish yaramaydi. Òug‘ruq
vaqtida qovuqning holatini muntazam kuzatib turish kerak. Siydik ushlanib qolganda
qovuq avaylab kateterizatsiya qilinadi. Siydikka hatto ozgina qon aralashganligi ham
oqma paydo bo‘lish xavfi borligini ko‘rsatadi va bu operatsiya qilib tug‘ruqni tugallash
uchun ko‘rsatma hisoblanadi. Oqmalar davosi operatsiya hisoblanadi. Kichkina
oqmalargina to‘g‘ri parvarish qilinsa bitib ketishi mumkin. Parvarish jinsiy a’zolarni
toza tutish, tashqi jinsiy a’zolar, terisiga va qin shilliq pardasiga vazelin moyi surtish,
streptotsid yoki sulfidin emulsiyasini qo‘yish kerak.
Siydik oqmasi aniqlanganda uretraga doimiy kateter qo‘yiladi. Kateter
muntazam ravishda olinib qaynatib sterillanadi. Profilaktika maqsadida urotropin
ichiriladi. Oqma yopilmasa 3–4 oydan keyin operatsiya qilinadi.
ÒUG‘RUQ VAQÒIDA BACHADONNING AG‘DARILIB CHIQISHI
Bachadon ag‘darilib chiqqanda qavatlari teskari tartibda joylashadi: shilliq
pardasi tashqi qavat bo‘lib, seroz pardasi esa ichki qavat bo‘lib qoladi (232-

---

!"!
rasm). Bachadon shunday ag‘darilib chiqadiki, dastlab bachadon tubi bo‘shlig‘iga
botib kiradi, so‘ngra tubi teshik sohasiga yetadi va nihoyat, ag‘darilgan bachadon
qinga va hatto jinsiy yoriqdan tashqariga chiqib qoladi.
Bachadon quyidagi holatlarda ag‘darilib
chiqadi: a) bachadon teshigining ochilganligi;
b) bachadon devorlarining bo‘shashganligi
(masalan, gipotoniyada va atoniyada); d)
bachadon tubining yuqoridan kuch sezishi
(masalan, yo‘ldosh siqib chiqarilganda) yoki
pastdan tortilishi (masalan, kindikdan tortish).
Ayniqsa bachadon devorining bo‘shashuvi bilan
bir vaqtda bachadon tubini uqalamasdan turib
yo‘ldoshni Krede-Lazarevich usulida siqib
chiqarish, shuningdek, bachadon yetarlicha
qisqarmasdan va teshigi keng ochiq turganda
kindikdan tortish yaramagani holda uni tortish
bachadonning ag‘darilib chiqishiga sabab
bo‘ladi.
Òug‘ruqdan keyin bachadon ag‘darilib chiqqanda aksari bir qancha og‘ir
simptomlar paydo bo‘ladi. Ayol qornida o‘tkir og‘riq sezadi va shok holatiga
tushadi. Òeri va shilliq pardalar oqaradi, puls tezlashadi, arterial bosim pasayadi,
ayol ko‘ngli aynib, qusadi, o‘zidan ketib qoladi. Ag‘darilgan bachadon qip-qizil
bo‘lib, jinsiy yoriqdan ko‘rinib turadi; bachadon ba’zan hali ko‘chmagan yo‘ldosh
bilan birga ag‘darilib chiqadi. Òekshirishda bachadon sohasida voronkasimon
chuqurcha borligi aniqlanadi. Òug‘ruqdan keyin bachadonning ag‘darilib chiqishi
ayolning o‘limiga sabab bo‘lishi mumkin.
Davosi. 
Chuqur narkoz berib, bachadon bo‘ynining keng ochilgan teshigi
orqali avaylab joyiga kirgizib qo‘yiladi. Bachadonni joyiga kirgizib qo‘yishdan
oldin plasenta (ag‘darilib chiqqan bachadonga yopishgan bo‘lsa) ko‘chirib olinadi.
Bachadon joyiga kirgizib qo‘yilgach, qin steril doka bint bilan tamponlanadi.
Shokka va infeksiyaga qarshi kurash choralari ko‘riladi.
QOV SUYAKLARINING BIR-BIRIDAN QOCHISHI
Homiladorlik vaqtida chanoq bo‘g‘imlariga va boylam apparatiga, ayniqsa
simfizga seroz suyuqlik shimiladi. Ba’zi homiladorlarning chanoq bo‘g‘imlari
anchagina yumshaydi. Bunday hollarda tug‘ilayotgan homila boshi chanoqning
suyak halqasiga qattiq suqilib, qov suyaklarining bir-biridan qochishiga sabab
bo‘ladi. Òor chanoqda, homila yirik bo‘lganda va operatsiya qilib tug‘dirishda
qov suyaklari bir-biridan qochadi. Ba’zan qov suyaklari bir-biridan qochganda
uretra (siydik chiqarish kanali), qovuq va klitor shikastlanadi, qon quyiladi.
232-rasm. 
Bachadonning
ag‘darilib chiqishi.

---

!""
Òug‘ruq og‘ir o‘tganda, ayniqsa operatsiya qilib tug‘dirishda dumg‘aza-
yonbosh bo‘g‘imi zararlanishi mumkin.
Qov suyaklari bir-biridan qochganda ayol ayniqsa oyog‘ini qimirlatgan vaqtda
simfiz sohasining og‘rishidan shikoyat qiladi. Òizza va chanoq-son bo‘g‘imlaridan
bukilgan oyoq kerilganda og‘riq juda ham kuchayadi. Qov suyaklarining bir-
biridan qochgan uchlari o‘rtasida chuqurcha borligi palpatsiyada aniqlanadi. Zarur
bo‘lsa, diagnoz rentgenografiya usuli bilan tasdiqlanadi.
Davosi. 
Ayol tinch yotadi, chanoq sohasi qattiq bintlab qo‘yiladi. Ayol 3–5
haftagacha (ba’zan ortiqroq) tinch yotadi. Ba’zi ayollar dastlabki vaqtda o‘rdakka
o‘xshab lapanglab yuradi, bu holat keyinchalik aksari o‘tib ketadi.
Nazorat uchun savollar
1. Oraliq yirtilishi, sabablari va darajalari.
2. Oraliqning yirtilgan joyini choklash ketma-ketligi.
3. Qinning yirtilishi, darajalari, choklash.
4. Bachadon bo‘ynining yirtilish darajalari.
5. Bachadonning yorilishi va turlari.
6. Chilladagi oqmalarning paydo bo‘lish sabablari.
7. Chillada bachadonning ag‘darilib chiqishi.
XXIX BOB.
CHILLA DAVRI SEPÒIK KASALLIKLARI
CHILLADAGI SEPÒIK KASALLIKLARNI
KELÒIRIB CHIQARUVCHI SABABLAR
Chilladagi septik kasalliklar tug‘ruq vaqtida paydo bo‘lgan jarohat yuzalari
orqali mikroblar kirishi natijasida kelib chiqadi.
Chilla davrida uchraydigan septik kasalliklarga stafilokokklar bilan
streptokokklar, goho-goho ichak tayoqchasi, gazli gangrena tayoqchalari va
boshqa mikroblar sabab bo‘ladi. Chilladagi septik kasalliklarni ko‘pincha
mikroblarning bir turi (monomikrob infeksiya), ba’zan esa mikroblarning har
xil turlari (polimikrob infeksiya) vujudga keltiradi.
Mikroblar odam organizmida (ayniqsa terisida, ochiq shilliq pardalarda va
hokazo) doim mavjud bo‘ladi-yu, odatdagi sharoitda kasallik chaqirmaydi.
Mikroblar organizmga jarohat orqali kirganda kasallik ro‘y berishi mumkin.
Yo‘ldosh ko‘chgandan keyin bachadonning ichki yuzasi, hatto normal tug‘ruqda
ham bachadon bo‘yni, qin va oraliqning shilinishi, yorilishi va chaqalanishi
infeksiya kirish yo‘li hisoblanadi.
Patologik tug‘ruqda (ayniqsa operatsiya qilib tug‘dirishda) keng va chuqur
shikastlar vujudga keladi, shu munosabat bilan septik infeksiya mikroblarining
organizmga kirish xavfi ortadi.

---

!"#
Mikroblar jarohat yuzasiga tashqaridan kirishi (ekzogen infeksiya) yoki ayol
organizmida yashirin holda saqlanib jarohatga tushishi (endogen infeksiya) va
rivojlanishi mumkin.
Ekzogen infeksiyada mikroblar sterillanmagan qo‘l, asboblar, parvarish
buyumlari, kiyim-kechak va tug‘ruq yo‘llariga ishlatiladigan boshqa buyumlar
orqali kiradi; ayniqsa havo-tomchi yo‘llari orqali yuqadigan, infeksiya katta xavf
tug‘diradi. Endogen infeksiyada mikroblar jarohatga qindan, tashqi jiisiy
a’zolardan o‘tadi, ba’zan uzoqdagi infeksiya o‘choqlaridan (masalan, tomoqdan)
metastaz yo‘li bilan kiradi.
Jarohat yuzasiga tushgan mikroblar septik infeksiyani, ko‘pincha avj oldiradi.
Jarohatga mikroblar tushishining turli oqibatlari organizmning chidamiga, himoya
kuchlariga bog‘liq.
Organizm chidamli bo‘lsa septik infeksiya avj olmaydi, organizmning himoya
kuchlari susayganda mikroblar jarohatga kirib, chilla davri kasalliklariga sabab
bo‘ladi. Organizmning infeksiyaga qarshiligi (chidami) qancha kam bo‘lsa, chilla
davri kasalliklari shuncha og‘ir kechadi.
Shunday qilib, chilladagi septik kasalliklar tug‘gan ayol organizmi bilan
mikroblarning o‘zaro ta’sir etishi natijasida avj oladi, ayni vaqtda kasalliklarning
ro‘y berishi va qanday kechishi ayol organizmining chidamliligiga, infeksiyaga
qarshilik ko‘rsatish kuchiga bog‘liq.
Qog‘onoq suvlarining barvaqt ketishi, tug‘ruqning cho‘zilishi, tug‘ruqda qon
yo‘qotish, operatsiya yo‘li bilan tug‘dirish, tug‘ish vaqtida yumshoq to‘qimalarning
yirtilishi va ezilishi, tug‘gan ayolning nimjonligi va boshdan kechirgan kasalliklari,
intoksikatsiyalar, noto‘g‘ri ovqatlanish natijasida quvvatsizlanib qolishi chilladagi
septik kasalliklarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Chilladagi septik kasalliklarning boshlanishi patogen mikroblar kirgan
jarohat yuzasida (mikroblarning kirgan yo‘lida) yallig‘lanish jarayoni paydo
bo‘lishi bilan izohlanadi.
Bachadonning ichki yuzasi, shuningdek, bachadon bo‘yni, qin va oraliqning
chaqalangan hamda yirtilgan joylari (chilladagi metroendometrit, chilladagi
yaralar) chilladagi infeksiyaning birlamchi o‘choqlari hisoblanadi.
Organizm infeksiyaga qarshi chidamliligi kuchli bo‘lsa va to‘g‘ri davolansa,
infeksiya kirgan jarohat yuzasi bitib ketadi va kasallik to‘xtaydi. Organizmning
himoya kuchlari susaygan va mikroblarning virulentligi oshgan bo‘lsa, mikroblar
birlamchi o‘choqdan tashqariga yoyiladi. Mikroblar limfa tomirlari orqali
(limfogen yo‘l bilan), qon tomirlari orqali (gematogen yo‘l bilan) yoki bachadon
naylari orqali (kanalikulyar yo‘l bilan) tarqalishi mumkin. Mikroblar limfa va
qon tomirlari orqali bir yo‘la tarqalishi ehtimoldan xoli emas.
Mikroblar tarqalishi jarayonida miometriyning chuqur qavatlariga, bachadon
atrofidagi (parametral) kletchatkaga, chanoqning qorin pardasiga, bachadon,
chanoq va son venalariga zarar yetkazadi. Organizm infeksiyaga yetarlicha

---

!"$
qarshilik ko‘rsata olmasa (yoki qo‘zg‘atuvchi mikrobning virulentligi yuqori
darajada bo‘lsa) mikroblar butun organizmga yoyilib, umumiy septik kasalliklar
avj oladi.
CHILLADAGI SEPÒIK KASALLIKLAR ÒASNIFI
Chilladagi septik kasalliklar tasnifini S.V. Sazonov va A.V. Bartels ishlab
chiqishgan. Bu tasnif chilladagi kasalliklarning turli shakllariga avj olayotgan
yagona infeksion (septik) jarayonning ayrim zvenolari deb qarashga asoslanadi.
Birinchi bosqichda 
septik infeksiya tug‘ruq jarohati bilan chegaralanadi:
chilladagi metroendometrit, chilla yarasi (bachadon bo‘yni, qin yoki oraliqda).
Ikkinchi bosqichda
infeksiya birlamchi o‘choqdan tashqariga chiqadi-yu,
chegaralanganicha qoladi: metrit, metrotromboflebit, parametrit, chanoq
venalarining tromboflebiti va son venasining chegaralangan tromboflebiti,
salpingooforit, pelveoperitonit shular jumlasidandir.
Uchinchi bosqich 
– tarqoq (diffuz) peritonit, avj oluvchi tromboflebit.
Òo‘rtinchi bosqich 
– keng tarqalgan infeksiya (umumiy septik kasalliklar),
septisemiya va septikopiyemiya.
Chillada infeksiya tarqalishining turli bosqichlariga tegishli septik kasalliklar
turlicha o‘tadi, klinik manzarasi, og‘irlik darajasi va qanday tugashi bilan farq
qiladi. Ammo septik kasalliklarning turli shakllari klinik jihatdan katta farq qilgani
holda quyidagi umumiy belgilarga ega.
1. Òana haroratining ko‘tarilishi.
Kasallik yengil o‘tganda (metroendometrit)
harorat uncha baland ko‘tarilmay, tez orada normaga tushadi, og‘ir o‘tganda
(septisemiya) harorat baland bo‘ladi.
2. Pulsning tezlashuvi.
Chegaralangan, og‘ir bo‘lmagan kasalliklarda puls
haroratning ko‘tarilishiga yarasha tezlashadi. Umumiy septik kasalliklarda tomir
juda tez (har daqiqada 100 marta va undan ortiq) uradi, puls haroratga mos
kelmaydi (shu kasallikda haroratning ko‘tarilishiga mos ravishda emas, balki
ko‘pincha ortiqroq tezlashadi). Pulsning tezlashuvi va haroratga mos kelmasligi
chilladagi og‘ir septik kasalliklarga g‘oyat xarakterlidir.
3. Qaltirash (junjish).
Odatda septisemiya va septikopiyemiyada bemor
qaltiraydi. Ba’zan qattiq qaltirab, pirovardida rosa terlaydi, qaltirash kun bo‘yi
takrorlanadi. Ba’zi kasalliklarda bemor uncha ko‘p qaltiramaydi yoki salgina
junjiydi. Kasallik oxirida qaltirash to‘xtaydi. Yangidan qaltirish organizmda yangi
infeksiya o‘chog‘i paydo bo‘lganligidan darak beradi.
Haroratning ko‘tarilishi, pulsning tezlashuvi va qaltirashni ba’zan bezgakka,
grippga, tifga va boshqa kasalliklarga yo‘yib, noto‘g‘ri davolanadi.
Bu belgilar chilladagi septik kasalliklarga xos ekanligini akusher esda tutishi
kerak. Modomiki shunday ekan, tug‘gan ayolning harorati ko‘tarilib, pulsi tezlashsa
va qaltirasa avvalo septik infeksiyaga gumon qilish kerak.

---

!"%
4. Asab tizimi funksiyasidagi o‘zgarishlar. 
Metroendometrit va chilla
yaralari paydo bo‘lganda ayolning salgina tobi qochadi (lanjlik his qilib, biroz
boshi og‘riydi), og‘ir hollarda kayfiyati yomonlashib, boshi og‘riydi, uxlay
olmaydi yoki uyquchan bo‘lib qoladi, hatto alahlaydi.
5. Septik infeksiya jarayoni avj olgan sayin yurak, qon 
yaratish a’zolari,
hazm, nafas a’zolari, buyrak va boshqa a’zolar faoliyati o‘zgaradi, modda
almashinuvi buziladi.
6. Og‘ir septik kasalliklarda tana vazni 
kamayadi,
teri kulrang bo‘lib
oqaradi, ba’zan sarg‘ayadi, teriga qon quyiladi (toshma paydo bo‘ladi).
7. Septik kasalliklarda qon tarkibi o‘zgaradi:
eritrositlar va gemoglobin
kamayadi, leykositlar esa ko‘payadi, ya’ni leykositoz ro‘y beradi (bemorning
ahvoli juda og‘ir bo‘lsa, leykositlar kamayishi mumkin - leykopeniya),
eritrositlarning cho‘kish tezligi (EChÒ) tezlashadi.
Kasallik qancha og‘ir kechsa, qonning morfologik manzarasi o‘shancha
ko‘proq o‘zgaradi.
Umumiy septik kasalliklarda mikroblar qonda aylanib yurishi mumkin.
Bunday hollarda bemordan qon olib, sun’iy oziqli muhitda o‘stirish va shu
septik kasallikka sabab bo‘lgan mikroblar xarakterini aniqlash mumkin.
Mikroblarni o‘stirish uchun tirsak venasidan 5–7 ml qon olinadi, ayni vaqtda
aseptika qoidalariga qattiq rioya qilinadi, olingan qon steril oziqli muhit solingan
probirkaga quyiladi. Qonni bemor qaltirayotgan vaqtda olgan ma’qul.
Qonni tekshirish uchun laboratoriyaga yuboriladi.
SEPÒIK INFEKSIYA ÒARQALISHINING BIRINCHI BOSQICHIGA
ÒAALLUQLI KASALLIKLAR
CHILLA YARASI
Oraliq, qin devori, bachadon bo‘ynining yirtilgan va yorilgan joyidagi yiringli
yallig‘langan jarohatlar chilla yaralari (ulcus puerperale) ga kiradi. Jarohat yuzasi
yiring pardasi bilan qoplangan, tevarak-atrofdagi to‘qimalar giperemiyalangan
va shishgan bo‘ladi. Kasallik odatda tug‘ruqdan keyin 3–4-kuni yuzaga chiqadi.
Harorat ko‘tariladi, puls tezlashadi, ayolning tobi qochib, ba’zan biroz boshi
og‘riydi. Odatda tashqi jinsiy a’zolari achishayotganini aytadi. 4–5 kundan keyin
harorati pasayadi, umumiy ahvoli yaxshilanadi, jarohat pardalardan toza bo‘ladi
va sekin-asta ikkilamchi tortilish usuli bilan bitadi. Noqulay sharoitda mikroblar
yaradan to‘qimalar ichkarisiga kiradi va shu tariqa infeksiya tarqalib ketadi.
Davosi.
Ayolni yotqizib, tagi avaylab tozalanadi; oraliq jarohatiga streptotsid
yoki sulfidin emulsiyasi shimdirilgan doka salfetka yopiladi. Dastlabki kunlarda
oraliqqa muzli xalta qo‘yiladi. Sutkada 5–6 marta (har 4 soatda) 0,5–1 g dan
sulfanilamid preparatlar ichiriladi, streptomitsin bilan penitsillin buyuriladi.

---

!"&
MEÒROENDOMEÒRIÒ
Chilladagi metroendometrit (metroendometritis) bachadonning ichki
yuzasi; endometriyning bazal qavati, ko‘chuvchi parda parchalari va ularga
taqalib turgan muskul tolalari qavatining yallig‘lanishidir. Kasallikning klinik
belgilari tug‘ruqdan 3–4 kun keyin yuzaga chiqadi. Òana harorati ko‘tariladi,
puls tezlashadi (haroratga mos keladi), ishtaha pasayadi, bemor yaxshi uxlay
olmaydi. Kasallik boshlarida eti junjikadi. Bachadon palpatsiyada bezillab
turadi. Subinvolutsiya (teskari taraqqiy etish jarayoni) sekinlashadi, loxiyalar
loyqa, qonli-yiringli, ba’zan sassiq bo‘ladi. Bachadonning orqaga qayrilishi
yoki bachadon bo‘yni kanaliga qon laxtasi, parda zarralari tiqilib qolishi
sababli metroendometritda loxiyalar ba’zan bachadonda ushlanib qoladi
(loxiometra).
Loxiometrada ayolning tana harorati yana ko‘tariladi, umumiy ahvoli
yomonlashadi, qornining pastida tez-tez og‘riq tutadi. Metroendometrit o‘rta hisob
bilan 8–10 kun davom etib, aksari, tuzalib ketadi.
Metroendometrit subfebril harorat bilan yengil o‘tadi, og‘ir o‘tganda u septik
infeksiyaning tarqalish o‘chog‘i hisoblanadi.
Davosi.
Bemorni yotqizib, qorin pastiga muzli xalta qo‘yiladi, venaga
kalsiy xloridning 10% li eritmasi 10 ml dan 1–2 kun oralatib yuboriladi
yoki 10% li eritmasi kuniga 3–4 mahal 1 osh qoshiqdan ichiriladi,
sulfanilamid preparatlar sutkasiga 5–6 mahal (har 4 soatda) 0,5–1 g dan
beriladi, 3–4 soatda 1 mahal 100 000 – 500 000 birlik hisobida penitsillin
yuboriladi.
Chilladagi metroendometrit, septik kasallik bo‘lish bilan birga, so‘zak
oqibatida kelib chiqishi ham mumkin. Bachadon bo‘yni shilliq pardasi so‘zakdan
yallig‘langan ayollar tug‘gandan keyin gonokokklar bachadon bo‘shlig‘iga kirib,
metroendometritga sabab bo‘ladi. Gonokokklar keyinchalik bachadon naylariga
kirib, ularni, tuxumdonlarni va chanoqning qorin pardasini yallig‘lantirishi
mumkin.
So‘zak metroendometriti tug‘ruqdan 6–8 kundan keyin quyidagi simptomlar
bilan yuzaga chiqadi: tana harorati ko‘tariladi, bachadon involutsiyasi to‘xtab
qoladi, u bezillab og‘riydi, yiringli yoki shilimshiq-yiringli chiqindi keladi.
Diagnozni aniqlash uchun bachadondan kelgan chiqindi mikroskopda tekshiriladi.
Organizmga har 3–4 soatda 100000 – 500000 birlik hisobida penitsillin yuborish
va sulfanilamid preparatlar ichirish so‘zak metroendometritini davolashda yaxshi
natija beradi.
So‘zak bilan og‘rigan bemorlarni shunday parvarish qilish kerakki, bolaga
va tug‘gan boshqa ayollarga infeksiya yuqish ehtimoli yo‘qolsin. Ayolning tagi
eng oxirida yuviladi; tug‘gan ayolning individual tuvak tutishiga, bola emizishdan
oldin qo‘lini tozalab yuvishiga ko‘z-quloq bo‘lib turish lozim.

---

!"'
SEPÒIK INFEKSIYA ÒARQALISHINING IKKINCHI BOSQICHIGA
ÒAALLUQLI KASALLIKLAR
MEÒRIÒ
Metroendometritga qarama-qarshi o‘laroq, metrit (metritis) da miometriyning
chuqur qavatlari zararlanadi. Mikroblar yallig‘langan endometriydan qon va limfa
yo‘llari orqali miometriyga kiradi.
Kasallik tug‘ruqdan keyin 4–7 kun o‘tgach yuzaga chiqadi va 3–4 hafta
davom etadi. Kasallik boshlarida ayol qaltirab, harorati 39–40° gacha ko‘tariladi,
keyinchalik subfebril bo‘lib qoladi.
Bemorning umumiy ahvoli, uyqusi, ishtahasi yomonlashadi, bosh og‘rig‘i
bezovta qiladi. Bachadon involutsiyasi to‘xtab qoladi, bachadonning, ayniqsa
ikki yon tomonining (tomirlar bo‘ylab) bezillab turganligi palpatsiyada aniqlanadi.
Loxiyalar qonli-yiringli yoki seroz-yiringli bo‘ladi.
PARAMEÒRIÒ
Parametrit (parametritis) – bachadon atrofidagi kletchatkaning yallig‘lanishidir.
Infeksiya odatda bachadon bo‘yni va qinning yirtilgan joyidan parametral kletchatkaga
kiradi. Parametrit ko‘pincha bir tomonlama, ba’zan ikki tomonlama bo‘ladi. Kasallik
og‘ir kechganda yallig‘lanish kichik chanoqning butun kletchatkasiga yoyiladi.
Yallig‘langan kletchatkada dastlab seroz ekssudat hosil bo‘ladi, so‘ngra fibrin
to‘planib, ekssudat zichlashadi. Keyinchalik ekssudat so‘rilib ketadi yoki yiringlaydi.
Parametrit tug‘ruqning 10–12-kuni qaltirash va tana haroratining 39–40°
gacha ko‘tarilishi bilan boshlanadi, puls tezlashadi, qorin pastida og‘riq seziladi,
yallig‘lanish jarayoni qovuq va to‘g‘ri ichak tomonga yoyilganda bu a’zolar
funksiyasi buziladi (siydik tez-tez va og‘riq bilan keladi, defekatsiya vaqtida
og‘riq seziladi, ich qotadi). Qin orqali tekshirishda bachadon yonida infiltrat
borligi aniqlanadi. Infiltrat dastlab yumshoq, keyinchalik qattiq bo‘lib, chanoqning
yon devorigacha yetadi, bachadon infiltratning qarama-qarshi tomoniga suriladi.
Parametrit turlicha o‘tadi. Odatda harorat sekin-asta pasayadi va infiltrat so‘rilib
ketadi. Ba’zan infiltrat yiringlab, ayol qaltiraydi, bo‘shashtiradigan (remitten) isitma
chiqadi, umumiy ahvoli yomonlashadi. Abssess ochilmasa, o‘zicha yorilishi (qinga,
Pupart boylami ustiga yoki ostiga, qovuqqa ochilishi) mumkin.
SALPINGOOFORIÒ (ADNEKSIÒ)
Chillada bachadon ortiqlari (tuxumdonlar va bachadon naylari) ning
yallig‘lanishi (salpingoophoritis, adnexitis) septik infeksiya yoki so‘zak
infeksiyasiga bog‘liq bo‘ladi. Kasallik tug‘ruqning 10–14-kuni boshlanadi.

---

!#
Quyidagi simptomlar paydo bo‘ladi: bemorning tana harorati ko‘tariladi, umumiy
ahvoli yomonlashadi, ishtahasi bo‘g‘iladi, qornining pasti qattiq og‘riydi, siydik
chiqarish funksiyasi buziladi, defekatsiyada og‘riq sezadi, ichi qotadi.
Kasallikning dastlabki kunlari qorin tarang bo‘lib, palpatsiyada juda ham bezillab
turadi; Shetkin – Blyumberg simptomi musbat bo‘lishi mumkin.
Bachadon ortiqlarining kattalashib, bezillab turganligi ikki qo‘llab
tekshirishda aniqlanadi. Kasallik turlicha o‘tadi: odatda bemor tez sog‘ayib ketadi,
ba’zan yallig‘lanish surunkali shaklga o‘tib, bachadon nayi yoki tuxumdonda
abssess hosil bo‘ladi.
PELVIOPERIÒONIÒ
Pelvioperitonit (pelvioperitonitis) – kichik chanoq qorin pardasining
yallig‘lanishidir. Chilladagi pelvioperitonit septik yoki so‘zak infeksiyasi
zaminida kelib chiqadi. Chanoq qorin pardasining yallig‘lanishi sababli kichik
chanoq bo‘shlig‘ida dastlab seroz-fibrinoz ekssudat hosil bo‘ladi, u keyinchalik
yiringlashi mumkin. Ekssudatda fibrin borligidan kichik chanoq a’zolari, ichaklar
va charvi bir-biriga yopishib qoladi. Shu tariqa hosil bo‘lgan konglomeratda
bachadon va boshqa a’zolarni aniqlash qiyin.
Kasallik tug‘ruqdan keyin 15–25-kuni boshlanadi. Ayol qaltiraydi, harorati
39–40° gacha ko‘tariladi, qornining pasti qattiq og‘riydi. Kasallikning dastlabki
kunlari ayol ko‘ngli aynib, qusadi, qorin muskullari taranglanadi, Shetkin-
Blyumberg simptomi musbat bo‘ladi. Bemorning umumiy ahvoli yomonlashib,
uyqusi buziladi, pulsi tezlashadi, tili quruq bo‘lib, karash boylaydi.
Bemor to‘g‘ri davolanganda bu og‘ir simptomlar tez orada barham topadi,
kichik chanoqdagi infiltrat kamayib, sekin-asta so‘rilib ketadi. Keyinchalik kichik
chanoq a’zolari o‘rtasidagi tortmalar saqlanib qoladi. Pelvioperitonitda ba’zan
ekssudat yiringlaydi; abssess ochilmasa qinga, qovuqqa va boshqa a’zolarga
ochilishi mumkin; yallig‘lanish jarayoni yoyilib, tarqoq (diffuz) peritonit avj
olishi mumkin.
Metrit, parametrit, salpingooforit, pelvioperitonitni davolash quyidagi
umumiy tamoyillarga asoslanadi.
1. Ayol qat’iyan yotqizib qo‘yiladi. Bemor tinch yotganda yallig‘lanish
jarayoni kamayib, tez barham topadi. Pelvioperitonitda tananing yuqori qismini
balandroq qilib qo‘yish (karavotning bosh tomonini ko‘tarish) zarur. Qin orqali
tekshirish faqat zarurat bo‘lganda o‘tkaziladi. Ayol ruhan tinch bo‘lishi kerak.
2. Bemorni sinchiklab parvarish qilish (badanini toza tutish, kiyimini tez-tez
almashtirish, palatani bot-bot shamollatish va hokazo) va to‘g‘ri ovqatlantirish
(mazali, to‘yimli ovqat, vitaminlar) ning ahamiyati juda katta. Bemorni parvarish
qilish va ovqatlantirishda umumiy septik kasalliklar bilan og‘rigan bemorlar uchun
qabul qilingan qoidalarga amal qilinadi.

---

!#
3. Yuqorida ko‘rsatilgan kasalliklarning o‘tkir fazasida qorinning pastiga
muzli xalta qo‘yiladi, og‘riq qoldiruvchi shamchalar buyuriladi.
4. Yallig‘lanishga qarshi davo qilinadi: kalsiy xloridning 10% li eritmasi 1–
2 kunda 10 ml dan venaga yuboriladi yoki 10% li eritmasi kuniga 3–4 mahal 1
osh qoshiqdan ichiriladi, 2% li piramidon yoki amidopirin eritmasi kuniga 3–4
mahal 1 osh qoshiqdan beriladi.
5. Streptomitsin bilan penitsillin va boshqa antibiotiklar buyuriladi.
Penitsillinni novokainning 0,25–0,5% li eritmasida eritib yuboriladi. Antibiotik
dozasi kasallikning klinik manzarasiga va qo‘zg‘atuvchi-mikrobning
sezuvchanligiga bog‘liq. Odatda penitsillin sutkasiga 600 000–800 000 birlik
hisobida buyuriladi. Yallig‘lanishga va bakteriyaga qarshi ta’sir etadigan
sulfanilamid preparatlar (sulfazol, sulfatiazol, streptotsid va hokazo) yaxshi foyda
beradi. Ular dastlab ikki kunda har 4 soatda 1 g dan, keyingi 2–4 kunda har 4–6
soatda 0,5 g dan ichiriladi.
6. Venaga glukoza eritmasi yuboriladi. Kasallikning o‘rtacha o‘tkir davrida
oz-ozdan qon quyib turiladi.
7. Bachadon atrofidagi kletchatka va chanoqning qorin pardasidagi infiltrat
yiringlaganda jarrohlik usuli bilan davolanadi. Absessni qay tomon qulayligiga
qarab, qinning orqa gumbazi orqali (kolpotomiya) to‘g‘ri ichak orqali yoki qorin
devori orqali (parametritda) ochiladi.
ÒROMBOFLEBIÒ
Chilla davri tromboflebitlari (trombophlebitis puerperalis) – vena devorining
yallig‘lanib, tromb hosil bo‘lishidir; bunda tromb vena teshigiga tiqilib, qon
o‘tishini qiyinlashtiradi. Bachadon, chanoq va son venalarining tromboflebiti
kuzatiladi. Bachadon venalarining tromboflebiti (metrotromboflebit)
metroendometrit zaminida paydo bo‘ladi. Umumiy simptomlari metritga
o‘xshaydi. Bachadon involutsiyasining to‘xtab qolishi, uzoq vaqt qonli chiqindi
kelishi xarakterli. Noqulay sharoitda jarayon chanoq venalariga tarqaladi; qin
orqali tekshirishda ular buralgan og‘riqli tortmalar shaklida qo‘lga ilinadi. Jarayon
yanada tarqalganda yonbosh venalarning, so‘ngra son venalarining ham trombozi
paydo bo‘ladi. Chilladagi og‘ir kasallik – son venalarining tromboflebiti ro‘y
beradi.
Son venalarining tromboflebiti 
(trombophlebitis venae femoralis)
tug‘ruqning 2–3-haftasida yuzaga chiqadi. Kasallik boshlanganda ayol ko‘pincha
qaltirab, harorati ko‘tariladi, pulsi tezlashadi, oyog‘ida og‘riq sezadi, ko‘pincha
boshi og‘riydi, uyqusiz bo‘lib qoladi va boshqa shikoyatlar kuzatiladi.
Son venasi tromboflebitining mahalliy belgilari shuki, chov sohasi tekislanib
qoladi, vena bo‘ylab (Pupart boylamidan pastroqda, sonning oldingi-ichki
yuzasida) zichlashgan va bezillab turgan joy aniqlanadi, oyoq shishadi. Shish

---

!# 
ko‘pincha juda katta bo‘lib ketadi, isitma 2–3 hafta, oyoq shishi 1–2 oy davom
etadi. Bemor sog‘ayayotgan davrda kasal oyog‘ining jimillashayotganini sezadi.
Chilladagi tromboflebitlar 
septisemiya va septikopiyemiyani davolash
uchun qabul qilingan umumiy qoidalarga muvofiq davolanadi
1
, lekin ba’zi
xususiyatlari hisobga olinadi.
1. Bemorni mutlaqo tinch qo‘yish kerak bo‘ladi, bu trombning ivishiga
yordam berib, emboliyaning oldini oladi (tromb zarrasining uzilib ketib, hayot
uchun muhim a’zo tomiriga tiqilib qolishi 
emboliya
deb ataladi). Son
venalarining tromboflebitida kasal oyoq ko‘tarib yotiladi (ostiga yostiq yoki
shina qo‘yiladi).
2. Kasal oyoq venasiga dori yuborilmaydi va bu oyoqqa inyeksiya
qilinmaydi.
3. Qorinning pastiga muzli xalta qo‘yiladi.
4. Yallig‘lanishni kamaytirish va qonning ivib qolish xossasini susaytirish
uchun kasal oyoqqa vena bo‘ylab 5–7 tadan zuluk solinadi.
5. Jarayon bosila boshlagach butun oyoqqa Vishnevskiy mazi surilgan boylam
qo‘yib bog‘lanadi, boylam har 7–8 kunda almashtirib turiladi.
6. Umumiy septik kasalliklarda qanday dori-darmon qilinsa, tromboflebitda
ham shunday dori-darmon qilinadi. Antibiotiklardan streptomitsin yoki biomitsin
buyuriladi.
7. Bemorning tana harorati 3 haftagacha normal turib, EChÒ soatiga 30 mm
va undan ham pastga tushgandagina faol harakatlarga ruxsat etiladi.
CHILLADAGI INFEKSIYA ÒARQALISHINING UCHINCHI
BOSQICHIGA ÒAALLUQLI KASALLIKLAR
Bu guruhga diffuz o‘tkir peritonit va tobora avj oluvchi tromboflebit kiradi.
DIFFUZ O‘ÒKIR PERIÒONIÒ
Diffuz o‘tkir peritonit tug‘ruqdan keyin 3–8-kuni paydo bo‘ladi. Kasallik
og‘ir klinik simptomlari bilan ta’riflanadi bunda bemorni ko‘ngli aynib, qusadi,
ichi dam bo‘ladi (Shetkin-Blyumberg simptomi manfiy bo‘lishi mumkin), tana
harorati ko‘tariladi (kasallik juda og‘ir o‘tganda harorat ko‘tarilmaydi), tomir
urishi tezlashadi va uncha to‘liq bo‘lmaydi, arterial bosim pasayadi, til quruq
bo‘ladi, ko‘z ich-ichiga botib, burun cho‘chchayib qoladi, kasallik og‘ir
kechganda bemor hushidan ketishi mumkin.
Diffuz o‘tkir peritonit haqida XXXV bobda batafsil ma’lumot berilgan.
1 
So‘nngi vaqtda tromboflåbitlar konsårvativ usullar bilangina emas, jarrohlik yo‘li bilan ham
davolanmoqda.

---

!#!
AVJ OLUVCHI ÒROMBOFLEBIÒ
Avj oluvchi tromboflebitning o‘ziga xos belgisi shuki, venalar devorining
yallig‘lanishi va tromb hosil bo‘lishi jarayoni chegaralanib qolmaydi, vena bo‘ylab
tarqaladi. Òromb ko‘pincha yumshab, yiringlaydi: infeksiyalangan tromb zarralari
qon aylanishining umumiy doirasiga qo‘shilib, butun organizmga tarqaladi, a’zo
va to‘qimalarga cho‘kib, ularda septik infeksiyaning yangi o‘choqlarini hosil qiladi.
Venadagi absesslar ba’zan chegaralangan bo‘lib, infeksiya butun organizmga
tarqalmaydi.
Davosi. 
Umumiy septik infeksiyaning davolash usullariga o‘xshash.
SEPÒIK INFEKSIYA ÒARQALISHINING ÒO‘RÒINCHI
BOSQICHIGA ÒAALLUQLI KASALLIKLAR (UMUMIY SEPÒIK
INFEKSIYA)
Umumiy septik infeksiyaga septisemiya bilan septikopiyemiya kiradi.
SEPÒISEMIYA
Septisemiya umumiy og‘ir septik kasallik bo‘lib, qonga kirgan mikroblar
ko‘payib, qon bilan butun organizmga tarqalishi bilan ifodalanadi; mikrob
toksinlari organizmni zaharlaydi. Yurak-tomir, jigar, buyrak va boshqa a’zolarda
ro‘y-rost distrofik o‘zgarishlar ro‘y beradi.
Kasallik tug‘ruqdan keyin 2–3-kuni qaltirash, tana haroratining 40–41°
gacha ko‘tarilishi, umumiy ahvolning keskin yomonlashuvi bilan boshlanadi.
Bemor beparvo, uyquchan bo‘lib, boshi og‘riydi, ba’zan bezovtalanib alahlaydi.
Òomir tez-tez (bir daqiqada 120–130 marta) urishi tezlashadi, tili quruqshab,
karash boylaydi, terisi quruq bo‘lib, och kul rang yoki och sarg‘ish tusga kiradi,
unga mayda qon quyilib, ba’zan esa yirik dog‘lar (toshma) paydo bo‘ladi.
Ko‘pincha ich ketadi. Aksari qo‘l-oyoq ko‘karadi, bu yurak faoliyatining
susayganligidan darak beradi. Qon bakteriologik tekshirilganda septisemiyani
qo‘zg‘atgan mikrobni topish mumkin. Bemor eng zamonaviy usullar bilan
davolanganda ham ko‘pincha o‘lishi mumkin.
SEPÒIKOPIYEMIYA
Septikopiyemiyada mikroblar (septik infeksiyaning mavjud o‘choqlaridan)
vaqt-vaqti bilan qonga o‘tib, turli a’zo va to‘qimalarda septik infeksiyaning yangi
(metastatik) o‘choqlarini hosil qiladi, bular esa odatda yiringlaydi.
Yiringlagan tromboflebit ko‘pincha infeksiyaning tarqaladigan asosiy
o‘chog‘i bo‘lib hisoblanadi. Infeksiyalangan tromb zarralari shu o‘choqdan uzilib
23 – 07-769

---

!#"
ketib, butun organizmga yoyiladi. Keyinchalik o‘pka, yurakda, teri osti
kletchatkasida (abssesslar, flegmonalar) hamda boshqa a’zo va to‘qimalarda
yiringli metastazlar hosil bo‘ladi.
Septikopiyemiya bilan septisemiyaning klinik simptomlari ko‘p jihatdan bir-
biriga o‘xshash (bemorning ahvoli og‘ir, harorati yuqori, qaltirash, puls
tezlashgan va hokazo) ammo septikopiyemiyaning turli a’zolarda metastazlar
hosil bo‘lishiga aloqador ba’zi xususiyatlari bor; unga ko‘ra, umumiy septik
infeksiya uchun xos simptomlarga biron a’zo (o‘pka, yurak va hokazo) ning
zararlanish belgilari ham qo‘shiladi. Infeksiyaning metastatik o‘chog‘i teskari
rivojlanganda bemorning umumiy ahvoli bir qadar yaxshilanadi, qaltirash bosiladi
va harorat pasayadi.
Yangi metastatik o‘choq paydo bo‘lganda bemor yana qaltirab, harorati
ko‘tariladi, umumiy ahvoli yomonlashib, biron a’zoning zararlanganiga aloqador
simptomlar qo‘shiladi.
CHILLADAGI MASÒIÒ
Chillada ba’zan ko‘krak (sut) bezi yallig‘lanadi, 
mastit
deb shuni aytiladi.
Yiring tug‘diruvchi mikroblar, asosan stafilokokklar, ba’zan streptokokklar
va boshqa mikroorganizmlar sut bezini yallig‘lantiradi. Yiring tug‘diruvchi
mikroblar ko‘krak uchi terisiga ifloslangan qo‘l, infeksiya tekkan kiyim-
kechakdan, havo tomchi infeksiyasi orqali tushadi.
Ko‘krak uchining yorilgan joylaridan kiradi. Bola emizganda ko‘krak uchi
terisi ko‘zga ko‘rinmaydigan darajada shikastlanadi, mikroblar sut beziga ana
shu mikroskopik shikastlar, ba’zan boshqa infeksiya o‘choqlaridan limfogen yoki
gematogen yo‘l bilan kiradi.
Chilladagi mastit odatda et uvishishi, haroratning to‘satdan ko‘tarilishi
(39°, ba’zan undan ham oshishi) dan boshlanadi. Sut bezi og‘riydi, ayol
lohas bo‘lib, boshi og‘riydi, uyqusi buziladi, ishtahasi bo‘g‘iladi. Sut bezi
kattalashib, ostida paypaslaganda bezillab turadigan zichlashma (uning aniq
chegarasi bo‘lmaydi) paydo bo‘ladi ba’zan yallig‘langan joy ustidagi teri
qizaradi. Qo‘ltiq osti limfa tugunlari ko‘pincha kattalashib, sezuvchan bo‘lib
qoladi.
Yallig‘lanish sababli sut bezining yo‘llari berkilib, sut dimlanib qoladi.
Yallig‘lanish jarayoni shu bosqichda to‘xtashi ham mumkin, keyinchalik bemor
sog‘ayib ketadi.
Noqulay sharoitda (organizm chidami pasayganda, infeksiya virulent
bo‘lganda, bemor noto‘g‘ri davolanganda) yallig‘lanish jarayoni avj oladi va
infiltrat yiringlaydi (yiringli mastit).
Bunda bemorning umumiy ahvoli yomonlashib, ko‘pincha qaltiraydi, harorati
remittik tusga (tinkani quritadigan) kiradi. Sut bezidagi og‘riq kuchayadi, zich

---

!##
infiltratning bir qismi bilqillab qoladi, uning ustidagi teri giperemiyalanib, ozroq
ko‘karadi. Yiringli mastit ko‘pincha og‘ir o‘tib, uzoq davom etadi.
Homiladorlik vaqtida sut bezlarini to‘g‘ri parvarish qilish va tug‘ruqdan keyin
bolani to‘g‘ri emizish ko‘krak uchlarini yorilishidan saqlaydi. Sut bezlarini har
kuni iliq suv bilan yuvib, yirik tukli sochiqqa artib turishning ahamiyati bor;
ko‘krak uchlari po‘st boylaganda (og‘iz suti chiqib, shunday po‘st hosil bo‘ladi)
uni 1 % li borat kislota eritmasi bilan yuvish tavsiya etiladi.
Emayotgan bola lablari bilan faqat ko‘krak uchini emas, balki atrofidagi
qoramtir sohani ham qamrab olishiga e’tibor berish kerak, shuning uchun emizikli
ona sut bezlarini nihoyatda toza tutishi lozim.
Ko‘krak uchi yorilganda nakladka orqali emizish tavsiya etiladi. Bolani
emizib bo‘lgandan keyin ko‘krak uchi penitsillin eritmasi bilan artiladi (1 ml
fiziologik eritmada 10000 birlik penitsillin eritiladi), uning yorilgan joylariga
streptotsid poroshogi sepiladi. Metilen ko‘kining spirtdagi eritmasidan qo‘yish
ham mumkin.
Mastitlarning davosi.
Kasallik boshlanishida
sut beziga muzli xalta qo‘yish mumkin. Avval sut
bezini ko‘tarib qo‘yib boylanadi (233-rasm).
Davolash uchun Vishnevskiy mazi yoki kamfora
moyi bilan isituvchi kompress qo‘yiladi, muskul
orasiga antibiotiklar (sutkada 500 000 – 800 000
birlik) yuboriladi. Sulfanilamid preparatlar yaxshi
natija beradi. Infiltrat kichrayib, yo‘qolmasa
boshqa davo usullari, autogemoterapiya
qo‘llaniladi.
Sut bezini bo‘shatib turish davoning muhim
shartidir. Shu sababli infiltrat yiringlamaganda bola
emizaverish yoki sutso‘rgich yoki qo‘l bilan
sog‘ib olish kerak.
Yiringli mastit xirurgik yo‘l bilan davolanadi (absess ochiladi), absess kichik
bo‘lsa, yiringni shprisda tortib olib, o‘rniga penitsillin yuboriladi.
CHILLA DAVRIDAGI KO‘NGILSIZ HODISALAR
VA NOINFEKSION KASALLIKLAR
Chilla davrida ko‘pincha siydik chiqarish funksiyasi buziladi va ich qotadi.
Chilla davri to‘g‘ri boshqarilganda bu funksiyalarning buzilishi osongina bartaraf
bo‘ladi.
Ba’zan tug‘ruq shoki, havo emboliyasi, chilladagi eklampsiya hamda,
psixozlar kuzatiladi.
233-rasm. 
Sut bezini ko‘tarib
qo‘yib bintlash.

---

!#$
Òug‘ruq shoki. 
Òug‘ruq og‘ir, og‘riqli bo‘lganda yoki tez o‘tganda,
akusherlik operatsiyalari narkozsiz qilinganda, yo‘ldosh Krede usulida qo‘pol
siqib chiqarilganda shok paydo bo‘lishi mumkin. Homila tug‘ilgach yoki yo‘ldosh
tushgach shok boshlanadi. Ayol qon yo‘qotmasa ham shok paydo bo‘lishi
mumkin, lekin qon ketishi ayol organizmini quvvatdan ketkazib, shok paydo
bo‘lishiga imkon beradi.
Ayolning terisi va yuzadagi shilliq pardalari to‘satdan oqaradi, boshi aylanadi,
ko‘ngli ayniydi, qusadi, sovuq ter bosadi, pulsi ipsimon bo‘ladi, arterial bosimi
pasayadi, ko‘pincha ayol hushidan ketadi.
Davosi.
Òeri ostiga pantopon qilinadi, ayol issiq tutiladi, venasiga qon
quyiladi, glukoza yuboriladi, yurakni quvvatlantiruvchi dorilar (kamfora, kofein)
buyuriladi.
Havo emboliyasi. 
Chilla davrida bachadonning ochiq turgan venalariga havo
kirsa, bu havo pastki kavak vena orqali yurakka va o‘pka arteriyasiga o‘tadi,
bunda ayolning ahvoli og‘irlashib (rangi o‘chadi, ko‘z qorachiqlari kengayadi,
yurak urishi va nafas olishi susayadi), tez o‘lib qoladi.
Havo emboliyasi kam uchraydigan ko‘ngilsiz holatlardan biri bo‘lib,
akusherlik operatsiyalari qilinayotgan vaqtda (homila burilganda, plasenta qo‘lda
ko‘chirilganda va hokazo), plasenta oldinda yotganda va bachadon atoniyasida
ro‘y berishi mumkin.
Chilladagi psixozlar. 
Ilgari boshdan kechirilgan shizofreniya, maniakal-
depressiv psixoz va boshqa ruhiy kasalliklar chilla davrida ba’zan zo‘rayadi.
Psixozlar goho tug‘ruqdan keyin birinchi marta yuzaga chiqadi. Hozir chilladagi
psixozlar kam uchraydi.
Psixoz belgilari paydo bo‘lganda tezlik bilan vrach chaqirish va bemorga
doim ko‘z-quloq bo‘lib turish, uni bir daqiqa ham yolg‘iz qoldirmaslik kerak,
aks holda baxtsiz hodisa ro‘y berishi mumkin. Bemor odatda psixiatriya
kasalxonasiga o‘tkaziladi.
Nazorat uchun savollar
1. Chilladagi septik kasalliklarning paydo bo‘lish sabablari.
2. Chillada uchraydigan septik kasalliklarning tasnifi, klinikasi, davolash va
profilaktikasi.
3. Chilla davri septik kasalliklarining turli bosqichlari, klinikasi, diagnostikasi,
davolash tamoyillari.
4. Chilla davrida mastitning kelib chiqish sabablari, diagnostikasi va davolash.

---

!#%
XXX
BOB.
CHAQALOQLIK DAVRI KASALLIKLARI
CHAQALOQLARNING ÒUG‘RUQ VAQÒIDA
JAROHAÒLANISHI
Patologik tug‘ruqda homila turlicha jarohatlanishi: suyaklari sinishi, bo‘g‘in
chiqishi, gematomalar, parez va falajlar ro‘y berishi, shuningdek, umurtqa pog‘onasi
shikastlanishi mumkin. Chaqaloqlar ko‘pincha kalla ichi shikastlari bilan tug‘iladi.
Kalla ichi shikastlarida miya pardalariga, miya moddasiga va miya qorinchalariga
qon quyiladi, ba’zan kalla ichi shikastlari miya qisilishi sababli ro‘y beradi, bunda
qon quyilishlar kuzatilmaydi. Kalla ichi shikastlari asfiksiya oqibatida qon quyilishi
sababli kelib chiqishi ham mumkin. Bundan tashqari kalla ichi shikastlariga tug‘ruq
yo‘llaridan o‘tishda homila boshining qisilishi va akusherlikda murakkab va noto‘g‘ri
bajarilgan operatsiyalar ko‘proq sabab bo‘lishi mumkin.
Kalla ichi shikastlarining klinik belgilari bola tug‘ilgach darhol yoki kechroq
(bola hayotining 2–3-kuni) yuzaga chiqadi. Miyaga quyilgan qonning miqdori
va joyiga qarab turli xil simptomlar paydo bo‘ladi.
Chaqaloqning qo‘zg‘aluvchanligi eng ilk simptom hisoblanadi. Yangi
tug‘ilgan chaqaloq betoqatlanib chinqiradi, pitirlaydi (turli harakatlar qiladi),
talvasaga tushadi yoki ayrim muskullar, ko‘pincha yuz muskullari tortishib
qisqaradi. Chaqaloqni tez orada mudroq bosadi: chaqaloq qichqirmay qo‘yadi,
biroz emadi yoki butunlay emmaydi. Nafas olishi notekis va sust bo‘ladi, pulsi
sekinlashadi, tomiri tekis urmaydi (aritmiya). Òeri rangi o‘zgargan yoki birmuncha
ko‘kargan, qo‘l-oyoqlari sovuq. Òana harorati pasayadi, ba’zan esa ko‘tariladi.
Chala tug‘ilgan chaqaloqlarda kalla ichidagi shikastning simptomlari ro‘y-rost
ko‘zga tashlanmaydi, qo‘zg‘alish va talvasa kamdan-kam kuzatiladi; umumiy ahvol
og‘ir (noto‘g‘ri nafas olish, ko‘karib ketish, tana haroratining pasayishi, umumiy
holsizlik, emish va yutish aktining buzilishi va boshqalar) shikastlanish belgisi
hisoblanadi. Kalla ichidagi shikast og‘ir bo‘lsa, chaqaloq o‘lib qolishi mumkin.
Kalla ichi shikasti bilan tug‘ilgan chaqaloqlar to‘g‘ri parvarish qilinsa, aksari
holda omon qoladi. Parvarishda kalla ichida qon quyilishini to‘xtatishga katta e’tibor
beriladi, shu bois chaqaloqqa tinchlik yaratiladi. Karavotga chaqaloq tanasining
yuqori qismi balandroq qilib yotqiziladi, karavotning bosh tomoniga muzli xalta
osib qo‘yiladi (muzli xalta chaqaloq boshiga yaqin turishi, ammo uni bosmasligi
kerak). Chaqaloq yaxshilab o‘rab qo‘yiladi, oyog‘iga 60° li isitgich qo‘yiladi.
Dastlabki 3–4 kunda chaqaloq emizilmaydi, ona suti sog‘ib olinib, xomligicha
shisha idishdan yoki qoshiqlab, karavotda yotgan chaqaloqqa ichiriladi. Agar sutni
yutolmasa, zond orqali beriladi. Chaqaloq avaylab yo‘rgaklanadi va tozalanadi.
Vrachning ko‘rsatmasiga muvofiq davo qilinadi. Qon to‘xtatuvchi va organizmni
umumiy quvvatini oshiruvchi dorilar beriladi: 10% li kalsiy xlorid eritmasi kuniga

---

!#&
3–5 mahal 1 choy qoshiqdan, vitamin K kuniga 5–10 mg dan, askorbin kislota 1
sutkada 100 mg ga qadar ichiriladi. Òalvasa tutganda aminazin, bromidlar buyuriladi.
Nafas qaytganda nafas olish uchun kislorod beriladi, asfiksiyada nafas
yo‘llaridagi shilimshiq so‘rib olib tashlanadi, doimiy ravishda kisloroddan nafas
oldiriladi, teri ostiga kordiamin (0,2 ml) yuboriladi. Yurak faoliyati susayganda
kofein ichiriladi (1% li eritmasi sutkasiga 3–4 mahal 1 choy qoshiqdan beriladi).
Miyaga qon quyilishining profilaktikasi asfiksiyaga qarshi kurash va tug‘ruqni
ehtiyotlik bilan boshqarishga asoslanadi. Asfiksiya bilan tug‘ilgan chaqaloqlarni
ehtiyot bo‘lib jonlantirishning ahamiyati katta.
CHAQALOQLARNING ÒOKSIK-SEPÒIK KASALLIKLARI
Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarning keng tarqalgan mikroblarga (streptokokk,
stafilokokk, ichak tayoqchasi va boshqalarga) qarshilik ko‘rsatish xususiyati
kattaroq yoshdagi bolalar va katta yoshdagi kishilarnikiga nisbatan ancha kam.
Mikroblar noqulay sharoitda chaqaloqning kindik jarohati, nafas yo‘llari,
teri, me’da-ichak yo‘li orqali kirib, har xil yuqumli kasalliklarni yuzaga chiqaradi.
Mahalliy infeksion jarayonlar (masalan, kindik jarohatining yiringlashi, terining
yiringli kasalliklari) chaqaloqlarda ko‘pincha umumiy septik kasalliklar manbai
hisoblanadi.
Piodermiyaga
(terining yiringli kasalligi) ko‘pincha stafilokokklar sabab
bo‘ladi, u bolaning terisiga atrof-muhitdan tushadi (tibbiyot xodimlari–infeksiya
tashuvchilar, kasallangan ona, nosteril oqliqlar va boshqalardan tushadi).
Stafilokokk chaqaloqning terisi orasiga kirgach, ichi loyqaroq suyuqlik bilan
to‘la, atrofi bilinar-bilinmas giperemiyalangan mayda vezikulalar (pufakchalar)
hosil bo‘ladi. Mahalliy davolanadi, bunda terini yaxshilab yuvib, kaliy
permanganatning kuchsiz eritmasida cho‘miltiriladi, zararlangan joyini 70° li
spirt va brilliant yashili bilan artiladi.
Infeksiya tushgan terida ancha rivojlangan pufakchali kasallik kelib chiqishi
mumkin. Bu bola tug‘ilgandan 1–2 hafta o‘tgach paydo bo‘ladi. Òerida no‘xatdek
va undan ham kattaroq pufakchalar hosil bo‘ladi, ichida avvaliga tiniq, keyinroq
yiringli suyuqlik yig‘iladi. U ko‘pincha umumiy kasallik belgilarisiz o‘tadi.
Antibiotiklar bilan davolanadi, teriga 70° li spirt, brilliant yashili surtiladi,
zaruriyatga qarab, gidrokortizon mazi ishlatiladi.
Kindik yarasi. 
Kindik yarasi bitish jarayonida yallig‘lanib, reaksiya berishi
mumkin, bu seroz yoki seroz-qon aralash ekssudat chiqishi bilan ifodalanadi
(kataral omfalit). Davosi – 70° li spirt; 5% li kaliy permanganat eritmasi surtiladi.
U o‘z vaqtida davolanmasa, bo‘rtib turadigan granulatsion to‘qima (fungus) paydo
bo‘lishi mumkin. Fungusning davosi: vodorod peroksid bilan yuviladi, lyapis-
kumush nitrat qalamchasi surtiladi yoki bakterisid (tarkibida sulfadimezin va
penitsillin bo‘ladigan) upa sepiladi. Yallig‘lanish jarayoni yiringlaganda (yiringli

---

!#'
omfalit) atrofidagi terisi qizarib, qalinlashib turadi, bunday hollarda infeksiya
tomirlar orqali chuqur tarqalishi hamda peritonit va sepsis kabi asoratlar berishi
mumkin. Uni ixtisoslashgan muassasalarda pediatr davolaydi (antibiotiklar,
gamma-globulin va mahalliy davolanadi).
Sepsis.
Umumiy infeksion kasallik. Kasallik o‘chog‘i (piodermiya, omfalit),
nafas yo‘llari (rinit, pnevmoniya), ichaklar (enterit) dan patogen mikroblar
tarqalishi oqibatida rivojlanadi.
Infeksiya kasal ona yoki chaqaloqlar, patogen mikroblarni tashib yuruvchi
tibbiyot xodimlari, shuningdek, parvarish buyumlari, choyshab-oqliklar va
boshqalardan yuqishi mumkin. Chaqaloqning o‘smay qolishi, anemiya,
konyunktivit, rinit, infeksiyaning terida paydo bo‘lishi, omfalit sepsisning
darakchilaridir. Ilk belgilari: ishtaha yo‘qolishi, emmay qo‘yish, qusish, terining
oqish-ko‘kimtir rangda bo‘lishi.
Chaqaloqlar sepsisida harorat ko‘tarilmasligi mumkin, lekin bolaning
umumiy holati keskin o‘zgaradi. Òo‘qimalarning tarangligi pasayadi, ozadi, terisi
oqish-ko‘kimtir yoki sarg‘ish rangda bo‘ladi, ichi ketadi, qusadi, hansiraydi: jigar
va taloq kattalashadi. Ba’zan toshma toshadi; qonida leykositoz, leykopeniya
kuzatiladi. Ayrim hollarda septik infeksiya yiringli (piyemik) o‘choqlar
(pnevmoniya, otit kabilar) bilan xarakterlanadi.
Ixtisoslashgan muassasalarda pediatr davolaydi (antibiotiklar, gamma-globulin,
qon, plazma quyiladi, vitaminlar beriladi, glukoza yuboriladi va hokazo).
Infeksion kasalliklar (ayniqsa yiringli omfalit va sepsis) nafaqat kasal
chaqaloq, balki atrofdagi chaqaloqlarga ham xavf tug‘diradi, chunki izolatsiya
yaxshi bo‘lmasa u epidemiya holida tarqalib ketadi.
Bunday holat faqat tug‘ruq majmuasining sanitariya-gigiyena rejimi
buzilganda kuzatiladi. Akusherlik bo‘limining ishi va chaqaloqni parvarishlash
to‘g‘ri tashkil qilinsa chaqaloqlarga infeksion kasalliklar yuqish hollari yuz
bermaydi. Bu borada kasallangan onalarni o‘z vaqtida alohidalab qo‘yish katta
ahamiyatga ega.
Òug‘gan ayollarda infeksiya belgilari aniqlansa (tana harorati ko‘tarilsa,
tumov bo‘lganda, yo‘talganda, tomog‘i qizarganda va hokazo) darhol ularni
sog‘lom onalardan ajratib qo‘yiladi, bola emizganda burun va og‘ziga niqob
tutadi, qo‘llari va sut bezini tozalab yuvadi. Kasallangan bolalarda dastlabki
belgilar hatto uncha yaqqol ko‘rinmasa ham, ular darhol ajratib qo‘yiladi, ya’ni
alohida boksga yotqiziladi, ularni parvarish qilish uchun individual buyumlar,
vrach va akusher uchun maxsus xalatlar bo‘ladi.
Òoksikoinfeksion kasalliklar ro‘y berganda tug‘ruq majmuasini obdon
tozalash va dezinfeksiya qilish uchun yopib qo‘yiladi.
Mustaqil ishlayotgan akusher yangi tug‘ilgan chaqaloqlarning hamma
kasalliklarini darhol vrachga ma’lum qilishi kerak (hatto sezilar-sezilmas
bo‘lganda ham).

---

!$
XXXI BOB.
AKUSHERLIK OPERATSIYALARI
AKUSHERLIK OPERATSIYALARIGA ÒEGISHLI
KO‘RSAÒMALAR VA ULARNING SHARÒ-
SHAROIÒLARI
Akusherlik operatsiyalari qilish to‘g‘risidagi qaror tug‘uvchi (yoki homilador)
ayolni batafsil tekshirish asosida chiqariladi. Homiladorlik va tug‘ruq vaqtida
ro‘y berib, tug‘ruqni operatsiya yo‘li bilan amalga oshirish zaruriyatini
tug‘diradigan kasalliklar va ko‘ngilsiz holatlar akusherlik operatsiyalariga tegishli
ko‘rsatma bo‘lib hisoblanadi. Ona (yurak kasalliklari, eklampsiya, plasentaning
oldinda yotishi va hokazo) hamda homila hayotiga tahdiq soladigan ko‘ngilsiz
hodisalar (asfiksiya), tug‘ruq yo‘llarining anomaliyalari (tor chanoq, qin stenozi
va boshqalar), tug‘ruq kuchlarining nuqsonlari va shu kabilar akusherlik
operatsiyalariga tegishli ko‘rsatma bo‘la oladi.
Bundan tashqari, biron akusherlik operatsiyasining shart-sharoiti, ya’ni
operatsiya qilishga yo‘l qo‘yadigan ma’lumotlar yig‘indisi aniqlanadi. Masalan,
homilaning ko‘ndalang yotganligi tug‘ruqni operatsiya yo‘li bilan tugallashga
ko‘rsatma bo‘lib xizmat qiladi. Lekin biron operatsiyani tanlash (homilani
tashqaridan burish, oyog‘iga burish klassik operatsiyasi, kesar kesish, embriotomiya
va hokazo) operatsiya qilish shart-sharoitiga bog‘liq. Bachadon bo‘yni teshigining
ochilish darajasi, homila pufagining holati, chanoq xususiyatlari, homila boshining
chanoqqa nisbatan qanday yotganligi va hokazolar operatsiya shart-sharoitiga kiradi.
Aseptika va antiseptikaning barcha qoidalariga rioya qilib, homila ko‘ndalang
va qiyshiq yotganda homila pufagi butun yoki qog‘onoq suvi barvaqt ketganda
(homila harakatlanib turganda) uni oyog‘iga burish, homilani chanoq tomonidan
olish, yo‘ldosh va uning bo‘laklarini qo‘lda ko‘chirish hamda tushirish, 1- va 2-
daraja yirtilgan oraliqni choklash operatsiyalari va boshqa operatsiyalarni amalga
oshirish mumkin.
AKUSHERLIK OPERATSIYALARIGA ÒAYYORGARLIK
Ko‘pgina akusherlik operatsiyalari kechiktirmasdan qilishni taqozo etadi.
Shuning uchun, tug‘ruqxonalarda steril material (doka, paxta, ipak, ketgut), kiyim-
kechak va steril asboblar (oraliqni choklash, qisqich solish uchun), qon va
fiziologik eritma, ularni quyish uchun kerakli apparatlar, narkoz va mahalliy
anesteziya uchun zarur hamma narsalar, yurakni quvvatlaydigan dorilar,
dezinfeksiya vositalari va boshqalar doimo shay turishi kerak. Odatdagi tartibda
qilinadigan (shoshilinch bo‘lmagan) operatsiyalarda asboblar bevosita
ishlatilishdan oldin sterillanadi.

---

!$
Materialni sterillash.
Kiyim-kechak (xalat, niqob, qalpoq, kosinka, choyshab,
sochiq) maxsus biksga (barabanga) joylanadi; doka salfetka, tampon, bint va boshqa
materiallar alohida biksga solinadi. Kiyim-kechak va salfetkalar (katta va o‘rtacha
o‘lchamlisi) sanab solinadi. Barabanlarni teshiklarini ochib qo‘yib, avtoklavga
qo‘yiladi va unga 
siqilgan bug‘ 
bilan 45–50 daqiqa yuqori bosimda sterillanadi.
Bog‘lov materialini qaynatib sterillashga kamdan-kam hollarda ruxsat etiladi.
Rezina qo‘lqop avtoklavda sterillanadi (avtoklavga solishdan oldin unga talk
sepiladi) yoki 10–15 daqiqa qaynatiladi. Qo‘lqop qaynatilgach, steril sochiqda
quritiladi, steril talk sepiladi va steril salfetkaga o‘rab qo‘yiladi.
Choklash materiallarini sterillash. 
Ipak va ketgut choklash materiali
hisoblanadi. 
Ketgut 
turlicha tayyorlanadi. U shisha plastinka yoki g‘altaklarga bir
qavat qilib o‘raladi va qopqog‘i burab yopiladigan bankadagi Kalii jodati, Jodi puri
aa 10,0, Spiritus vini rectificati 96
°
–1000,0 ga solib qo‘yiladi. Ikki haftadan keyin
ketgut 96
°
li spirt quyilgan shisha bankaga solinadi va ishlatilguncha unda saqlanadi.
Ketgut tayyorlashning ikkinchi usuli: ketgut iplari benzinga ho‘llangan doka
bilan artiladi, distillangan suvga yaxshilab chayiladi, steril material bilan quritiladi,
Lyugol eritmasi (Jodi puri 10,0, Kalii jodati 20,0, Spiritus vini rectificati 96
°
-
1000,0) quyilgan bankaga 10 kun solib qo‘yiladi. Shundan keyin ketgut toza
spirt quyilgan bankada saqlanadi.
Ipak yozilib, kichkina tutam-tutam qilib bog‘lanadi, iliq suvda sovunlab qayta-
qayta yuviladi, distillangan suvda yaxshilab chayiladi va efirda 12 soat, so‘ngra
toza spirtda 12 soat saqlanadi, keyin ipak 1% li sulema eritmasida 5 daqiqa
qaynatiladi. So‘ngra qo‘l operatsiyaga qanday tayyorlansa, o‘shanday
tayyorlanadi; qaynatilgan ipakni steril shisha plastinkalarga yoki g‘altaklarga
o‘rab, qopqog‘i burab yopiladigan bankadagi toza spirtga solib qo‘yiladi. Ipak
va ketgutning sterilligi laboratoriyada tekshiriladi (bulyonda undiriladi).
Asboblarni sterillash. 
Asboblar 1% li karbonat soda eritmasida 15 daqiqa
qaynatib sterillanadi. Asboblar maxsus sterilizatorda qaynatiladi, u bo‘lmasa toza
kostryulda qaynatish ham mumkin. Kesadigan asboblar (skalpel, qaychi)
qaynatilmay, operatsiyaga 1–2 soat qolganda spirtga botirib qo‘yiladi.
Operatsiyadan keyin asboblar iliq suvda cho‘tka bilan sovunlab yuviladi,
so‘ngra karbonat soda eritmasida qaynatiladi (kesuvchi asboblardan tashqari)
va tozalab artiladi.
Qorinni yorib qilinadigan operatsiya oldidan va qorin devorini choklashdan
oldin akusher asboblarni sanaydi, ayni vaqtda operatsiyaga ketgan kiyim va
salfetkalarni ham sanaydi.
Qo‘llar Spasokukoskiy – Kochergin, Fyurbringer yoki Alfeld usuli bilan
dezinfeksiya qilinadi.
Qo‘llar dezinfeksiya qilingach, niqob tutiladi, steril xalat va steril rezina
qo‘lqop kiyiladi. Qin operatsiyalarida qo‘lqop tutilmasa ham bo‘ladi (qo‘lqop
hisni pasaytiradi).

---

!$ 
Bemorni 
(homilador, tug‘adigan, tug‘gan ayolni) 
operatsiyaga tayyorlash.
Operatsiyadan oldin qovuq kateter bilan bo‘shatiladi, operatsiya shoshilinch
bo‘lmasa, huqna qilinadi, tashqi jinsiy a’zolar tozalanadi. Shundan keyin
qorinning pastki qismi (kindikkacha), qovuq, ikkala sonning ichki yuzasi, tashqi
jinsiy a’zolar, oraliq va anal soha kornsangga qisilgan steril paxta bilan iliq suvda
sovunlab yuviladi. So‘ngra yuvilgan a’zolar steril materialda quritiladi, spirt bilan
artiladi va 5% li yod nastoykasi surtiladi.
Qorinni yorib qilinadigan operatsiyada qorinning oldingi devori ikki marta
spirt bilan yuviladi va 5% li yod nastoykasi surtiladi. So‘ngra qorin devoriga
o‘rtasi tilingan steril choyshab yopiladi.
Qin operatsiyalarida bemorning oyog‘iga steril paypoq kiygiziladi, tashqi
jinsiy a’zolarga o‘rtasi tilingan steril choyshab yopiladi. Steril xalatdan
foydalanish ham mumkin, uning yengi paypoq vazifasini o‘taydi.
Akusherlik operatsiyalari qorinni yorish va qin operatsiyalariga
moslashtirilgan maxsus operatsiya stolida qilinadi. Qin operatsiyalarida
Raxmanov karavotidan foydalanish mumkin. Karavotning oyoq tomoni bosh
tomoniga surib kirgiziladi, karavot oyoqlariga oyoq ushlagichlar bint bilan
mahkamlab qo‘yiladi. Òug‘uvchi ayolning chanog‘i karavot chetida, oyoqlari
esa oyoq ushlagichlarda turadi. Ayolning chanog‘i tagiga kleyonka yozilib, ustidan
steril choyshab yopiladi.
Bularning iloji bo‘lmasa odatdagi stolda operatsiya qilish mumkin; ayni
vaqtda ayolning oyoqlari Ott oyoq ushlagichlarda yoki choyshabdan yasalgan
oyoq ushlagichda ushlab turiladi. Òug‘uvchi ayolning oyoqlarini yordamchilar
ushlab tursa ham bo‘ladi.
Barcha operatsiyalardan oldin homila asfiksiyasining oldini olish choralari
ko‘riladi. Shu bilan birga, asfiksiya bilan tug‘ilgan bolani jonlantirish uchun
zarur narsalarning hammasini faol oldindan tayyorlab qo‘yiladi.
AKUSHERLIK OPERATSIYALARI ÒASNIFI
1. Homiladorlik davrida bajariladigan operatsiyalar.
1.1. O‘n ikki haftalikkacha bo‘lgan homilani olib tashlash.
– kengaytirgich va abortsanglar yordamida 12 haftalikkacha bo‘lgan homilani
sun’iy ravishda olib tashlash;
– vakuum ekskoxliatsiya yordamida 12 haftalikka qadar bo‘lgan homilani
sun’iy olib tashlash;
– homilaning qolgan qismlarini qo‘l barmoqlari yordamida olib tashlash.
1.2. Eritmalarni qog‘onoq bo‘shlig‘iga intraamnional kiritish yo‘li bilan 24
haftalikkacha bo‘lgan homilani tushirish.
– qin orqali kesar kesish operatsiyasi;
– kichik kesar kesish operatsiyasi;

---

!$!
– dori-darmonlar yordamida tug‘ruq faoliyatini sun’iy qo‘zg‘atish.
1.3. Homiladorlikni saqlash operatsiyalari. Istmik-servikal yetishmovchilik
holatida bachadon bo‘yni kanalini toraytirish maqsadida qilinadigan operatsiyalar.
2. Òug‘ruq jarayonida qo‘llaniladigan operatsiyalar.
2.1. Òug‘ruq yo‘lini tayyorlash operatsiyalari: perineotomiya, epiziotomiya,
asboblar bilan bachadon bo‘ynini kengaytirish, bachadon bo‘g‘zini barmoqlar
yordamida kengaytirish, bachadon bo‘ynini kesish, metreyriz, amniotomiya, bosh
terisiga tishli qisqich qo‘yish operatsiyalari.
2.2. Homila holatini to‘g‘rilovchi operatsiyalar: akusherlik burishlar, tashqi
profilaktik burish, tashqi va ichki burish.
2.3. Òug‘dirish operatsiyalari: homila boshi terisiga Uild-Ivanov usulida tishli
qisqichlar qo‘llash, akusherlik qisqichlari. Homilani vakuum ekstraksiya qilish
operatsiyalari.
2.4. Homila chanog‘i oldinda joylashganda qo‘llaniladigan operatsiyalar.
Homilani chanoq qismidan tortib olish operatsiyalari.
2.5. Kesar kesish operatsiyasi (qorin devorini o‘rta chiziq bo‘ylab va Pfanenshtil
usulida kesish, bachadon devorini korporal uzunasiga, Gusakov usulida quyi
segmenti bo‘ylab ko‘ndalangiga kesish, ekstra peritoneal kesar kesish).
3. Homilani yemirish operatsiyalari: kraniotomiya, embritomiya,
kleydotomiya, dekapitatsiya, eventratsiya, spondilotomiya.
4. Yo‘ldosh ko‘chishi va tushishi hamda chilla davrlarida qo‘llaniladigan
operatsiyalar: yo‘ldoshni qo‘lda ajratib olish, bachadon bo‘shlig‘i yuzasini qo‘l
yoki asboblar yordamida tekshirish, bachadon qon tomirlarini bog‘lash,
bachadonni qin ustidan kesib olib tashlash, bachadon ekstirpatsiyasi.
AKUSHERLIK OPERATSIYALARIDA
OG‘RIQSIZLANÒIRISH
Hamma akusherlik operatsiyalari umumiy (ingalatsion) narkoz yoki mahalliy
anesteziya bilan qilinadi. Akusherlik operatsiyalarida orqa miya anesteziyasi
tavsiya etilmaydi.
Umumiy (ingalatsion) narkoz 
katta akusherlik operatsiyalarida (homilani
oyog‘iga burish klassik operatsiyasi, homilani tortib olish, kesar kesish, homilani
yemirish operatsiyalari va boshqalar), plasentani va uning bachadonda ushlanib
qolgan qismlarini qo‘lda ko‘chirishda qo‘llaniladi. Narkoz berishdan oldin unga
tegishli moneliklar sinchiklab hisobga olinadi.
Odatda efir (yaxshisi kislorod bilan aralashtirib) ishlatiladi; homilador va
tug‘adigan ayollar ozgina efir hidlantirilishi bilan uxlab qolishadi. Azot (1)-
oksidning kislorod bilan aralashmasi ham yaxshi natija beradi.
Narkoz berishdan oldin ayolning yasama tishlari bor-yo‘qligi aniqlanadi,
chiqadigan bo‘lsa olib qo‘yiladi. Bemorning yuziga vazelin surtiladi, ko‘zlari

---

!$"
sochiq bilan berkitiladi va bir qo‘li uzatilganicha, tanaga qo‘shib bog‘lanadi,
ikkinchi qo‘lini narkotizator ushlab, pulsni tekshirib turadi.
Narkotizator yonidagi stolchada efirdan tashqari og‘iz kengaytirgich,
tilushlagich, ignalari bilan steril shpris, kamfora va kofeinli ampulalar, kislorodli
yostiqcha ham turishi kerak.
Narkotizator bemorning pulsiga, nafas olishiga va ko‘z qorachiqlarining
reaksiyasiga doim qarab turadi. Chuqur uyqu boshlangach qorachiqlar torayib,
yoruqqa reaksiya ko‘rsatmaydi; puls to‘liq, ritmli, sekinlashgan bo‘ladi; bemor
tekis nafas oladi, muskullari bo‘shashib turadi; reflekslar yuzaga chiqmaydi.
Bachadondan tashqari homiladorlikda va kesar kesish operatsiyasini (ro‘y-
rost anemiya bo‘lmasa) mahalliy anesteziya bilan
(novokain yuborib) qilish ham mumkin.
Pudendal anesteziya 
tug‘ruqni og‘riqsiz-
lantirish va ba’zi akusherlik operatsiyalarida
qo‘llaniladi (234-rasm).
Paraservikal anesteziya.
Bachadonni
qirishda va qin orqali kesar kesishda 0,25% li
novokain eritmasi qinning yon gumbazlari orqali
(oldingi gumbaz chegarasidan) bachadon bo‘yni
atrofidagi kletchatkaga yuboriladi (bu kletchat-
kada nerv chigallari bor). Har tomonga 30–40 ml
novokain eritmasi yuboriladi.
BACHADONNI QIRISH (ABRASIO CAVIUTERI)
Akusherlik amaliyotida bachadon bo‘shlig‘ini qirish operatsiyasi: a) sun’iy
abortda, b) chala abortda va jadallangan abortda, d) chilla davrida, asosan chillada
kech qon ketayotganda (plasentaning bir qismi bachadonda ushlanib qolishi
sababli qon ketganda) qo‘llaniladi.
Zarur asboblar:
qin ko‘zgulari va
ko‘targich, kengaytirgichlar (sun’iy
abortda 235-rasm), pulevoy qisqichlar
(236-rasm) yoki Myuzo qisqichlari
(237-rasm), bachadon zondi (238-
rasm), bachadonni qirish uchun
kyuretkalar (darchali qoshiqchalar,
239-rasm), abort qilish uchun darchali
qisqich (abortsang), anesteziya uchun
shpris va ignalar, pinsetlar, kornsanglar.
Sun’iy abort.
Homiladorlikning
12 haftasigacha bachadonni qirish yo‘li
234-rasm. 
Pudendal
anesteziya.
235-rasm. 
Gegar kengaytirgichlari.

---

!$#
bilan sun’iy abort qilishga yo‘l qo‘yiladi. Shu muddatdan keyin bachadonni qirish
xavfli (teshilishi mumkin).
Operatsiya texnikasi. 
Qin ko‘zgular bilan keriladi; bachadon bo‘yni va qin
devorlari spirt bilan tozalanib, yod surtiladi; bachadon bo‘ynini pulevoy qisqichda ushlab,
bachadonga zond suqiladi. Keyin bachadon bo‘ynining kanali metall kengaytirgichlar
bilan kengaytiriladi; dastlab eng ingichka kengaytirgich, so‘ngra undan yo‘g‘onroq
kengaytirgichlar navbat bilan ishlatiladi. Bachadonni qirish uchun bachadon bo‘ynining
kanalini 4 dan 12 nomerligacha kengaytirgichlar bilan kengaytirish mumkin.
Bachadon bo‘ynining kanali kengaytirilgach,
bachadon qiriladi (240-rasm). Homila tuxumi
kyuretkada ko‘chiriladi va bachadon bo‘shlig‘idan
olib tashlanadi. Homila tuxumining bachadon
bo‘yni kanalidan chiqib turgan bo‘laklari abort
qisqichi (abortsang) bilan olib tashlanadi. Homila
tuxumi olib tashlangach, bachadon bo‘shlig‘i
kichkina kyuretka bilan sinchiklab tekshiriladi,
pulevoy qisqich olinadi (qisqichdan qolgan izlarga
yod surtiladi) va ko‘zgular chiqariladi.
Jadallashgan va chala abortda bachadon bo‘ynining kanalini kengaytirish
shart emas; kyuretka bachadonga zond kiritilgandan keyin kiritilaveradi.
12 haftadan keyingi sun’iy abort (kechki abort) faqat tibbiy ko‘rsatmalarga
ko‘ra qilinadi. Homiladorlik davrida og‘irlashadigan kasalliklar (yurak, o‘pka,
buyrak, jigar va boshqa a’zolarning kasalliklari), gestozlar hamda gipertoniya
kasalligining og‘ir shakllari, psixozlar homiladorlikning keyingi muddatlarida
abort qilishga tegishli tibbiy ko‘rsatma bo‘ladi. Homiladorlikning keyingi
236-rasm.
Pulevoy qisqichlar.
237-rasm.
Myuzo qisqichi.
239-rasm.
Bachadonni qirish uchun
ishlatiladigan kyuretka
(qoshiqcha).
238-rasm.
Bachadon
zondi.
240-rasm. 
Bachadonni
kyuretka bilan qirish.

---

!$$
muddatlarida a) qin orqali (ba’zan qorin devori orqali) kesar kesish qilinadi; b)
bachadon devori bilan pardalar orasiga suyuqlik kiritiladi; d) metreyriz yordami
bilan homiladorlik to‘xtatiladi.
HOMILA ÒUXUMINING QOLDIQLARINI QO‘LDA
OLIB ÒASHLASH
Homiladorlikning keyingi muddatlaridagi
chala abortda homila tuxumining qoldiqlarini
qo‘lda olib tashlashga ruxsat etiladi. Bachadon
bo‘yni tekislanganda (yoki ancha kaltalanganda)
va bachadon bo‘ynining kanali 1–2 barmoq enicha
ochilganda shu operatsiyani qilish mumkin.
Qinga to‘rtta barmoq, bachadon bo‘shlig‘iga
bir yoki ikki barmoq kiritiladi; bachadon tubi
tashqaridagi qo‘l bilan qorin devori orqali ushla-
nadi. Homila tuxumining qoldiqlari bachadon
bo‘shlig‘iga suqilgan barmoq bilan ko‘chirilib olib
tashlanadi (241-rasm), shundan keyin bachadon
bo‘shlig‘i sinchiklab tekshiriladi.
Homila tuxumining qoldiqlarini qo‘lda olib
tashlash texnikasi asboblar bilan olib tashlash
usuliga nisbatan murakkabroq, bunda infeksiya bilan bog‘liq ko‘ngilsiz holatlar
ko‘proq uchraydi. Shu sababli homila tuxumining qoldiqlarini asboblar
(kyuretkalar) bilan olib tashlash maqsadga muvofiq.
ÒUG‘RUQ YO‘LLARINI ÒAYYORLAYDIGAN OPERATSIYALAR
Bachadon bo‘ynining kanali: a) asboblar (kengaytirgichlar); b) metreyrinter
kiritish; d) teri-bosh qisqichini solib, homila boshidan doimo tortib turish; e)
barmoq suqish, f) teshik chetlarini qirqish yo‘li bilan kengaytirish (dilatatio canalis
cervicalis) operatsiyalari kiradi.
BACHADON BO‘YNINING KANALINI KENGAYÒIRISH
Sun’iy abortda bachadon bo‘ynining kanali metall kengaytirgichlar bilan
kengaytiriladi; tug‘ruqda metreyrinter kiritishdan oldin kengaytirgichlar
qo‘llaniladi, bunda 18–19 gacha nomerli kengaytirgichlardan foydalaniladi.
MEÒREYRIZ (METREURYSIS)
Metreyriz operatsiyasi bachadon bo‘shlig‘iga rezina ballon–metreyrinter
kiritib, bachadon bo‘ynining kanalini sekin-asta kengaytirishdan iborat.
241-rasm. 
Homila
tuxumining qoldiqlarini
qo‘lda olib tashlash.

---

!$%
Metreyrizga tegishli ko‘rsatmalar: 
tibbiyot ko‘rsatmalariga muvofiq
qilinadigan kechki abort, tug‘ruq kuchlarining birlamchi sustligi, plasenta cheti
va yonining oldinda yotishi, homila ko‘ndalang yotganda qog‘onoq suvining
barvaqt ketishi, bachadon bo‘ynining teshigi ozgina ochilganda kindikning chiqib
qolishi (to‘g‘rilab qo‘yilgan kindikni bachadonda ushlab turish uchun).
Shart-sharoiti: 
bachadon bo‘ynining teshigi 2 barmoq enicha ochilgan
(teshik berk bo‘lsa 18–19 nomerli kengaytirgichlardan foydalaniladi), infeksiya
belgilari bo‘lmasligi kerak.
Zarur asboblar: 
qin ko‘zgulari va ko‘targichlar, pulevoy qisqichlar (2–3),
qayrilgan kornsanglar (2–3), 200 ml li shpris (1), qisqichlar (2–3). Bachadon
bo‘ynining kanali berk bo‘lsa kengaytirgichlar qo‘yiladi.
Metreyriz texnikasi: operatsiyadan oldin metreyrinterga suv to‘ldirib,
butunligi tekshiriladi. So‘ngra suvini to‘kib, bo‘shagan metreyrinter sigara kabi
buklanadi va qayrilgan kornsangga qisib olinadi.
Qinga ko‘zgular kiritiladi, bachadon bo‘yni
pulevoy qisqich bilan ushlanadi. Bachadon bo‘ynining
kanali yetarlicha ochilgan bo‘lsa buklanib kornsangga
qisilgan metreyrinter bachadon bo‘shlig‘iga kiritiladi
(bachadon bo‘ynining teshigi berk bo‘lsa, oldin
kengaytiriladi). Plasenta oldinda yotganda avval
pardalari yirtilib, keyin metreyrinter kiritiladi.
Metreyrinter ichki teshik orqasiga kiritilgach, kornsang
olinadi, metreyrinterga katta shpris (Jane) yordamida
steril fiziologik eritma tarmoq naycha orqali sekin-
asta to‘ldiriladi (242-rasm). Metreyrinter to‘ldirilgach,
naycha qisqich bilan berkitilib, kichkina yuk (200–
400g) g‘altak orqali osib qo‘yiladi.
Bachadon bo‘shlig‘iga kiritilgan metreyrinter
dard tutishini kuchaytirib, bachadon bo‘yni teshigining ochilishiga yordam beradi.
Metreyrinter o‘zicha tushadi yoki 6–8 soatdan keyin olinadi (metreyrinter
bachadonda 10 soatdan ortiq turmasligi kerak).
ÒERI-BOSH QISQICHINI SOLISH
Uilt-Ivanov usulida teri-bosh qisqichini solib, homila boshidan doimo tortib
turiladi. Bachadon bo‘ynining kanali homila boshidan doimo tortib turish uchun
barmoqlar bilan kengaytiriladi, homila boshining teri burmasi maxsus qisqich
Myuzo qisqichi bilan ushlanadi. Qisqich dastasiga ozgina yuk (200–400 g)
g‘altakka osib qo‘yiladi (243-rasm).
Òeri-bosh qisqichi solishga tegishli ko‘rsatmalar: 
tug‘ruqning uzoq
cho‘zilib, homilaning o‘lib qolishi, plasenta qisman oldinda yotganda va homila
242-rasm.
Bachadonga
kiritilgan metreyrinter.

---

!$&
chala bo‘lganda qon ketishi. Bachadon
bo‘ynining teshigi kamida 2 barmoq
enicha ochilganda qisqich solinadi.
BACHADON BO‘YNINING
ÒESHIGINI BARMOQ BILAN
KENGAYÒIRISH
Bachadon bo‘yni teshigining
chetlari qotganda (rigidlik), shuningdek,
tug‘ruqni tezlatish zarur bo‘lganda
bachadon bo‘ynining teshigini barmoq
bilan kengaytiriladi. Bachadon bo‘yni
to‘la enicha ochilganda bu operatsiyani
qilish mumkin.
Operatsiya texnikasi: qinga qo‘l barmog‘i kiritilib, bachadon bo‘ynining
teshigiga ko‘rsatkich barmog‘i bilan o‘rta barmoq suqiladi. Bachadon bo‘ynining
teshigi unga suqilgan barmoqlarda avaylab kengaytiriladi va imkon bo‘lgan hamono
uchinchi barmoq, so‘ngra to‘rtinchi barmoq ham kiritiladi. Bachadon bo‘ynining
teshigini anchagina kengaytirish uchun beshinchi barmoqni kiritgan ma’qul.
Bachadon bo‘ynining teshigini barmoq bilan kengaytirish oson ko‘rinsa ham,
hamisha muvaffaqiyatli chiqavermaydi. Bachadon bo‘ynining teshigi chetlari
qotganda arang cho‘ziladi, barmoqlar charchab qoladi, kengaygan teshik ko‘pincha
yana torayib, avvalgi holiga keladi.
BACHADON BO‘YNINING CHEÒLARINI QIRQISH
(HISTEROISTMIKOSTOMATOMA)
Bachadon bo‘yni qotib (rigidlik), dorilar bilan
davolash (promedol, bachadon bo‘yniga novokain
eritmasini kiritish va hokazo) hamda barmoq bilan
kengaytirishning nafi bo‘lmasa bachadon
bo‘ynini qirqish tavsiya etiladi. Ba’zan bu
operatsiya boshqa operatsiyalarga tayyorgarlik
sifatida qo‘llaniladi. Bachadon bo‘ynining to‘la
tekislanishi zarur shart-sharoit hisoblanadi.
Bachadon bo‘yni keng qin ko‘zgulari va
ko‘targichlar bilan ochiladi, chetlari pulevoy
qisqich bilan ushlab turiladi. Ikki yoni to‘rt tomoni
qayrilgan to‘mtoq qaychida ko‘pi bilan 1 sm
chuqurlikda qirqiladi (244-rasm).
243-rasm. 
Homila boshidan doimiy
tortish usuli.
244-rasm. 
Bachadon bo‘yni
chetlarini qirqish.

---

!$'
HOMILA PUFAGINI YIRÒISH
(DIRUPTIO VELAMENTORUMOVI)
Ko‘rsatmalar:
homila pufagining kech yorilishi, uning yassiligi,
plasentaning qisman oldinda yotishi, qog‘onoq suvlarining ko‘pligi, eklampsiya,
egizaklar tug‘ilayotganda ikkinchisining hadeganda tug‘ilavermasligi (ikkinchi
homila pardalarining yorilishi).
Operatsiya texnikasi.
Qinga ko‘rsatkich barmoq bilan o‘rta barmoq kiritiladi,
dard tutgan vaqtda taranlangan homila pufagining pardalari barmoq bilan yirtiladi, bu
natija bermasa, homila pufagi pulevoy qisqich yoki kornsang bilan yirtiladi (245-rasm).
Homila pufagini ko‘z bilan ko‘rib
turib (qinga ko‘zgular suqiladi) yoki
barmoq bilan paypaslab, asboblar
yordamida yirtiladi. Barmoqlar bilan
paypaslab tekshirishda asbob barmoq-
lar bo‘ylab kiritiladi va pardalar shu
barmoqlar bilan yirtiladi.
Homila pufagi odatda marka-
zidan yirtiladi. Qog‘onoq suvlari ko‘p
bo‘lganda homila pufagi yonidan,
teshik chetining yuqorisidan yirtiladi,
natijada qog‘onoq suvi sekin oqadi,
bunda homilaning qindagi va mayda
bo‘laklari chiqib qolmaydi. Qog‘onoq
suvi tez ketganda qo‘l suqib, to‘xtatib ham turiladi.
ORALIQNI QIRQISH
(PERINEOTOMIA)
Oraliqning yirtilish xavfi bo‘lganda (oraliq qattiq cho‘zilganda, yupqa
tortganda, oqarib ketganda) va homila asfiksiyasida (homila boshi chiqayotgan
bo‘lsa) oraliq qirqiladi (perineotomiya).
Oraliq terisiga yod surtib, dezinfeksiya qilingach, to‘mtoq uchli qaychida
qirqiladi. Qaychining bir oyoqchasini barmoq nazoratida homila boshi bilan orqa
bitishma orasiga kiritib, oraliq qirqiladi. Oraliq o‘rta chiziqdan 2–3 sm uzunlikda
qirqiladi (246-rasm).
Epiziotomiya 
– jinsiy yoriqni kengaytirish maqsadida yonlama qirqish;
Epiziotomiya hozir perineotomiyaga nisbatan kam qo‘llaniladi. Orqa bitishmadan
quymich do‘mbog‘iga tomon 2–3 sm qochirib qaychi solinadi va 2 sm uzunlikda
qirqiladi. Homila tug‘ilgach, oraliqning yirtilgan joyi qanday choklansa, qirqilgan
joyi ham shunday choklanadi (247-rasm).
245-rasm. 
Homila pufagini teshish:
a
–barmoqda; 
b
–tishli qisqich yordamida.
a b
24 – 07-769

---

!%
AKUSHERLIK BURISH OPERATSIYALARI
(VERSIO OBSTETRICA)
Homilani noqulay vaziyatdan qulay, shunda ham hamisha bo‘ylama vaziyatga
(N.N.Fenomenov) o‘tkazish operatsiyasi akusherlik burishi deb ataladi.Uning
quyidagi turlari bor: tashqaridan burish; bachadon bo‘ynining teshigi to‘la
ochilganda ichkaridan burish – klassik operatsiya; bachadon bo‘ynining teshigi
chala ochilganda ichkaridan burish (Brekston-Giks usulida burish).
HOMILANI TASHQARIDAN BURISH
Homila ko‘ndalang va qiyshiq yotganda tashqaridan buriladi. Ba’zi akusherlar
(B.A.Arxangelskiy, M.B.Òrubkovich, M.A.Kolosov va boshqalar) homilaning
chanoq tomoni oldinda yotganda ham uni tashqaridan burish kerak, deb
hisoblaydilar.
1. Homila ko‘ndalang va qiyshiq yotganda tashqaridan burish
operatsiyasi homiladorlikning 35–36-haftasida statsionarda qilinadi.
Òashqaridan burishning shart-sharoiti:
homilaning harakatchanligi (suv
ketmaganligi), qorin devorining mayinligi, chanoq normal o‘lchamda yoki uncha
toraymaganligi, ona va homilaning ahvoli normal ekanligi.
Homila ko‘pincha boshiga burib qo‘yiladi. Homilador ayol yoni bilan
yotganda qiyshiq vaziyatdagi homila odatda bo‘ylama vaziyatga o‘tadi
(homilaning pastda yotgan yirik qismi ayolning qaysi yoniga to‘g‘ri kelsa, o‘sha
yon bilan yotish buyuriladi). Homilaning vaziyati to‘g‘ri bo‘lmasa tashqaridan
burib qo‘yiladi. Homila boshi chanoq og‘ziga yaqin turgan bo‘lsa, boshiga
buriladi, dumbalari chanoq og‘ziga yaqin turgan bo‘lsa, chanoq tomoniga buriladi.
Òashqaridan burish texnikasi: homilador ayol terisining ostiga 1% li morfin
eritmasidan 1 ml yuboriladi, qovug‘i bo‘shatiladi, qattiq kushetkaga yotqiziladi,
oyoqlarini bukish buyuriladi. Vrach ayolning o‘ng tomonida o‘tirib, bir qo‘lini
246-rasm. 
Perineotomiya (oraliqni qirqish).
247-rasm. 
Epiziotomiya.

---

!%
homila boshiga, ikkinchi qo‘lini homilaning chanoq
tomoniga qo‘yadi; avaylab harakat qilib, homila
boshini chanoq og‘ziga, homilaning chanoq
tomonini bachadon tubiga tomon suradi (248-rasm).
Homilani chanoq tomoniga burishda dumbalari
chanoq og‘ziga, boshi esa bachadon tubiga suriladi.
Homilani burib bo‘lgach, bo‘ylama vaziyatini
saqlab qolishga va homilaning yana ko‘ndalang
vaziyat olmasligiga harakat qilinadi. Shu maqsadda
homilaning orqasi va mayda bo‘laklari (qorni,
ko‘kragi) bo‘ylab yumaloqlangan ikkita choyshab
valik qo‘yiladi va ular shu holatda (qorinni
qismasdan) bintlanadi.
2. Homila chanog‘i oldinda yotganda uni
profilaktika maqsadida tashqaridan boshiga
burish. 
B.A.Arxangelskiyning fikricha, chanog‘i oldinda yotgan homila boshiga
burilganda o‘lik tug‘ilish xavfi kamayadi, shuning uchun bu operatsiyani
profilaktika maqsadida homiladorlik vaqtida qilish kerak.
Ko‘pgina akusherlarning fikricha, homilaning chanoq tomoni oldinda
yotganda tug‘ruqni tabiiy holiga qo‘yib berish kerak, bunda homilani burish
tavsiya etilmaydi.
Ko‘ndalang yotgan homilani burish uchun qanday shart-sharoit zarur bo‘lsa,
chanoq tomoni oldinda yotgan homilani boshiga burish uchun ham shunday shart-
sharoit kerak.
Bunga moneliklar sinchiklab aniqlanadi: anamnezda ayolning chala yoki
o‘lik tug‘ganligi, qorin devori va bachadonda operatsiyadan keyingi chandiqlar
borligi, ushbu homiladorlik gestozlar bilan davom
etayotganligi va qon ketayotganligi, rivojlanish
anomaliyalari, bachadon o‘smalari va shu kabilar
homilani boshiga burish uchun monelik hisoblanadi.
Chanog‘i oldinda yotgan homila 35–36 hafta
homiladarlikda statsionarda boshiga buriladi.
Ko‘ndalang yotgan homilani burish texnikasi
qanday bo‘lsa, chanoq tomoni oldinda yotgan
homilani burish texnikasi ham shunday, faqat,
homila ko‘ndalang yotganda 90°, chanoq tomoni
oldinda yotganda 180° buriladi.
Homilani burishda dumbalari yuqoriga,
bachadon tubiga (homilaning orqasiga tomon) boshi
chanoq og‘ziga (homilaning qorin devoriga tomon)
suriladi (249-rasm).
248-rasm. 
Homila
ko‘ndalang yotganda
tashqaridan boshiga burish.
249-rasm. 
Homila
chanog‘i oldinda yotganda
tashqaridan boshiga burish.

---

!% 
BACHADON BO‘YNI ÒO‘LIQ OCHILGANIDA (O‘Z VAQÒIDA)
HOMILANI ICHKI VA ÒASHQI OYOG‘IGA KLASSIK
BURISH OPERATSIYASI
Ko‘rsatmalar:
1) homilaning ko‘ndalang yotganligi; 2) homila boshining
oldinda noto‘g‘ri yotganligi va noto‘g‘ri suqilganligi (peshonasining oldinda
yotganligi, yuzi oldinda yotishining orqa turi, orqa asinklitizm); 3) homila boshi
oldinda yotganda kindigi va mayda bo‘laklarining chiqib qolganligi; 4) ona va
homila hayoti uchun xavfli holatlar va kasalliklar.
Shart-sharoiti: 
1) bachadon bo‘yni teshigining to‘la ochilganligi; 2) homila
pufagining butunligi yoki qog‘onoq suvining endigina ketganligi; 3) bachadon
bo‘shlig‘ida homila harakatchanligining to‘la saqlanganligi; 4) homila kattaligi
bilan chanoq o‘lchamlarining mosligi (chanoqning uncha toraymaganligi).
Operatsiya texnikasi. 
Operatsiya quyidagi momentlardan iborat: qo‘l suqish,
homilaning oyog‘ini qidirib topish, oyog‘idan ushlash, asli burish.
Operatsiyadan oldin homilaning vaziyatini, bachadon bo‘yni teshigining
qanchalik ochilganligini va boshqa ma’lumotlarni aniqlash maqsadida tashqi va
qin orqali tekshirish takror o‘tkaziladi.
Qo‘l suqish.
O‘ng qo‘l bilan ishlash oson bo‘lgani uchun bachadon
bo‘shlig‘iga odatda o‘ng qo‘l suqiladi. Ko‘pgina akusherlarning fikricha, ba’zan
chap qo‘lni suqish kerak. M.S.Malinovskiy qo‘l tanlash qoidasini quyidagicha
ta’riflaydi: homilani burib, ko‘ndalang vaziyatdan bo‘ylama vaziyatga o‘tkazish
uchun uning chanoq tomoniga mos keluvchi qo‘lni (birinchi holatda chap qo‘lni,
ikkinchi holatda o‘ng qo‘lni) suqish kerak; bo‘ylama vaziyatdagi homilani
oyog‘iga burishda uning mayda bo‘laklariga mos keladigan qo‘l (birinchi holatda
– chap qo‘l, ikkinchi holatda – o‘ng qo‘l) suqiladi.
Òashqaridagi qo‘l bilan jinsiy yoriq keriladi, homilani
burish uchun tanlangan (ichkaridagi) qo‘lga steril vazelin
moyi surtiladi, bu qo‘l konus shaklida yig‘ilib (250-rasm),
qinga suqiladi va bachadon bo‘yni teshigi sari harakat-
lantiriladi (qo‘l panjasining dorzal tomoni dumg‘aza
tomonga qarab turishi lozim). Barmoqlarning uchlari
bachadon bo‘ynining teshigiga yetishi bilan tashqaridagi
qo‘l bachadon tubiga yetkaziladi (251-rasm). Shundan
keyin homila pufagini yirtib, bachadonga qo‘l suqiladi;
homilaning bosh tomoni oldinda yotganda esa qo‘lni
bachadonga suqishdan oldin homila boshi orqasiga tomon
itariladi.
Homilaning oyog‘ini qidirib topish.
Bo‘ylama
vaziyatdagi homilani oyog‘iga burishda ona qornining old
devoriga qaragan oyog‘ini qidirib topish va ushlab olish kerak.
250-rasm. 
Konus
shaklida juftlashtiril-
gan qo‘l barmoqlari
(“akusher qo‘li”).

---

!%!
Homila ko‘ndalang yotganda qaysi
oyog‘idan ushlash turga bog‘liq: oldingi turda
(homila orqasi oldinga qaraganda) pastda
yotgan oyog‘i, orqa turda esa yuqorida yotgan
oyog‘i ushlanadi. Homilaning oyog‘ini qidirib
topish uchun yoni paypaslanadi) va qo‘l
qo‘ltiqdan chanoq tomonga, so‘ngra soni
bo‘ylab boldirgacha siypalab borib, oyog‘i-
dan ushlab olinadi. Oyoqni qidirayotgan
vaqtda tashqaridagi qo‘l homilaning chanoq
tomonini pastga (ichkaridagi qo‘lga peshvoz)
surib beradi (252-rasm).
Homila oyog‘idan ikki xil usulda ushlanadi:
1) boldiri butun qo‘l bilan
ushlanadi; to‘rtta barmoq boldirni oldingi tomondan ushlaydi, bosh barmoq boldir
muskullari bo‘ylab barmoq uchi taqimgacha yetadi (253-
a 
rasm); 2) homilaning
oyog‘i to‘pig‘idan ko‘rsatkich barmoq bilan o‘rta barmoqda ushlanadi (253-
b
rasm), oyoq panjasini bosh barmoq suyab turadi. Oyoqni birinchi usulda ushlash
ishonchliroq.
Homilani asli burish. 
Homila oyog‘idan ushlangach, tashqaridagi qo‘l
homilaning chanoq tomonidan boshiga yurgiziladi, bu qo‘l homila boshini
yuqoriga, bachadon tubiga tomon surib beradi; ayni vaqtda ichkaridagi qo‘l
homila oyog‘ini pastga tushiradi, qin orqali tashqariga chiqaradi (254-rasm).
Homila oyog‘i jinsiy yoriqdan tizzasigacha chiqarilgach, homilani oyog‘iga burish
tugallangan hisoblanadi (255-rasm). Bu homilaning bo‘ylama vaziyatda
yotganligidan guvohlik beradi.
251-rasm. 
Bachadon bo‘shlig‘iga
qo‘lni kiritish.
253-rasm. 
Homila oyoqlarini ushlash.
a
–oyoq butun qo‘l bilan ushlangan; 
b
–
oyoq ikki barmoq bilan ushlangan.
252-rasm. 
Homilaning oyog‘ini
qidirib topish.
a
b

---

!%"
Homila ko‘ndalang yotganda qog‘onoq suvlari ketayotganda ko‘pincha qo‘li
chiqib qoladi. Chiqib qolgan qo‘l to‘g‘rilab kirgizilmay, steril bintdan yasalgan
qovuzloqqa olinib, simfiz tomonga suriladi. Homilani burgan vaqtda qo‘li jinsiy
yo‘llarga o‘z-o‘zidan yuritiladi. Homila burilgan vaqtda ko‘pincha asfiksiya ro‘y
beradi. Shu sababli homila burilgandan keyin odatda oyog‘idan tortib olinadi.
Kamdan-kam hollarda vrach chaqirish yoki tug‘uvchi ayolni tug‘ruq
majmuiga yetkazish imkoniyati bo‘lmaganda akusher narkoz bermasdan turib,
homilani buradi. Bunday hollarda operatsiyadan oldin ayol terisi ostiga 0,1% li
atropin sulfat eritmasidan 1 ml va 1% li papaverin eritmasidan 1 ml yuborish
kerak. Operatsiyaning hamma momentlari navbatma-navbat (dard tutmayotgan
vaqtda) qilinadi.
BACHADON BO‘YNI ÒO‘LIQ OCHILMAGANDA HOMILA
OYOG‘INI ICHKI VA ÒASHQI ÒOMONGA BURISH
(BREKSÒON-GIKS USULIDA BURISH)
Patologik tug‘ruq chog‘ida ba’zan bachadon bo‘ynining teshigi chala
ochilgani holda homilani burishga quyidagi ko‘rsatmalar bo‘lishi mumkin.
1. Plasentaning oldinda yotishi.
Homila oyog‘iga burilgach, pastga
tushirilgan chanoq tomoni oldinda yotgan plasentanning chanoq devoriga taqab
qisiladi, bu qon ketishini to‘xtatishga yordam beradi. Ammo operatsiya texnikasi
murakkab bo‘lib, unda ko‘pincha homila nobud bo‘ladi, bachadon bo‘ynining
shikastlanish xavfi kelib chiqadi. Shu sababli plasenta oldinda yotganda boshqa
operatsiyalar ma’qul ko‘riladi. Homila chala bo‘lib, nobud bo‘lgan taqdirda
bachadon bo‘ynining teshigi to‘la ochilmasdan turib homilani burishga ruxsat
etiladi.
254-rasm. 
Oyoqdan
tortib burish.
255-rasm. 
Oyoqqa burish tugallangan.
Oyoq tizzasigacha chiqarilgan.

---

!%#
2. Homila ko‘ndalang (qiyshiq) yotganda
qog‘onoq suvining barvaqt ketishi va homi-
laning chala yo o‘lik ekanligi.
Shart-sharoiti: 
1) bachadon bo‘yni teshi-
gining kamida 2 barmoq enicha ochilganligi;
2) homilaning harakatchanligi (homila
pufagining butunligi yoki qog‘onoq suvining
yaqinda ketganligi); 3) chanoqning anchagina
toraymaganligi; 4) tug‘ruqni darhol tugallash
zarurati (ko‘rsatmalar) yo‘qligi.
Operatsiya texnikasi.
Steril vazelin surib,
konus shaklida yig‘ilgan qo‘l panjasi qinga,
so‘ngra ko‘rsatkich barmoq bilan o‘rta barmoq
bachadon bo‘ynining teshigiga suqiladi, homila
pufagi shu barmoqlar bilan yirtiladi va dastlab
(homila bo‘ylama vaziyatda bo‘lsa) boshi
itariladi. Òashqaridagi qo‘l bachadon tubiga
o‘tqaziladi. Keyinchalik butun operatsiya ikki qo‘llab qilinadi. Òashqaridagi qo‘l
bilan homilaning chanoq tomoni suqilgan barmoqlarga tomon suriladi. Suqilgan
ikki barmoq bilan homila oyog‘i to‘piqlaridan ushlanadi (256-rasm), keyin
tashqaridagi qo‘l homila boshiga o‘tkazib, homila boshi shu qo‘l bilan yuqoriga,
bachadon tubiga tomon itariladi. Ayni vaqtda homila oyog‘i ichkaridagi qo‘l
bilan pastga tortiladi va bachadon bo‘ynining teshigidan qinga, so‘ngra tashqariga
chiqariladi. Oyog‘i tizzasigacha jinsiy yoriqdan chiqqach, homilani burish
tugallangan hisoblanadi. Keyinchalik tug‘ruq konservativ usulda boshqariladi.
Homilaning oyog‘iga ozgina yuk (200–400 g) osib qo‘yiladi.
Agar zaruriyati bo‘lmasa tug‘ruqni jadallatish (oyog‘idan tortish) yoki
homilani tortib olishga urinishlar taqiqlanadi, chunki bunda og‘ir shikast yetishi
(bachadonning bo‘yni va pastki segmenti yirtilib, og‘ir darajada qon ketishi)
mumkin.
HOMILANI CHANOQ ÒOMONIDAN USHLAB ÒORÒIB OLISH
(EXTRACTIO FOETUS)
Ona va homilaning hayotiga xavf soluvchi noxushliklar ro‘y berganda chanoq
tomoni oldinda yotgan homilani tortib olib, tug‘ruqni tugatishga to‘g‘ri keladi.
Bachadon bo‘ynining teshigi to‘la ochilgach, homilani oyog‘iga burish klassik
operatsiyasidan keyin ham homila tortib olinadi.
Homilani tortib olish qo‘l amalidan farq qiladi. Homilaning chanoq tomoni
oldinda yotganda homila kuragining pastki burchagigacha tug‘ilgach, qo‘llari
va boshini bo‘shatish maqsadida qo‘l amali bajariladi. Homilani chanoq
256-rasm. 
Bachadon bo‘ynining
teshigi chala ochilganda homilani
oyog‘iga burish (Brekston-Giks
usuli).

---

!%$
tomonidan ushlab tortib olish operatsiyasida esa homila oyoqlaridan tortib
bo‘shatiladi. Bu operatsiya asbobsiz, faqat qo‘lda bajariladi.
Ko‘rsatmalar:
1) tug‘uvchi ayolning og‘ir kasalliklari (eklampsiya, yurak
kasalliklari va hokazo) sababli tug‘ruqni tez tugallash zaruriyati; 2) homila
asfiksiyasi; 3) homilani oyog‘iga burish klassik operatsiyasidan keyin.
Shart-sharoiti: 
1) bachadon bo‘yni teshigining to‘la ochilganligi; 2) homila
pufagining yorilganligi; 3) homila o‘lchamlari bilan ona chanog‘i o‘lchamlari
mosligi.
Oyog‘i oldinda yotgan homila bir oyog‘idan (bir oyog‘i oldinda yotganda)
yoki ikkala oyog‘idan (ikkala oyog‘i oldinda yotganda), faqat oldinda yotganda
chov bukimidan ushlab tortib olinadi. Dumba aralash oldinda yotganda oldingi
oyoq pastga tushiriladi; bir oyoq oldinda yotadigan qilib qo‘yiladi va homila shu
oyog‘idan ushlab tortiladi.
HOMILANI OYOG‘IDAN USHLAB ÒORÒIB OLISH
Oldinda yotgan (oldingi) oyoq hali qinda bo‘lsa, ikki barmoq bilan jinsiy
yoriqdan tashqariga chiqariladi va oyoq shunday ushlanadi: bosh barmoq boldir
muskullari bo‘ylab joylashadi, qolgan to‘rt barmoq boldirni oldingi tomondan
ushlaydi. Homila oyog‘ini ikki qo‘lda ushlash mumkin: ikkala bosh barmoq boldir
muskullari bo‘ylab yotadi (257-rasm). Oyoq shunday ushlanganda suyaklari
sinmaydi. Oyoqdan tortib olishda tizza bo‘g‘imi cho‘zilmasligi uchun shu
bo‘g‘imdan ushlagan ma’qul. So‘ngra oyoq sekin-asta pastga qarab tortiladi
(traksiya); oyoq tashqariga chiqa borgan sayin, tortib oluvchi qo‘l oyoq bo‘ylab
yuqoriga, jinsiy yoriqqa tomon surib boriladi (258-rasm).
Homilaning oldinda yotgan dumbasi va yonbosh suyagi (fiksatsiya nuqtasi)
simfizning pastki chekkasi ostiga kelguncha homila pastga tomon tortilaveradi,
so‘ngra homilaning oldingi soni ikkala qo‘l bilan ushlanib, yuqoriga ko‘tariladi
257-rasm. 
Homilani oyog‘idan ushlab
tortib olishda qo‘llarning joylashuvi.
258-rasm. 
Homila oyog‘ini sonidan
ushlab tortish.

---

!%%
(259-rasm); ayni vaqtda homila tanasi yoniga bukilib, ikkinchi dumbasi oraliq
ustidan sirpanib chiqadi.
Homilaning ikkinchi (orqadagi) oyog‘ini hech qachon bo‘shatmaslik kerak
(sinish xavfi bor), homila tortib olingan sayin orqadagi oyog‘i o‘zicha chiqadi.
Homilaning ikkinchi dumbasi chiqqach, qo‘llar quyidagicha harakatlan-
tiriladi: bir qo‘lda oldingi son ushlanadi, shu bilan birga qo‘lning bosh barmog‘i
dumg‘aza bo‘ylab joylashadi; ikkinchi qo‘lning ko‘rsatkich barmog‘i orqadagi
chov bo‘g‘imiga kiritiladi, bu qo‘lning bosh barmog‘i ham dumg‘azaga qo‘yiladi
(qolgan barmoqlar kaftga taqalib turadi). Homilaning chanoq tomonini yuqorida
ko‘rsatilgancha ushlab, traksiya pastga tomon davom ettiriladi, lekin endi traksiya
tikroq sathda bo‘ladi. Orqadagi oyoq chiqqach oldingi oyoq kabi ushlanadi (260-
rasm), homila kindigigacha tortib olinadi, kindigining tarang-tarangmasligi
tekshiriladi, so‘ngra kuraklarining pastki burchagigacha tortib olinadi. Shundan
keyin homilaning qo‘llari va boshi qo‘l amalidagi qoidalarga muvofiq
bo‘shatiladi.
Homilaning ikkala oyog‘i oldinda yotganda ikkala oyog‘idan ushlab tortiladi.
Homila oyoqlari qinda bo‘lsa, bo‘shatiladi, oyog‘i har bir qo‘l bilan shunday
ushlanadiki, bosh barmoqlar boldir muskullari bo‘ylab joylashadi, qolgan
barmoqlar esa boldirdan ushlaydi. Oyoqlar tortib olingan sayin qo‘llar yuqoriga,
jinsiy yoriqqa tomon suriladi. Ikkala oyoqdan tortib olishning boshqa bosqichlari
oldinda yotgan bir oyoqdan tortib olishga o‘xshaydi.
HOMILANI CHOV BUKIMIDAN USHLAB ÒORÒIB OLISH
Faqat dumbalar oldinda yotganda homilani tortib olish bitta ko‘rsatkich
barmog‘i bilan boshlanadi, bunda barmoqni ilmoq kabi bukib, homilaning oldingi
chov bukimiga kiritiladi (261-rasm). Homilaning oldingi dumbasi chiqib, yonbosh
suyagi qov ravog‘i ostiga kelguncha traksiya pastga tomon davom ettiriladi.
Òraksiya to‘lg‘oq tutgan vaqtda qilinadi; kuchaytirish uchun operatsiya qilayotgan
qo‘lning kaft usti ikkinchi qo‘l bilan ushlab turiladi.
259-rasm. 
Homilaning yonbosh suyagi
(fiksatsiya nuqtasi) simfiz ostiga kelganda,
soni yuqoriga ko‘tariladi.
260-rasm. 
Homilaning dumbasi
tug‘ilgach tanasini tortib olishda
qo‘llarning joylashuvi.

---

!%&
Oldingi yonbosh suyagi qov ravog‘ining
ostiga kelgach, traksiya yuqoriga yo‘naltiriladi.
Ayni vaqtda homila tanasi yonga bukilib,
orqadagi dumbasi yorib chiqadi. Shundan keyin
ikkinchi qo‘lning ko‘rsatkich barmog‘ini ilmoq
kabi bukib, homilaning orqadagi chov bukimiga
kiritiladi va kuraklarining pastki burchagigacha
tortib olinadi, oyoqlari o‘z-o‘zidan chiqadi.
Homilaning qo‘llari va boshi qo‘l amalidagi kabi
bo‘shatiladi.
Homilani chov bukimidan ushlab tortib olish
eng murakkab jarayon, bunda operatsiya qiluvchi
qo‘l tez charchaydi, homilaning dumbalari sekin
harakatlanadi. Dumbalar yuqorida yotganda homilani dumbasidan ushlab tortib
olish ayniqsa qiyin.
Chov bukimiga to‘mtoq metall ilmoq yoki qovuzloq (tasma, bint qovuzloq)
solib tortishni ham taklif etishadi, ammo bunda homilaga shikast yetadi (suyagi
chiqadi, sinadi va hokazo). Shu sababli hozir bu usullar homila o‘lib qolgandagina
qo‘llaniladi.
Homilani tortib olishda ro‘y beradigan ko‘ngilsiz hodisalar. 
Homilani
tortib olishda ( va qo‘l amalida) bachadon bo‘yni teshigining spazmi, homila
qo‘llarining qayrilib qolishi, orqa tur va boshqa ko‘ngilsiz holatlar ro‘y berishi
mumkin.
Bachadon bo‘yni teshigining spazmini bartaraf qilish uchun narkoz berib
operatsiya qilinadi. Spazmning oldini olish maqsadida operatsiyadan oldin teri
ostiga 0,1% li atropin eritmasi hamda 1% li papaverin eritmasidan 1 ml dan
yuboriladi. Homila qo‘llarining qayrilib qolishi (yuziga, qulog‘i oldiga yoki ensasi
orqasiga o‘tib qolishi) nihoyatda jiddiy ko‘ngilsiz holat, bunda qayrilib qolgan
qo‘lni bo‘shatish uchun qinga to‘rt barmoq suqib, homila qo‘lini yuzi va ko‘kragidan
sirpanib tushadigan qilib (“yuz yuvish harakati”) pastga tushirish kerak.
Homilani tortib olayotganda orqa tur paydo bo‘lishi (engagi simfizga, ensasi
dumg‘azaga burilishi) ham mumkin. Orqa turda barmoqni homilaning og‘ziga
suqilib, boshi bukiladi; qanshar sohasi (fiksatsiya nuqtasi) simfiz ostiga kelguncha
homila tashqaridagi qo‘l bilan tortiladi (262-rasm). Shundan keyin homila tanasi
oldinga (ona qorniga tomon) engashtiriladi va boshi oraliq ustidan chiqariladi.
Homila boshi yozilgan bo‘lsa, og‘ziga barmoq yaqinlashtirish va boshini
bukishning iloji bo‘lmaydi, bunday hollarda homila oyog‘idan ushlanib, tanasi
onaning qorin devoriga yaqinlashtiriladi; homilaning yelka kamarini orqa
tomondan ikkinchi qo‘l bilan ayri shaklida ushlab, homilani tortib olishga yordam
beriladi. Homila boshi vertikal o‘lchami bilan yorib chiqadi, til osti suyagi sohasi
fiksatsiya nuqtasi bo‘lib hisoblanadi (263-rasm).
261-rasm. 
Homilani chov
bukimidan ushlab tortish.

---

!%'
AKUSHERLIK QISQICHLARI
(FORCEPS OBSTETRICA)
Akusherlik qisqichi
– tug‘ruqni tez tugallash zarur bo‘lganda aksari 
tirik
yetuk homila 
boshini tortib olish uchun qo‘llaniladigan asbobdir.
XVII asr boshlaridayoq shotland vrachi Chimberlen akusherlik qisqichini
ishlatganligi ma’lum.
Keyinchalik qisqichning tuzilishini ko‘pgina xorijiy (Levre, Smelli, Simpson,
Negel va boshqalar) va rus akusherlari (I.P.Lazarevich, N.N.Fenomenov,
I.I.Fedorov va boshqalar) qisqichning yangi modellarini yasashgan. Uni
amaliyotga tatbiq etishda ham ko‘pgina olimlar qatnashgan.
Rus akusherlaridan G.I. Korablev, A.Ya. Krassovskiy, N.N. Fenomenov va
boshqalar qisqich solish operatsiyasini yanada takomillashtirishgan.
Simpson qisqichining (264-
a 
rasm) Fenomenov modifikatsiyasi hozir ko‘proq
qo‘llaniladi, qisqich o‘rtasidan bir-biri bilan kesishadigan ikki tarmoq (qoshiq)
dan iborat. Har bir tarmoq uch qismdan tuzilgan: 1) darchali qoshig‘i homilani
boshidan ushlaydi; 2) qulfi tarmoqlarni qovushtirib turadi; 3) dastasi qisqich
qoshiqlari orasida turgan boshni tortib olishga yordam beradi. Qisqich qulfi bilan
dastasi o‘rtasida yon bo‘rtmalari bo‘lib (ular Bush ilmoqlari deb ataladi), bu
homila boshini tortib olishda operatsiya qiluvchi qo‘llar uchun yaxshi tayanch
hisoblanadi. Qisqichning ikkita: bosh va chanoq egriliklari bor. Bosh egriligi
homila boshini ushlashga; chanoq
egriligi chanoq o‘tkazuvchi o‘qining
qayrilgan shakliga mos keladi.
Qisqichning har bir qoshig‘i qinning
(chanoqning) chap va o‘ng tomoniga
alohida-alohida kiritiladi. Chanoqning
chap tomoniga kiritiladigan qoshiq
chap qoshiq deb atalib, hamisha
birinchi bo‘lib kiritiladi, bu
qoshiqning qulfdagi qismi ikkinchi
(o‘ng) tarmoqning qulfi ostida turadi.
262-rasm. 
Orqa turda boshni
chiqarib olish (avval bukiladi).
263-rasm. 
Orqa turda yozilgan
boshni tortib olish.
264-rasm. 
Akusherlik qisqichlari. 
a
–Simpson-
Fenomenov qisqichi; 
b
–Lazarevich qisqichi.
a b

---

!&
Ikkinchi qoshiq chanoqning o‘ng tomoniga kiritiladi va o‘ng qoshiq deb ataladi.
O‘ng qoshiq hamisha chap qoshiqdan keyin kiritiladi, qisqich tarmoqlarini
qovushtirish uchun shunday qilish zarur.
Chanoq egriligi bo‘lmaydigan va tarmoqlari kesishmaydigan Lazarevich
qisqichi (parallel to‘g‘ri qisqich) hozir ko‘p qo‘llanilmaydi (264-
b 
rasm).
Ona va homila hayotini saqlab qolish maqsadida tug‘ruqni tez tugallashni
taqozo qiladigan kasalliklar va ko‘ngilsiz hodisalar akusherlik qisqichini solishga
kerakli ko‘rsatma hisoblanadi. Ularga quyidagilar kiradi: 1) tug‘ruq kuchlarining
ikkilamchi sustligi va homila boshining 2–3 soat ichida qimirlamay turishi; 2)
tug‘ruqdagi endometrit; 3) yurak-tomir tizimi, o‘pka va boshqa a’zolarning og‘ir
kasalliklari; 4) eklampsiya (davolashga qaramay tutqanoq tutaverganda); 5)
homila asfiksiyasi.
Qisqich solish 
shart-sharoiti:
1) homilaning tirikligi; 2) bachadon bo‘yni
teshigining to‘la ochilganligi; 3) homila pufagining yo‘qligi; 4) homila boshining
uncha kichkina (chala homila) va uncha katta (yirik homila, gidrosefaliya)
emasligi; 5) normal (yoki salgina toraygan) chanoq; 6) homila boshining
chanoqdan chiqish teshigida yoki chanoq bo‘shlig‘ida turganligi.
Homila boshi chanoqdan chiqish teshigida turganda qisqich solish osonroq
bo‘ladi, bunday qisqich “chiqish qisqichi” deb ataladi. Homila chanoq
bo‘shlig‘ida turganda boshiga solinadigan qisqich “bo‘shliq qisqichi” deb ataladi,
uni solish birmuncha murakkabroq.
CHIQISH QISQICHINI SOLISH ÒEXNIKASI
Operatsiyaga qisqich, keng plastinkasimon ko‘zgu, pulevoy qisqich
(operatsiyadan keyin bachadon bo‘ynini ko‘zdan kechirish uchun), perineotomiya
uchun zarur qaychi va oraliqni choklash uchun zarur asboblar tayyorlab qo‘yiladi.
Qisqich solishda ba’zan oraliqni qirqishga va tug‘ruq vaqtida yirtilgan oraliqni
choklashga to‘g‘ri keladi.
Operatsiyadan oldin, homila boshining chanoqdagi vaziyatini, o‘q-yoysimon
chok va liqildoqlarining yo‘nalishini aniqlash maqsadida qin orqali tekshirish
o‘tkaziladi. Ensa oldinda yotishining oldingi turida homila boshi chanoqdan
chiqish teshigida bo‘lib, o‘q-yoysimon choki to‘g‘ri o‘lchamda turadi, kichik
liqildog‘i simfizga, katta liqildog‘i dumg‘azaga qaragan bo‘ladi. Qisqichni kiritish
uchun chap tarmog‘ini chap qo‘lga, o‘ng tarmog‘ini o‘ng qo‘lga olib, gorizontal
sathda (stol ustida) juftlashtiriladi.
Operatsiya quyidagi tartibda o‘tkaziladi: 1) qisqich qoshiqlarini kiritish; 2)
qisqich tarmoqlarini qovushtirish; 3) sinab ko‘rish maqsadida traksiya; 4) asli
traksiya (homila boshini tortib olish); 5) qisqichni olish.
Qisqich qoshiqlari quyidagicha kiritiladi: chap qoshiqini chap qo‘lga olib,
chanoq (qin) ning chap yarmiga, o‘ng qoshiqini o‘ng qo‘lga olib, chanoqning

---

!&
o‘ng yarmiga suqiladi. Avval chap qoshiq,
keyin o‘ng qoshiq kiritiladi. Homila boshi
chanoqdan chiqish teshigida turgan bo‘lsa,
qisqich qoshiqlari chanoqning ko‘ndalang
o‘lchamida kiritiladi. Ayni vaqtda qisqich
qoshiqlari homila boshining tepa do‘mboqlar
va quloqlar sohasiga joylashadi, kichik
liqildoq (o‘tkazuvchi nuqta) qisqich sathida
turadi: qisqichning chanoq egriligi, homila
boshining o‘qi (kichik liqildoqdan engakkacha bo‘lgan soha) va chanoqning
o‘tkazuvchi o‘qi bir-biriga mos keladi (265-rasm).
Qisqich qoshiqlari quyidagicha kiritiladi: o‘ng qo‘lning to‘rtta barmog‘i qinga
suqiladi, barmoqlar homila boshining yon yuzasida joylashadi (barmoqlarning
uchlari engakka yo‘nalgan bo‘ladi). Chap tarmoqning dastasi chap qo‘lda yozuv
perosi kabi ushlanib, homilaning o‘ng chov bukimiga (unga parallel holda)
yo‘naltiriladi.
Chap qoshiq qinga suqilib, qo‘l bilan
homila boshi orasiga joylashtiriladi, ayni
vaqtda qoshiqning pastki qirrasi o‘rta barmoq
bilan ko‘rsatkich barmog‘i o‘rtasidagi
chuqurchadan sirg‘anib boradi. Qoshiq chap
qo‘lda o‘ng qo‘l nazorati ostida hech qanday
kuch ishlatmasdan kiritiladi (266-rasm).
Qoshiq suqilgan sayin dastasi pastga, oraliqqa
tomon tushiriladi. Homila boshining tepa
do‘mboq sohasiga joylashadigan qoshiq
ichkaridagi qo‘l bilan yo‘naltiriladi. Chap
qoshiq kiritilgach, o‘ng qo‘l tortib olinadi,
qoshiq dastasi yordamchiga topshiriladi.
So‘ngra o‘ng qoshiq o‘ng qo‘lda chap qo‘l nazoratida chanoqning o‘ng
yarmiga xuddi shunday kiritiladi. O‘ng qoshiq dastasi hamisha chap qoshiq dastasi
ustida turadi.
Qisqich qoshiqlarini juftlashtirish. 
Har bir qoshiq dastasi bir nomli qo‘lda
ushlanadi va qulfdagi qismlari bir-biriga yaqinlashtiriladi. Qisqich qoshiqlari
to‘g‘ri solinsa, darrov juftlashadi.
Sinov traksiyasi. 
Qisqich qoshiqlari juftlashtirilgach, homila boshini tortib
olishda ularning sirg‘anish-sirg‘anmasligi tekshiriladi. Shu maqsadda qoshiqlarning
dastalari o‘ng qo‘lda ushlanadi, chap qo‘l panjasi o‘ng qo‘l panjasining ustida yotadi,
shu qo‘lning uzatilgan ko‘rsatkich barmog‘ining uchi homila boshiga tegib turadi.
O‘ng qo‘lda tortib ko‘riladi (267-rasm). Qisqich to‘g‘ri solingan bo‘lsa, qisqich ketidan
homila boshi ham siljiydi va ko‘rsatkich barmog‘i homila boshiga tegib turaveradi.
265-rasm. 
Qisqichni homila
boshiga to‘g‘ri solish.
266-rasm. 
Qisqichning chap
qoshig‘ini kiritish.

---

!& 
Qisqich sirg‘anib ketsa (noto‘g‘ri solingan
bo‘lsa), ko‘rsatkich barmog‘i homila
boshidan uzoqlashib qoladi (qisqich
chiqadi-yu, homila boshi siljimaydi).
Asl traksiya 
(homila boshini tortib
olish). Sinov maqsadidagi traksiyadan
keyin homila boshini tortib olishga kirishiladi. Qisqichning qulf qismi o‘ng qo‘lda
ushlanadi (ikkita barmoq Bush ilmoqlarining ustida turadi), dastasi esa chap qo‘lga
olinadi (268-rasm). Homila boshini tortib olishda tug‘ruq mexanizmining hali tabiiy
yo‘l bilan yuzaga chiqmagan onlari sun’iy
yo‘l bilan bajariladi. Òabiiy tug‘ruq
kuchlarining ta’siriga amal qilib, homila
boshi uyg‘un harakatlar bilan tortib olinadi
(traksiya); har bir traksiya 1–1,5 daqiqaga
cho‘ziladi. Òraksiyalar o‘rtasida 1–2
daqiqa dam beriladi (pauza); homila
miyasida qon aylanishini yaxshilash
maqsadida qoshiqlarning juftlashgan joyi
pauzalarda birmuncha bo‘shatiladi.
Òraksiyalarning yo‘nalishi homila
boshining tug‘iladigan yo‘liga (chanoqning o‘tkazuvchi o‘qiga) mos bo‘lishi lozim.
Homila boshi chanoqdan chiqish teshigida turgan bo‘lsa, ensa do‘mbog‘i
yorib chiqib, ensa osti chuqurchasi qov ravog‘iga yaqinlashguncha traksiya yotiq
(gorizontal) sathda bajariladi. So‘ngra tug‘uvchi ayolning chap tomonida turib,
qisqich dastalari o‘ng qo‘lda ushlanadi va yorib chiqayotgan bosh bilan birga
yuqoriga yo‘naltiriladi, chap qo‘l bilan esa oraliq ushlab turiladi. Òraksiyalar
yuqoriga yo‘naltirilgan paytda homila boshi yozilib, tug‘iladi.
Qisqichni chiqarib olish.
Homilaning ensa va tepa do‘mboqlari chiqarilgach
qisqichni olish va keyin homila boshini oddiy tug‘ruqdagi kabi qo‘lda bo‘shatish mumkin.
Homila boshini qisqichda chiqarsa bo‘ladi. Qisqich teskari tartibda (avval o‘ng qoshig‘i,
so‘ngra chap qoshig‘i) olinadi. Olinayotgan qisqich dastalari onaning qarama-qarshi soniga
yo‘naltiriladi. Yo‘ldosh tushgach, bachadon bo‘yni ko‘zgular bilan tekshiriladi. Bachadon
bo‘yni yirtilgan, qin va oraliq shikastlangan bo‘lsa tartib bilan choklanadi.
KESAR KESISH OPERATSIYASI
(SECTIO CAESAREA)
Bachadonni kesib, homila va yo‘ldoshni olish operatsiyasi 
kesar kesish 
deb
ataladi.
Homilador yoki tug‘uvchi ayol to‘satdan o‘lib qolganda bola hayotini saqlab
qolish maqsadida kesar kesish operatsiyasi qilinganligi qadimdan ma’lum. Òirik
267-rasm. 
Sinov traksiyasi (sxema).
268-rasm. 
Homila boshini
qisqichda tortib olish.

---

!&!
ayolda kesar kesish operatsiyasi birinchi marta XVII asr boshlarida qilingan,
ammo aseptika va antiseptika joriy etilib (XIX asr oxiridan), operatsiya usuli
takomillashtirilgach kesar kesish keng rasm bo‘ldi.
Kesar kesish operatsiyasi qorin devori yoki qin orqali qilinadi.
Qin orqali kesar kesish operatsiyasi kamroq (homiladorlik muddatiga
yetmaganda) qo‘llaniladi.
QORIN DEVORI ORQALI QILINADIGAN KESAR KESISH
Kesar kesish îperatsiyatsiga tegishli ko‘rsatmalar:
1) chanoqning
anatomik jihatdan nihoyatda torligi (3- va 4-darajasi); 2) chanoq bilan homila
boshining bir-biriga mos kelmasligi (klinik jihatdan tor chanoq); 3) bachadonning
yorilish xavfi; 4) plasenta markazining oldinda yotishi (va plasenta yoni oldinda
yotganda ko‘p qon ketishi); 5) normal joylashgan plasentaning barvaqt ko‘chishi
(ichga qon ketishi va shok belgilari); 6) ayolning og‘ir ahvolda ekanligi (yurak
kasalliklari, gipertoniya, gestozlarning og‘ir shakllari va hokazo); 7) bachadonda
ilgari qilingan operatsiyalarning chandiqlari, chanoq tor bo‘lish bilan birga
homiladorlik muddatidan o‘tgani, ona bilan homila hayotini saqlab qolish boshqa
yo‘llar bilan tug‘ruqni tamomlash imkoniyati bo‘lmaydigan ko‘ngilsiz holatlar.
Operatsiya shart-sharoiti:
infeksiya yo‘qligi, homila tirik va yashashga
layoqatliligi. Operatsiyani dard tuta boshlaganda qilish maqsadga muvofiq.
Zarur asboblar:
skalpel (2), uzun pinset (2), anatomik pinset (3–4), xirurgik
pinset (3–4), qon to‘xtatuvchi qisqichlar (10 ta uzuni, 5–6 ta kaltasi), Pean qisqichlari
(15–16), kornsanglar (5–6), pulevoy qisqichlar (2), oval qisqichlar (2), kyuretkalar
(2–3), igna ushlagichlar (2), har xil ignalar (10–12), qaychilar (2 ta qayrilgani, 2 ta
to‘g‘risi), qorin ko‘zgulari, kateter, shpris va ignalar, kiyim qisqichlari (4).
Qon quyish va asfiksiya holatida tug‘ilgan bolani jonlantirish uchun zarur
narsalarning hammasi oldindan tayyorlab qo‘yiladi.
Operatsiya texnikasi.
Qorinning old devori oq chiziq bo‘ylab qavatma-
qavat ochiladi. Kesish chizig‘i qov yuqorisidan boshlanib, kindikkacha va undan
yuqoriroqqa boradi. Qorin bo‘shlig‘iga qog‘onoq suvlari tushmasligi uchun u
salfetkalar bilan bachadonning oldingi yuzasidan ajratib qo‘yiladi. Bachadonning
oldingi devori uzunasiga qariyb 12 sm uzunlikda kesilib, homila oyog‘idan qo‘lda
ushlab olinadi.
Kindik ikki qisqich orasidan kesilib, bola akusherga topshiriladi. Shundan
keyin yo‘ldosh olinadi, bachadon bo‘shlig‘i qo‘l yoki kyuretka bilan tekshiriladi,
bachadon devori qavatma-qavat choklanadi (269-
a 
rasm), barcha asbob va
salfetkalar olinib, qorin devori qavatma-qavat tikiladi.
So‘nggi vaqtda bachadonni pastki segmentidan kesishni ma’qul ko‘rilmoqda;
buning uchun qorin pardasining qovuq bilan bachadon o‘rtasidagi burmasini
ochib, qovuqni pastga surib qo‘yiladi (269-
b 
rasm). Homila va yo‘ldosh olinib,

---

!&"
bachadon pastki segmenti choklangach, qovuq avvalgi joyiga surib qo‘yilib, qorin
pardasining qovuq bilan bachadon o‘rtasidagi burmasi choklanadi.
VAKUUM-EKSÒRAKSIYA
Homilani vakuum-ekstraktor yordamida tortib olish, ya’ni vakuum-
ekstraksiya operativ akusherlikning zamonaviy usullariga kiradi. Vakuum-
ekstraktor vakuum-apparatdan va homila boshiga qo‘yiladigan katta-kichik
pallalardan iborat. Vakuum-apparatda manfiy bosim vujudga keltiriladi.
Apparatning ishlash tartibi pallasining ichki yuzasi bilan homila boshi o‘rtasida
manfiy bosim vujudga keltirishga asoslangan. Ayni vaqtda homilani tortib olish
uchun zarur traksiya imkoniyatini beradigan tirkashish kuchi vujudga keladi.
Òug‘ruqni tez tugallash zarur bo‘lsa-yu, kesar
kesish ma’qul topilmasa yoki bu operatsiyaga
monelik bo‘lsa, qisqich solish uchun esa zarur
sharoit bo‘lmasa vakuum-ekstraktor tatbiq etiladi.
Asosiy ko‘rsatmalar tug‘ruq kuchlarining
uzoq davom etadigan sustligi, homila asfiksiyasi
boshlanganligi, kindigi to‘g‘rilangandan keyin
ham chiqib qolishi.
Operatsiya shart-sharoiti:
bachadon bo‘yni
teshigining to‘la ochilganligi, homila pufagining
yo‘qligi, homila boshi bilan chanoq o‘lchamlarining
to‘la mosligi, homila ensasining oldinda yotishi.
Homila boshining yozilib oldinda yotganligi, chala
tug‘ish, homila boshi bilan chanoq o‘lchamlarining
mos kelmasligi, to‘lg‘oqni to‘xtatishni talab
qiladigan kasalliklar (yurak poroklari, gestozlarning
og‘ir shakllari va hokazo) vakuum-ekstraksiyaga monelik qiladi.
Vakuum-ekstraktor pallasi homila boshining kichik liqildoq sohasiga qo‘yiladi;
apparat pallasi qo‘yilgach, manfiy bosim 0,4–0,5 kg/sm
3
gacha, traksiyalarda 0,7–0,8
kg/sm
3
gacha yetkaziladi. Òraksiyalar to‘lg‘oq tutgan vaqtda bajariladi (270-rasm).
269-rasm. 
Klassik va
bachadon pastki
segmentidan kesar
kesish operatsiyasi.
a
–bachadon devorining
korporal kesilgan joyini
choklash; 
b
–bachadon-
ning pastki segmentidan
ko‘ndalang kesish.
270-rasm. 
Vakuum-ekstraksiya
operatsiyasi.
Homila boshini vakuum
apparatida tortib olish.
a
b

---

!&#
HOMILANI YEMIRISH OPERATSIYALARI
Homila o‘lik bo‘lsa, uni yemirish operatsiyasi tatbiq etiladi. Homila tirik
bo‘lganda bu operatsiya juda kam qo‘llaniladi. Ayol hayoti xavf ostida qolib,
tug‘ruqni boshqa yo‘llar bilan tamomlashning imkoni bo‘lmaganda homilani
yemirish operatsiyasi qilinadi.
Homilani yemirish operatsiyalari har xil: kraniotomiya (bosh hajmini
kichraytirish), dekapitatsiya (homila boshini tanasidan ajratish), eventratsiya
(qorin bo‘shlig‘ini, ko‘krak qafasini bo‘shatish), kleydotomiya (o‘mrov
suyaklarini kesish), spondilotomiya (umurtqa pog‘onasini yemirish).
Homilaning tanasi va bo‘ynida qilinadigan operatsiyalar majmui (dekapitatsiya,
eventratsiya, kleydotomiya, spondilotomiya) embriotomiya deb ataladi.
KRANIOÒOMIYA 
(CRANIOTOMIA)
Kraniotomiyaga tegishli ko‘rsatmalar: homilaning nobud bo‘lganligi, homila
boshi bilan chanoqning aniq mos kelmasligi, bachadonning yorilish xavfi va
boshqa tahlikali holatlar ro‘y berganda tug‘ruqni boshqa yo‘l bilan tamomlash
imkoniyatining yo‘qligi.
Zarur asboblar: 
Fenomenov perforatori
(271-
a 
rasm) yoki Blo perforatori (271-
b 
rasm),
keng qin ko‘zgulari (2), ko‘targich(2), Myuzo
qisqichlari (2), pulevoy qisqichlar (2), miyani
yemiradigan qoshiqcha (1), kranioklast (1),
o‘mrov suyaklarini qirqish uchun qaychi (1).
Bachadon bo‘yniga va oraliqqa (shikast-
lanish ehtimolini nazarda tutib) chok solish uchun
asboblar tayyorlab qo‘yiladi.
Kraniotomiya quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
1) perforatsiya (homila boshini teshish); 2) eks-
serebratsiya (miyani yemirib olib tashlash); 3)
kranioklaziya (homila boshini kranioklast bilan
tortib olish).
Kraniotomiya texnikasi:
qin ko‘zgular
bilan keriladi, homila boshiga Myuzo qisqichlari
solinadi, homila boshini pastga tortib, perforatsiyaga kirishiladi. Parmaga
o‘xshash tuzilgan Fenomenov perforatoridan foydalangan ma’qul; burov tug‘ruq
yo‘llarining yumshoq to‘qimalarini tasodifan shikastlanishdan saqlaydigan gilza
ichida turadi. Homila kallasining old suyagi shu perforator bilan teshilib, yumaloq
darcha ochiladi. Bloning kopyosimon perforatoridan foydalanish ham mumkin.
Bu perforator kallani chok yoki liqildoq sohasidan krest shaklida qirqadi (273-
271-rasm.
Perforatorlar.
a
–Fenomenov perforatori; 
b
–Blo-
ning kopyosimon perforatori.
a b
25 – 07-769

---

!&$
rasm). Kopyosimon perforatorning kesuvchi yuzalari
tashqariga qaragan, shuning uchun tug‘ruq yo‘llarining
yumshoq to‘qimalarini tasodifiy shikastdan saqlash zarur.
Buning uchun perforator dastasi pastga tushiriladi, qinning
oldingi devori (va qovuq) ko‘zgu yoki chap qo‘l bilan to‘silib,
shikastdan saqlanadi. Homila miyasi steril qoshiq yoki
kyuretka bilan yemiriladi, miya kalla bo‘shlig‘idan bemalol
oqib chiqadi. Ba’zi akusherlar miyani yemirgandan keyin kalla
bo‘shlig‘ini steril fiziologik eritma bilan yuvishadi.
Miya oqib chiqqach, kalla puchayib qoladi; operatsiyaning
keyingi bosqichi –kranioklaziya (ya’ni homila boshini tortib olish)
kranioklast bilan bajariladi. Kranioklast (272-rasm) qoshiqcha
shaklidagi ikkita tarmoq, qulf qismi, dastalar va vintdan iborat.
Yaxlit qoshiq kalla bo‘shlig‘iga kiritilib, yuz suyaklariga yetkaziladi, darchasimon
qoshiq esa kalla yuz qismining tashqi yuziga qo‘yiladi (qisqichning qoshig‘i kabi
kiritiladi).
272-rasm.
Kranioklast.
274-rasm. 
Homila boshini
kranioklast bilan tortish.
273-rasm. 
Homila boshini
Blo perforatorida teshish.
Kranioklast qoshiqlari kiritilgach vint yordamida juftlashtiriladi va qisilgan
bosh mahkamlab qo‘yiladi. Bachadon bo‘ynining teshigi to‘la ochilgach, homila
boshi kranioklast bilan tortib olinadi (274-rasm). Bachadon bo‘ynining teshigi to‘la
ochilib, tug‘ruqni tez tugallash zaruriyati bo‘lsa, bachadon bo‘yni teshigining cheti
qirqilib, keyin homila tortib olinadi.

---

!&%
DEKAPIÒATSIYA
Vaqtidan o‘tkazib yuborilgan ko‘ndalang vaziyatdagi homila
dekapitatsiya qilinadi.
Zarur asboblar:
dekapitatsion ilmoq, qayrilgan uzun to‘mtoq
uchli qaychilar, bachadon bo‘ynini ko‘zdan kechirish uchun ko‘zgular,
pulevoy qisqichlar, chok solish uchun (bachadon bo‘yni va oraliqning
shikastlanish ehtimolini nazarda tutib) asboblar (275-rasm).
Operatsiya texnikasi:
homilaning qo‘li chiqib qolgan bo‘lsa,
unga qovuzloq solib, yordamchiga uzatiladi. Qovuzloq solingan
qo‘lni yordamchi pastga va homilaning chanoq tomoniga tortadi.
Qo‘lni tug‘ruq yo‘llariga kiritib, homilaning bo‘yni qidirib topiladi
va gir aylantirib ushlanadi; bosh barmoq oldinda, ko‘rsatkich
barmog‘i bilan o‘rta barmoq esa orqada turadi. So‘ngra qo‘l bo‘ylab
dekapitatsion ilmoq kiritiladi, bu ilmoq homilaning bo‘yniga
(tugmasini pastga qaratib) solinadi. Ilmoq dastasi pastga qarab qattiq
tortiladi va bosh tomonga aylantiriladi. Ayni vaqtda homilaning
umurtqa pog‘onasi qirs etib sinadi (276-rasm).
Umurtqa pog‘onasi singach, ilmoq olinadi,
homila bo‘ynining yumshoq to‘qimalari to‘mtoq
uchli qaychida ichkaridagi qo‘l bilan qirqiladi.
Homila boshidan ajratilgach, qo‘lidan tortib
chiqariladi. Homila yelkalarini chiqarish qiyin
bo‘lganda o‘mrov suyaklari qirqiladi. Homila
boshi qo‘lda tortib olinadi, buning uchun qo‘lni
bachadon bo‘shlig‘iga kiritib, ko‘rsatkich barmoq
homilaning og‘ziga suqiladi va tortib chiqariladi.
Homila boshini qo‘lda olib bo‘lmasa,
teshib, miyasi uziladi va kranioklastda tortib
olinadi.
Operatsiyadan keyin bachadon bo‘yni, qin
va oraliq sinchiklab ko‘zdan kechiriladi.
KLEYDOÒOMIYA
Kleydotomiya – yelka kamarining hajmini kichraytirish maqsadida o‘mrov
suyaklarini qirqish. Zaruriyatga ko‘ra o‘mrov suyaklarining ikkalasi qirqiladi.
Dekapitatsiyadan keyin yoki yirik homilani tug‘ishda kleydotomiya zarur bo‘lib
qolishi mumkin.
Operatsiya tug‘ruq yo‘llariga suqilgan qo‘l nazorati ostida qilinadi.
Ichkaridagi qo‘lning ikki barmog‘i o‘mrov suyagining o‘rtasiga qo‘yiladi: uchi
275-rasm.
Braunning
dekapitatsion
ilmog‘i.
276-rasm. 
Dekapitatsiya.

---

!&&
to‘mtoq uzun qaychilar (yumilgan holatda) o‘sha qo‘lning kaft yuzasi bo‘ylab
kiritilib, o‘mrov suyagiga yaqinlashtiriladi va suyak qirqiladi. Bir tomondagi
o‘mrov suyagi qirqilgach, yelka kamari 2,5–3 sm kichrayadi, ikkala tomondagi
o‘mrov suyagi qirqilganidan keyin esa yelka kamari 5–6 sm kichrayadi.
EMBRIOÒOMIYA
Embriotomiya homilani bo‘laklarga bo‘lib tug‘dirib olish operatsiyasi. Uning
eventratsiya (evisseratsiya), spondilotomiya turlari mavjud.
EVENÒRATSIYA
Eventratsiya – homilaning qorin devorini yoki ko‘krak qafasini kesib, ichki
a’zolarini olib tashlash.
Vaqtidan o‘tkazib yuborilgan ko‘ndalang vaziyatda bachadon bo‘yni qo‘lga
ilinmaydi va homila boshini tanasidan ajratib bo‘lmaydi, shunday hollarda yoki
homila mayriq bo‘lganda eventratsiya qo‘llaniladi. Operatsiya bachadon bo‘yni
teshigi to‘la ochilgach qilinadi. Homilaning qorin devori qaychida qirqilib, ichki
a’zolari olib tashlanadi. Ko‘krak qafasiga qo‘l yaqinlashtirish osonroq bo‘lsa,
qovurg‘alarni kesib, ko‘krak qafasi ochiladi. Ichki a’zolar olib tashlangach, homila
buklab olinadi. Qiyinchilikni yengillatish maqsadida spondilotomiya operatsiyasi
qilinadi.
SPONDILOÒOMIYA
Spondilotomiya – umurtqa pog‘onasini qirqish, ichki a’zolar olib tashlangach,
umurtqa pog‘onasi qaychida qirqiladi yoki dekapitatsion ilmoq bilan sindiriladi.
So‘ngra qorin devorining yumshoq to‘qimalarini qaychida qirqib, tananing yuqori
(bosh bilan birga) va pastki qismi (oyoqlar bilan birga) ketma-ket olinadi.
Operatsiyadan keyin bachadon bo‘yni, qin va oraliq sinchiklab ko‘zdan
kechiriladi.
OPERATSIYA QILINGAN BEMORLARNI PARVARISHLASH
Akusherlik operatsiyalari chog‘ida qo‘l yoki asboblar orqali bachadon
bo‘shlig‘iga qindagi mikroblar tushib qolishi mumkin. Shu sababli akusherlik
operatsiyalaridan keyin infeksiya yuqish ehtimoli normal tug‘ruqdagiga nisbatan
ko‘proq hisoblanadi. Akusherlik operatsiyalarida tug‘ruq yo‘llarining yumshoq
to‘qimalari shikastlanganidan, ko‘pincha infeksiya kiradigan qo‘shimcha yo‘llar
vujudga keladi. Operatsiya yo‘li bilan tugallanadigan patologik tug‘ruqda ayol
ko‘pincha qon yo‘qotadi, bu esa infeksiyaning avj olishiga qulay sharoit

---

!&'
tug‘diradi. Bolasi tirik tug‘ilmagan (homilani yemirish operatsiyasi qilingan,
bolasi juda ham chala bo‘lgan va hokazo) ayollar ma’yusliklarini ularni
parvarishlash chog‘ida hisobga olish kerak.
Operatsiya qilingan ayollar asosan tinch yotishi, sutkasiga kamida 8–10 soat
uxlashi kerak. Zarur bo‘lsa kechqurun bromidlar (bola emizmaydigan ayollarga)
buyuriladi. Òug‘ayotganda bolasi o‘lgan ayollarni bola emizadigan onalardan
alohida yotqizgan ma’qul.
Òug‘gan ayollarning tagini tozalash, kateterlash, ularga dori yuborish va
bog‘lov materialini almashtirish chog‘ida aseptikaga qat’iy rioya qilish zarur.
Qilingan operatsiyaning turi va bemorning individual xususiyatiga qarab, parhez
va rejim buyuriladi.
Operatsiyadan keyingi davrda bemorning harorati va pulsiga jiddiy e’tibor
berish, sut bezlarining (to‘g‘ri emizish, sutini sog‘ib olish, ko‘krak bezlarini
parvarish qilish), shuningdek, ichak va siydik chiqarish yo‘llarining funksiyasidan
xabardor bo‘lib turish, zaruriyatga ko‘ra organizmning umumiy holatini
mustahkamlaydigan dorilar va antibiotiklar buyurish lozim. Òug‘gan ayol
tug‘ruqxonadan uyiga jo‘natilganda tug‘ruqning qanday o‘tganligi va qilingan
operatsiya to‘g‘risida ma’lumotnoma beriladi (70 kunlik ta’til olish uchun shunday
ma’lumotnoma talab qilinadi).
Òug‘ib uyiga kelgan, ona va bolani akusher patronaj yo‘li bilan (uyiga borib)
muntazam kuzatib boradi.
Nazorat uchun savollar
1. Akusherlik operatsiyasining tasnifi.
2. Akusherlik operatsiyalariga tayyorlash va og‘riqsizlantirish turlari.
3. Bachadonni qirish operatsiyasi, ko‘rsatma va texnikasi.
4. Homila qoldiqlarini barmoqda olib tashlash.
5. Òug‘ruq yo‘llarini tug‘ruqqa tayyorlash operatsiyalari.
6. Akusherlik burish operatsiyalari.
7. Akusherlik qisqichlari, ko‘rsatmalar, shart-sharoit va texnikasi.
8. Kesar kesish operatsiyasi, turlari, ko‘rsatmalar, shart-sharoit va texnikasi.
9. Vakuum ekstraksiya operatsiyasi, ko‘rsatmalar, shart-sharoit va texnikasi.
10. Homilani yemirish operatsiyasi, turlari, ko‘rsatmalar, shart-sharoit va texnikasi.

---

!'
IV QISM.
AKUSHERLIKDA SHOSHILINCH
YORDAM KO‘RSAÒISH
XXXII BOB.
ÒERMINAL HOLAÒLARDA ORGANIZM
ASOSIY ÒIZIMLARINING
PAÒOFIZIOLOGIK XUSUSIYAÒLARI
Homiladorlik va tug‘ruqda to‘satdan terminal holatlar keltirib chiqaruvchi
asoratlarning turlari.
O‘zbekiston Respublikasi sharoitida 60–65% hollarda homiladorlik va
tug‘ruq mo‘tadil fiziologik me’yorda kechishi, qolgan 35–40% tug‘ruq u yoki
bu holdagi patologik tarzda kechishi kuzatiladi.
Homiladorlik va tug‘ruqning ba’zi bir xil asoratlari akusherlik amaliyotida
juda muhim o‘rin tutadigan, zudlik bilan reanimatsiya chora-tadbirlarni talab
qiladigan ekstrimal holatlarni sodir etadi. Bunday asoratlardan homiladorlik
davrida uning ikkinchi yarmida, ayniqsa tug‘ruq oldi dekret ta’tilining so‘nggi
haftalarida ko‘p uchraydigan kechki gestozlar (preeklampsiya, eklampsiya holati)
plasentaning oldinda joylashuvi va barvaqt ko‘chishi oqibatida sodir bo‘ladigan
qon ketishlar, tug‘ruq va undan keyingi dastlabki davrida esa bachadondan gipo-
atonik qon ketishlar, septik infeksiya (sepsis, septik shok) homila gipoksiyasi va
chaqaloqlar asfiksiyasi, gemorragik shok, gipo-afibrinogepemiya, DVS (tomir
ichi keng tarqalgan qon ivishi sindromi) sindromi holatlari akusherning hamisha
hushyor, o‘tkir zehnli bo‘lishini hamda lozim bo‘lganda zudlik bilan terminal
holatdagi ayollarga tez va shoshilinch yordam ko‘rsata bilishi talab qiladi.
REANIMAÒOLOGIYA HAQIDA ÒUSHUNCHA
Reanimatologiya so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, “re” – qayta, “anaemary”
– tiriltirish, “logos” – ta’limot, ya’ni organizmni qayta jonlantirish haqida ta’limot
degan ma’noni anglatadi.
Akademik V.A.Negovskiy ta’riflashicha, ”Reanimatologiya – bu o‘layotgan
organizmdagi bir qancha tizimlarga ta’sir etgan holda markaziy asab tizimining
o‘lishini oldini olish va so‘nayotgan miya funksiyasini qaytadan to‘liq tiklash
haqidagi fan deb qarash mumkin”. Reanimatologiya – bu inson hayotida terminal
holatlarning patologiyasi, terapiyasi va profilaktikasini, klinik o‘limga qarshi
kurash, bemorni bu holatdan olib chiqish chora-tadbirlarini o‘rgatadi.
Uning asosiy vazifasi o‘limga olib keluvchi mexanizmlarni o‘rganish, hayot
bilan o‘lim oralig‘idagi holatni (terminal holat), hayot uchun zarur bo‘lgan
funksiyalarni qayta jonlantirish va undan keyingi davrni boshqarishdan iborat.

---

!'
O‘lim – odam organizmi va to‘qimalar hayot faoliyatining asta-sekin so‘nishi,
organizmdagi tizimlar funksiyasining ketma-ket buzilishi oqibatida hayotning
to‘xtashi demakdir. Shu holat ya’ni ketma-ket va sekin-asta funksiyalarning
to‘xtashi jonlantirish uchun vaqt va imkoniyat beradi.
Òerminal holatlar
Òerminal holatlarga preagonal, agonal holat va klinik o‘lim kiradi.
Preagonal holat
markaziy asab tizimi faoliyatining buzilishi bilan
xarakterlanadi.
Bemor karaxt yoki hushisiz, qon aylanishi buzilgan, qon bosimi 70–60 mm
simob ustuniga teng yoki o‘lchab bo‘lmaydigan darajada, pulsi yuzaki, tezlashgan,
periferik qon aylanish buzilishining aniq belgilari bor, teri oqish yoki ko‘kimtir
(sianoz) yoki oqargan, bo‘g‘ilish ko‘zga tashlanadi. Preagonal holat uzoq davom
etishi mumkin.
Agonal holat.
Agonal yunoncha “agon” kurashmoq degan so‘zdan olingan.
Klinik o‘lim boshlanishidan oldin agoniya – bevosita o‘limdan oldin ro‘y
beradigan organizmning reaktiv va muvofiqlashtiruvchi so‘nggi alomatlari ro‘y
beradi. Bunda organizmning boshqaruv tizimlari izdan chiqib, talvasa tutadi,
puls tezlashadi, o‘pka shishadi, yurak aritmiyasi kuzatiladi, qon bosimi ko‘tariladi
(periferik qon tomirlari spazmi tufayli) nafas olish to‘liq bo‘ladi. Bu reaksiya
o‘layotgan organizmning hayotini saqlab qolish uchun kurashidir.
Bu holat gipoksiyaning chuqurlashishi, bosh miya qobig‘i faoliyatini
so‘nishiga olib keladi, bu esa hushning yo‘qolishiga sabab bo‘ladi. Yurak qon
tomirlari faoliyati agonal holatda o‘zgarishlarga uchraydi. Periferik qon tomirlar
spazmi agonal qo‘zg‘aluvchanlikda ro‘y beradi va asta-sekin parhez holatiga
o‘tadi. Bu holatda qon bosimi tushadi, pulsi ipsimon, keyinchalik aniqlab
bo‘lmaydigan darajaga keladi, yurak tonlari bo‘g‘iq yoki eshitilmaydi. Yurak
faoliyati haqida uyqu arteriyasidagi pulsga qarab fikr yuritish mumkin. Nafas
olish tezlashadi va chuqurlashadi. Buning natijasida miya gipoksiyasi ortib boradi.
Agonal holatdagi nafas olishning o‘zgarishi boshlang‘ich davrda tez va chuqur,
keyinchalik yuzaki va nafasning to‘xtashi bilan xarakterlanadi, bu holat terminal
pauza deyiladi, u bir necha sekunddan 2–3 daqiqaga qadar davom etishi mumkin.
Òerminal pauzadan so‘ng agonal nafas olish boshlanadi, sekin-asta nafas
harakatlari yuzakilashadi va qisqa muddatli nafas chiqarmay turish yoki ikki
fazali nafas chiqarish (tutqanoqli nafas olish) kuzatiladi va shu orada nafas olish
to‘xtaydi.
Klinik o‘lim
hayot va o‘lim o‘rtasidagi oraliq holat, buni hali o‘lik yoki
tirik deb ham bo‘lmaydi.
Klinik o‘lim markaziy asab tizimi, qon aylanishi va nafas olish tizimlari
faoliyatining to‘xtab qolishi lahzasidan boshlanib qisqa muddat davom etadi,

---

!' 
lekin shu muddatda to‘qimalar va ayniqsa bosh miyada qayta tiklab bo‘lmaydigan
o‘zgarishlar ro‘y bermagunga qadar bo‘lgan davr.
Demak klinik o‘limda organizmni qayta jonlantirish mumkin.
Klinik o‘lim 5–7 daqiqa davom etadi. Gipotermiya sharoitida organizmning
kislorodga bo‘lgan ehtiyoji kamroq bo‘lganligi sababli klinik o‘lim 1 soatgacha
davom etishi mumkin. Bu davrda qon aylanishi, nafas olish to‘xtaydi, reflekslar
yo‘qoladi, lekin almashinuv jarayonlari to‘xtamagan bo‘ladi.
Kislorod kelishi to‘xtagach almashinuv glikoliz yo‘li bilan sodir bo‘ladi, bu
esa asab tolalarining hayotini minimal darajada saqlaydi, sekin-asta miyadagi
glikogen, adenozintrifosfat kislota va asab to‘qimasi o‘ladi.
Biologik o‘lim organizm hayot faoliyatining batamom barham topib, barcha
fiziologik jarayonlarning to‘xtab qolishidir; u boshlangandan keyin tez orada
murdada o‘limdan keyin paydo bo‘ladigan bir qancha o‘zgarishlar ro‘y beradi.
Homiladorlik davrida gemostazning moslashuvi (adaptatsiyasi)
Fiziologik sharoitda gemostaz (qon ivishi jarayoni) qon tomirlar devorlarining
holatiga, trombositlar miqdori va sifatiga, qon ivish faktorlari hamda fibrinolizga
bog‘liq. Ularning o‘zaro munosabati qonning tomirlardagi sirkulatsiyasini va
har xil jarohatlar natijasida qon ketganda qonning to‘xtashini ta’minlanadi.
Homiladorlik vaqtida qon ivish tizimi fibrinoliz o‘zgarishlarga uchraydi. Ivish
faktorlari va fibrinogen aktivligi oshadi.
Bachadon-plasenta tizimi qon tomirlarida fibrin to‘planadi va fibrinolizni
susaytiradi.
Bunday o‘zgarishlar va umumiy aylanib yuruvchi qon hajmining
ko‘payganligi plasenta ajralganda qon ketishini oldini oladi, qon tomirlarida
tromblar hosil qiladi, homiladorlik tufayli kelib chiqadigan salbiy oqibatlar
tromboemboliya, qon ketishidan kelib chiqadigan DVS sindromini oldini
oladi.
Qon tomirlar devorining butunligi. 
Qon tomirlar devorining butunligini
saqlashda trombositlar muhim ahamiyatga ega. Òrombositlar miqdori
kamayganda yoki funksiyalari buzilganda kapillarlardan kuchli qon ketadi.
Òrombositlar normada mikrotromblar hosil qilib qon tomirlar devoridagi
mikrodefektlarni berkitadi, keyinchalik fibrinoliz tufayli erib ketadi.
Òrombositlar buzilgan bazal membranadagi kollagenga yopishadi, keyin
trombositlarning o‘zida o‘zgarish hosil bo‘ladi, ularning shakllari o‘zgaradi va
ADF (adenozindifosfat) ajralib chiqadi. ADF ajralishi trombositlar agregatsiyasini
stimulatsiya qiladi.
Shu reaksiyalar oxirida trombin va fibrin hosil bo‘lishini tezlashtiradi. Katta
qon tomirlar buzilganda trombositlar defektni yopa olmay qoladi. Bunda qon
tomirlarining qisqarishi va koagulatsiya mexanizmi katta rol o‘ynaydi.

---

!'!
Koagulatsiya tizimi. 
Koagulatsiyaning oxirgi hosilasi qon plazmasidagi
erigan fibrinogendan erimaydigan fibrinning hosil bo‘lishidir.
Fiziologik homiladorlik paytida gemostaz tizimida VII–VIII–X ivish
faktorlari, ayniqsa plazmadagi fibrinogen miqdori ko‘payadi, bu esa homiladorlik
vaqtida eritrositlarning cho‘kish tezligi (ECHÒ) ko‘tarilishining asosiy sababi
hisoblanadi. Fibrinoliz gemostazdagi dinamik o‘zaro ta’sir etuvchi mexanizmning
bir qismi hisoblanadi, u qondagi plazminogenning faolligiga bog‘liq bo‘ladi.
Plazminogen aktivatori bachadonda, tuxumdonlarda, yurakda, o‘pkada,
qalqonsimon bezda, buyrak usti ortiqlari va limfatik tugunlarda ko‘p uchraydi,
uning aktivligi vena qon tomirlarida aniqlanadi.
Òananing pastki qismlarida vena qon tomirining tiqilishi fibrinolizni
stimulatsiyalaydi; fibrinolizning ikki turdagi ingibitorlari; antiplazminogenlar
va antiplazminlar tavofut etiladi.
Plazminogen ingibitorlariga epsilon aminokapron kislotasi va antifibrinolitik
agent kiradi.
Plazminning aktivligini trombositlar, plazma va zardob juda susaytiradi.
Normada plazmadagi antiplazmin plazminogenga nisbatan baland bo‘ladi.
Plazmaning fibrinolitik aktivligi homiladorlik paytida, ayniqsa tug‘ruq
davrida susayadi, plasenta tug‘ilgach 1 soatdan keyin o‘zining oldingi holatiga
qaytadi.
Bu esa plasentada fibrinolizni blokada etuvchi ingibitorlar borligidan darak
beradi. Demak homiladorlik paytida fibrinoliz jarayonining tormozlanishiga
plasentaning ahamiyati kattadir.
Homiladorlik paytida qonning ivishi tizimida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar
koagulatsion aktivlikni doimo susaytiradi. Elektron mikroskop orqali
tekshirilganda plasentaning vorsinkalar orasidagi bo‘shliqlarda va spiral
arteriyalar devorida fibrinogen to‘planishini ko‘rish mumkin. Homiladorlik
rivojlanishi bilan elastik membrana va ulardagi muskullardan iborat qatlam
orasida fibrin to‘planadi. Plasenta ajralayotganda miometriy qisqaradi va
plasentaga kelayotgan qon kamayadi. Spiral arteriyalar devoridagi o‘zgarishlarga,
qon tomirlari terminal qismining berkilishi sabab bo‘ladi. Plasenta tug‘ilgandan
keyin uning nayi fibrin qobiq (plenka) bilan qoplanadi.
Bachadon va plasentar qon aylanishi homiladorlikning oxirida periferik
qon tomirlari qarshiligining kamayishi, plasenta va bachadon vaznining
ortishi, homilador ayol organizmida umumiy aylanib yuruvchi qon hajmi
sezilarli darajada ko‘payishi kuzatiladi. Bu holat bachadon plasentar qon
aylanishi doirasidagi qon tomirlari qarshiligining kamayishi bilan uzviy
bog‘liq.
Plasenta qon tomirlari kam qarshilikka ega bo‘lganligi sababli qon aylanishi
passiv ravishda boshqariladi, bu esa bachadon – plasentar qon aylanishining
miogen autoregulatsiya mexanizmining yo‘qligi tufayli sodir bo‘ladi. Shunday

---

!'"
qilib bachadonning qon tomirlari homiladorlikning oxirgi muddatida maksimal
kengaygan bo‘ladi. Ma’lumki fiziologik o‘tayotgan homiladorlikda progesteron
miqdorining ko‘p bo‘lishi bachadon muskullaridagi tomirlarni bo‘shashtiradi va
bachadon-plasentar qon aylanishini kuchaytiradi.
Bachadon bo‘shlig‘i hajmining qisqarishi (qog‘onoq suvlarining ketishi,
homilaning tug‘ruq yo‘llaridan siljishi) plasenta yuzasini kichrayishiga va
bachadon-plasentar qon aylanishining kamayishiga olib keladi.
Òug‘ruq vaqtida bachadon qisqarishi natijasida miometriydagi bosim arterial
bosimga nisbatan ortadi. Shu tufayli vorsinkalar orasidagi bo‘shliqdan venoz
qoni oqib ketishi vaqtincha to‘xtaydi, arteriyadan qon kelishi ham tugaydi, bu
holat homila qonidagi kislorodning parsial bosimi (PO
2
) kamayishiga olib keladi.
Òug‘ruq kuchlari sustligida miometriydagi gemodinamika o‘zgaradi, bu esa
homila va plasenta gipoksiyasiga olib keladi.
E.Ò.Mixaylenkoning kuzatishlariga ko‘ra miometriydagi PO
2
– kislorodning
parsial bosimi tug‘ruq boshlanishida 19,1 mm simob ustuniga teng bo‘lib, tug‘ruq
kuchayganda 10,8 – 0,28 mm simob ustunigacha kamayadi. Odatda dard va
to‘lg‘oq davrida PO
2 
juda kamayadi, ayniqsa “charchagan” miometriyda PO
2
normaga nisbatan 5,7 – 3,2 marta kamayadi.
Normal homiladorlikda gemoglobin miqdori 110 g/
l
dan kam bo‘lmasligi
kerak 110 g/
l
– 80 g/
l
homiladorlarda yengil shakldagi anemiyadan, 70 g/
l
va
undan past bo‘lishi og‘ir anemiyadan darak beradi.
Homiladorlikda qizil qon tanachalari massasining (QQÒM) ortishiga tarkibida
temir moddasi bor preparatlar qabul qilish ta’sir etadi. QQÒM sog‘lom, homilador
bo‘lmagan ayollarda 1400 ml ni tashkil etadi, homilador ayollarda esa 240 ml ga
– 18 foizgacha ko‘payadi.
QQÒM ortishi asosan homiladorlikning I trimestrda va egiz homiladorlikda
kuzatiladi. Òug‘ruq paytida esa uning miqdori kamayadi.
Organizmda eritropoezni fiziologik jihatdan idora etib turuvchi modda
eritropoetin gormoni hisoblanadi. Homiladorlikning II trimestrida eritropoetin
miqdori oshadi, bu plasentar laktogen ajralishini kuchaytiradi, bu esa qizil qon
tanachalar massasi va plazmaning ko‘payishiga olib keladi. Shuningdek,
gematokrit o‘zgarishiga, ya’ni qizil qon tanachalari hajmining plazma hajmiga
bo‘lgan nisbati o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
Òemir almashinuvi: qondagi temir moddasining konsentratsiyasi homiladorlik
paytida homilador bo‘lmagan ayollarga nisbatan kamayadi. Homiladorlik paytida
qondagi temir moddasining o‘rtacha miqdori:
I trimestrda
– 21 mkmol.l
II trimestrda
– 14,6 mkmol.l
III trimestrda – 10,6 mkmol.l
Homiladorlikda temir konsentratsiyasining kamayishini giperplaziya, homila
va plasenta rivojlanishiga sarflanishi bilan tushuntirish mumkin.

---

!'#
II trimestrda sutkasiga 3–4 mg gacha, III trimestrda esa 6,6 mg gacha temir
moddasiga ehtiyoj seziladi. Shuning uchun ham homiladorlik paytida kamqonlik
kuchayishi yoki yangidan paydo bo‘lishi mumkin.
Suv, elektrolitlar balansi va uning buzilishi
Katta odam organizmining 70–60 % og‘irligini suv tashkil etadi, yosh o‘tgan
sari organizmdagi suv miqdori kamayadi.
Organizmda suv uchta vazifani o‘taydi:
1. Suv plastik element hisoblanadi, u hujayralar, interstinal suyuqliklar,
tomirlar bo‘shlig‘ini to‘ldirib, transport vazifasini o‘taydi.
2. Kolloid kristalloid, tuzlar mikroelementlarning universal erituvchisi
vazifasini o‘taydi.
3. Kimyoviy reaktiv xossasiga ega bo‘lib, organizmda sodir bo‘ladigan
ko‘pgina reaksiyalarda ishtirok etadi.
Shu funksiyasiga asosan suv organizmda erkin holda yoki tuzlar, oqsillar,
kristalloidlarda erigan holda uchraydi.
Suv uchta bo‘shliqda to‘planadi:
Hujayralar tarkibida 50%;
Interstinal suyuqliklar 15%;
Òomirlar orasida 5%.
Interstinal suyuqliklarga miyadagi, seroz bo‘shliqlardagi suvdan tashqari
(plevra, qorin bo‘shlig‘i) orqa miya suyuqligi va sinovial suyuqlik kiradi.
Sanab o‘tilgan bo‘shliqlarda suvning to‘planishi katta hujayralar
(kletochnaya) membranasi va katta kapillar tomir membranasi suv va
elektrolitlar uchun o‘tkazuvchan, lekin oqsil molekulalarini o‘tkazmaslik
xususiyatiga bog‘liq.
Mana shu membranalarini o‘tkazuvchanligidagi farq suvni shu uchala
bo‘shliqlarda normal miqdorda bo‘lishini ta’minlaydi.
Hamma biologik suyuqliklar tuzlar, kolloidlar va kristalloidlar erigan eritma
hisoblanadi. Òuz va ko‘pchilik kolloidlar ionlangan holatda uchraydi, demak
elektr zaryad tashiydi. Normada biologik suyuqliklar elektrolitar holatida teng
musbat va manfiy zaryadlarni tashib yuradi. Suyuqlik muhitidagi elementlar
og‘irlik o‘lchovida beriladigan milligram prosent, ekvivalentlar (milliekvivalent)
yoki molyar birliklarida 1 milli mol hisobida yuritiladi.
Suv balansi
Normal sharoitda organizmdan chiqariladigan suv miqdoriga teng.
Suv organizmga ichish (1200–1400 ml), oziq moddalari orqali (1000 ml.
ga qadar); metabolik yo‘l bilan (ya’ni oddiy oqsillar, yog‘lar va uglevodlarning

---

!'$
parchalanishi natijasida 300 ml gacha) kiradi. Organizm o‘rtacha bir sutkada
2500–2700 ml suv qabul qiladi.
Suv organizmdan siydik (1300–1500 ml), axlat (100 ml), teri yuzasi (500
ml) va nafas yo‘llari orqali (500 ml gacha) chiqariladi.
Òana haroratining ko‘tarilishida organizm 3–8 litrgacha terlash orqali suv
yo‘qotadi.
Elektrolitlar balansi
Òana og‘irligining 5% ini mineral moddalar tashkil etadi. Normal sharoitda
qabul qilingan kaliy miqdori odam organizmida agar tana vazni 70 kg bo‘lsa
150–200 g. (3750–5000 mmol) gacha bo‘ladi. Shulardan 95–98% i hujayralarida
va faqat 2% i interstinal suyuqlikda va plazmada.
Kaliy.
Organizmda kaliy miqdori kamaysa uglevodlar almashinuvi,
fosforlanish jarayoni buziladi, muskullar gipotoniyasi vujudga keladi.
Silliq muskullar zararlanishi, qusish, meteorizm, ichaklar va siydik pufagi
parezini keltirib chiqaradi. Gipokaliyemiya yurak tomirlar funksiyasini buzilishi,
miokard qisqaruvchanligining susayishi, yurak uchida sistolik shovqin paydo
bo‘lishi, qon bosimining tushishi, yurak bo‘shliqlarining kengayishiga olib keladi.
Natriy. 
Organizmning natriyga bo‘lgan sutkalik ehtiyoji 4–5 g ga teng.
Qusish, ich ketish, ovqatlanishning buzilishi, ko‘p terlash natriyning kamayishiga
olib keladi.
Bunda darmonsizlik, bosh og‘rig‘i, ko‘rish qobiliyatining susayishi, pay
reflekslarining susayishi, arterial gipotenziya, taxikardiya paydo bo‘ladi.
Natriy yetishmovchiligini tuz va bikarbonat eritmalari quyish orqali rostlash
mumkin.
Xlor
hujayralar sirtidagi anion hisoblanadi. Gipoxloremik holat xirurgik
bemorlarda Na, K kationlar balansi buzilganda, qusish, ich ketish, ichaklar
tutilganda uchraydi.
Yurak-qon tomirlar tizimining homiladorlikka moslashuvi
Homiladorlik ayolning yurak-qon tomirlar tizimiga katta ta’sir etadi.
O‘zgarishlar faqat yuragi kasal homilador ayollarda emas balki sog‘lom ayollarda
ham namoyon bo‘ladi. Sog‘lom ayollar homiladorlik davrida yurakka tushadigan
qo‘shimcha yuklamani bemalol uddalaydi.
Homiladorlik vaqtida ona va bola organizmlarini sharoitga moslashishiga
qaratilgan gemodinamik o‘zgarishlar sodir bo‘ladi: qon hajmining ortishi, yurak
urishi oshadi va venoz qon bosimi ko‘tariladi.
Homiladorlik davrida qon ishlab chiqish jarayoni kuchayadi: gemoglobin,
eritrositlar, leykositlar soni ortadi, qon plazmasi, plazma hajmi (PH) va aylanib

---

!'%
yuruvchi qonning umumiy hajmi (AYuQH) oshadi. Buni jadvalda quyidagicha
ifodalash mumkin.
AYuQH
PH
Homilador bo‘lmagan sog‘lom ayollarda
66,16 ± 3,31
41,69 ± 2,62
Homilador ayollar (III trimestr)
82,19 ± 2,14
52,89 ± 1,34
AYuQH
– aylanib yuruvchi qonning umumiy hajmi; 
PH
- plazma hajmi
Homiladorlikda fiziologik gipervolemiya
Mikrosirkulatsiya homiladorlik va tug‘ruq davrida plasenta va hayot uchun
zarur bo‘lgan a’zolar miya, yurak, jigar, buyraklarga kislorod hamda boshqa
kerakli oziq moddalarni tashib berishga qulay sharoitni saqlab turuvchi mexanizm
hisoblanadi.
Qon plazmasi homiladorlikning 10-haftasidan boshlab ko‘payadi (34-
haftasigacha) keyin sekinlik bilan ko‘payib borib, homiladorlik oxirida
plazmaning aylanib yuruvchi hajmi homilador bo‘lmagan ayollar plazma hajmiga
nisbatan 2600 ml dan 3900–4000 ml gacha ko‘payishi kuzatiladi. Eritrositlar
hajmi 10 haftaligidan boshlab homiladorlik oxiriga qadar oshib boradi. Plazma
va eritrositlar ko‘rsatkichi oshganligi sababli gemotokrit va gemoglobin
konsentratsiyasi kamayadi. Homiladorlikning 32–34-haftasidan esa ko‘paya
boshlaydi.
Umumiy aylanib yuruvchi qon hajmi uch oylik homiladorlik muddatidan
boshlab 36 haftalikkacha, ya’ni homiladorlikning I va II trimestrida plasenta
rivojlanishi va o‘sish davrida ko‘payadi, o‘rtacha 25–48% oshadi.
III trimestrda esa plasenta o‘sishi susayganligi sababli uning o‘sish sur’ati
pasayadi.
Qon bosimi. 
Normal kechayotgan homiladorlikning II trimestrida sistolik
va diastolik qon bosimi 5–15 mm simob ustunigacha kamayadi.
Ayniqsa homiladorlikning 28-haftasida eng past diastolik qon bosimi
kuzatiladi, keyinchalik asta-sekin ortib, homiladorlik oxirida esa dastlabki
ko‘rsatkichgacha va undan ko‘p ko‘tarilmaydi. Agarda homilador ayoldagi qon
bosimi (AB) homiladorlikkacha bo‘lgan qon bosimiga nisbatan 15–20 % oshsa
demak, bu gestozdan darak beradi.
Egiz homiladorlikda qon bosimi birmuncha yuqori bo‘lishi kuzatiladi, bunda
ko‘proq sistolik va diastolik arterial qon bosimi oshadi.
Qon bosimini ko‘tarilishiga aorta distal bo‘lagining homilador bachadon bilan
qisilishi sabab bo‘ladi.
Puls.
normada katta kishining pulsi bir daqiqada 60–80 martagacha bo‘ladi.
Odatda esa taxikardiya gipoksiya, gipovolemiya, intoksikatsiya, gipertermiya,

---

!'&
tireotoksikoz, yana miokardning zararlanishida, yurak klapanlari zararlanishi
holatlarida qayd etiladi.
Fiziologik taxikardiya homiladorlik vaqtida, jismoniy mehnat qilayotganda
kuzatiladi. Yurak qisqarishi chastotasi homiladorlikning III trimestrida
maksimumga yetadi, homilador bo‘lmagan ayollarga nisbatan 15–20 martagacha
ortadi. Fiziologik homiladorlikning oxirida yurak bir daqiqada 80–90 martagacha
uradi.
Markaziy venoz bosimi homiladorlikning III trimestrida o‘rtacha 8 (4–12
sm) simob ustuniga, homilador bo‘lmagan ayollarda 3,6 (2–5 sm) simob ustuniga
teng bo‘ladi. Yurakning daqiqalik hajmi homiladorlikning 30–32-haftasigacha
ko‘payib, keyinchalik asta-sekin homiladorlikning oxiriga qadar homilador
bo‘lmagan ayollardagi hajmga tenglashadi.
Homiladorlik davrida yurakning ishiga estrogen gormonlar sekretsiyasi,
kortizol va qalqonsimon bez gormonlari ta’sir etadi. Homiladorlar yuragiga
qo‘shimcha yuklama tushishiga aylanib yuruvchi qon hajmining oshishi, ayolning
vazni va gorizontal holatda yurakning joyidan siljishi, qorin bo‘shlig‘idagi
bosimning ortishi va diafragmaning yuqoriga siljishi ta’sir etadi.
Bachadon tubining balandligi, diafragma harakatchanligining
chegaralanganligi ko‘krak qafasida yurak joylashishini o‘zgartiradi. Shuning
uchun sog‘lom homiladorlarda yurak uchida, 10% ayollarda esa o‘pka arteriyasi
sohasida sistolik shovqin eshitiladi.
Ayrim tekshiruvchilar fiziologik homiladorlikda I ton yurak uchida
kuchayishini e’tirof etadi. Fiziologik homiladorlikda II ton uncha o‘zgarishga
uchraymaydi.
O‘tkir yurak va qon tomir yetishmovchiligi. Sabablari, belgilari,
shoshilinch yordam ko‘rsatish
O‘tkir yurak va qon tomir yetishmovchiligi deb yurakning qisqarish
faoliyatining buzilishi natijasida organizmda qon aylanishini o‘tkir susayishiga
aytiladi. Keyingi yillarda o‘tkir yurak va qon-tomir yetishmovchiligi tushunchasi
“yurak qonni kam miqdorda haydashi” sindromi deb atala boshlandi.
O‘tkir yurak va qon-tomir yetishmovchiligi organizmning ko‘pgina a’zo va
tizimlarida og‘ir o‘zgarishlar keltirib chiqaradi. Yurak va qon-tomir yetishmovchiligining
surunkali xilida, organizm qon aylanish yetishmovchiligiga ancha moslashgan bo‘ladi
(yurak nuqsonlari, kardioskleroz va boshqa surunkali kasalliklarda).
Organizmda qon aylanishining o‘tkir buzilishi 2 turga bo‘linadi:
1. Yurakni qon haydash faoliyatining buzilishi, o‘tkir yurak yetishmovchiligi.
2. Qon-tomirlarning tonusi va tomir devorlarining fizik-mexanik buzilishi.
O‘tkir qon-tomir yetishmovchiligi ko‘pgina hollarda qon aylanishining
buzilishiga, yurak va qon-tomir tizimi birgalikda sabab bo‘ladi.

---

!''
Sabablari.
O‘tkir yurak va qon-tomir yetishmovchiliklariga yurak qon-tomir
tizimidagi kasalliklar (yurak nuqsonlari, miokarditlar, yurak ishemik kasalliklari,
o‘pka arteriyasi troboemboliyasi, aritmiya, gipertonik kasallik), bosh-miya
travmalari va insultlar, endogen va ekzogen zaharlanishlar, gipovolemiya
(gipovolemik, gemorragik shok), gipoksiya va anafilaktik shoklar, homiladorlik
gestozlari va boshqa kasalliklar sabab bo‘ladi.
Yurak va qon-tomir yetishmovchiligi kelib chiqishining yana bir sababi, yurak
sistolik hajmining ko‘payishidir. Gipervolemiya natijasida yurak keragidan ortiq
qon haydashga majbur bo‘ladi. Bu holat ko‘pincha qisqa vaqtda keragidan ortiq
qon va qon o‘rnini bosuvchi suyuqliklarni bemorga quyish natijasida yoki siydik
haydovchi dori moddalarini kerakli vaqtda qo‘llamaslik sababli sodir bo‘ladi.
Chap qorinchaning o‘tkir yetishmovchiligi
Chap qorincha yetishmovchiligi, yurak yetishmovchiligining ko‘p
uchraydigan turi bo‘lib, ko‘pincha miokard infarkti, gipertonik kasallik,
kardioskleroz, o‘tkir qon ketishi, homiladorlikning kechki gestozlari, yurakning
mitral nuqsonlari sababli kelib chiqadi.
Chap qorinchaning toj tomirlar bilan kam ta’minlanganligi, chap qorincha
yetishmovchiligini kelib chiqishiga zamin yaratadi.
Chap qorincha yetishmovchiligining sabablari: yurak toj tomirlarining
sklerozi, yurakning mitral va aortal nuqsoni, gipertonik kasallik, ko‘p qon ketishi,
miokard infarkti, o‘tkir zaharlanishlar, kechki gestozlarda qon bosimining
ko‘tarilishi.
Chap qorinchaning qon haydash faoliyati susayishi oqibatida, o‘ng
bo‘lmachada ya’ni kichik qon aylanish doirasida (o‘pkada) venoz bosim oshib,
o‘pkada havo yo‘llari (alveolalar) ga qonning suyuq qismi chiqa boshlaydi.
Natijada o‘pka shishi yuzaga keladi.
Klinik belgilari.
Hansirash va uning tobora zo‘rayib borishi, taxikardiya,
arterial qon bosimi oshgan, normal yoki past bo‘lishi mumkin. Bemor
bezovtalanib, rangi oqaradi, sovuq ter chiqadi, majburiy o‘tirgan holatda bo‘ladi.
Akrasianoz. 
O‘pkada susaygan vezikular nafas asosida, mayda va o‘rta
o‘lchamdagi ho‘l xirillashlar, og‘ir holatda esa har xil o‘lchamdagi ho‘l xirillashlar
eshitiladi.
Boshlanish davrida bemor yo‘talganda kamgina yopishqoq suyuqlik,
keyinchalik kasallik og‘irlashganida qizg‘ish rangli ko‘pikli balg‘am ajraladi.
Shoshilinch yordam. 
O‘tkir yurak chap qorincha yetishmovchiligining
boshlang‘ich davrida namlangan kislorod, yurak glikozidlari: strofantin 0,025%–
1,0, korglyukon 0,06%–1,0 yoki digoksin 0,025%–1,0 vena ichiga. Eufillin 2,4%–
10,0 vena ichiga. Og‘riqsizlantiruvchi analgin 50%–2,0, dimedrol 1%–1,0 bilan
muskul orasiga yoki baralgin – 5,0 muskul orasiga yuboriladi.

---

"
Òil ostiga nitroglitserin tabletkasi har 5–6 daqiqada berib turiladi. Bemorning oyog‘i
tanadan past qilib yotqiziladi. Oyoqlarga issiq vannalar yoki venoz jgutlar bog‘lanadi.
Og‘ir darajalarida va o‘pka shishida namlangan kislorod spirtli eritma orqali Bobrov
apparati yordamida beriladi, vena ichiga yurak glikozidlari strofantin 0,025%–1,0,
korglyukon 0,06%–1,0 yoki digoksin 0,025%–1,0 yuboriladi. Diuretiklardan furasemid
yoki laziks 1%–6 yoki 10 ml vena ichiga. Qon bosimi oshgan bo‘lsa, perminganat
0,1%–10,0, benzogeksoniy 2,5%–2–4 ml, pentamin 1%–1–2 ml, yoki nitroglitserin
1%–2,0 ml 0,9%–200 ml natriy xlorid eritmasiga qo‘shilib vena ichiga tomchilab
yuboriladi. Og‘riqsizlantirish uchun fentanil 0,005%–2,0, droperidol 0,25%–2,0 bilan
birgalikda muskul orasiga yoki morfin 1%–1,0 muskul orasiga yuboriladi.
Gormonlardan prednizolon 60–150 mg, deksametazon 8–20 mg vena ichiga yuboriladi.
O‘ng qorinchaning o‘tkir yetishmovichiligi
O‘ng qorinchaning o‘tkir yetishmovichiligi yurak yetishmovchiligida alohida
kasallik sifatida juda kam uchraydi.
Sabablari.
O‘pka arteriyasi tromboemboliyasi, o‘pka qon-tomirlari
kasalliklari, qon va qon o‘rnini bosuvchi suyuqliklar vena ichiga tez quyilganda.
Klinik belgisi. 
Bemorning ahvoli og‘ir, bezovta, teri qoplamlari ko‘kargan.
Hansirash, taxikardiya kuchayib boradi. Arterial qon bosimi past, venalarining
shishi va asosan markaziy venoz bosim oshishi kuzatiladi. Markaziy venoz bosim
30–40 sm simob ustunigacha yetadi.
Shoshilinch yordam.
Yordam ko‘rsatishda birinchi navbatda keltirib
chiqargan sabablarni aniqlab, ularga qarshi kurashish kerak. O‘pka arteriyalari
trombozi sababli kelib chiqqan bo‘lsa 15000–25000 ÒB geparin vena ichiga,
o‘pka qon tomirlari spazmi natijasida kelib chiqqan bo‘lsa 2,4%–10,0 eufillin,
strofantin 0,025%–1,0, furosemid 1%–4,0, prednizolon 60–150 mg vena ichiga
yuboriladi. Muntazam namlangan kislorod berib turiladi.
Qorinchalar yetishmovchiligi
Qorinchalar yetishmovchiligi ko‘pgina anestetik moddalarning (ftorotan,
barbituratlar) kardiotoksik ta’siri natijasida yoki uzoq vaqt yurak kasalliklari bilan
og‘rigan bemorlarda ko‘p uchraydi. Bunda bemorlarning ahvoli o‘ta og‘ir bo‘lib,
dekompensatsiya darajasida bo‘ladi.
O‘tkir qon tomir yetishmovchiligi
Qon tomirlar tonusi yetishmovchiligi yoki organizmda aylanib yuruvchi
qonning umumiy hajmining kamayishi natijasida, aylanib yuruvchi qon va qon-
tomirlar hajmining bir-biriga mos kelmasligidir.

---

"
O‘tkir qon tomir yetishmovchiligida tomirlar tonusi tushib ketadi, natijada
tomirlar ichida aylanib yurgan qon miqdori kamayadi, gipovolemik holat sodir
bo‘ladi.
Sabablari:
anafilaktik shok, zaharlanishlar, ko‘p qon ketish, anestetiklarning
qon tomirlarga salbiy ta’siri, ich ketishi, qusish natijasida organizmda
elementlarning kamayib ketishi. O‘tkir qon tomir yetishmovchiligiga kollaps,
hushdan ketish va shok holatlari kiradi.
Kollaps.
Kollaps o‘tkir qon tomir yetishmovchiligining bir turi bo‘lib, qon
tomirlar tonusining tezda tushib ketishi yoki aylanib yuruvchi qon hajmining
tezlikda kamayishi bilan xarakterlanadi.
Natijada venoz qonning yurakka kelishi kamayib, arterial va venoz bosimi
tushib, bosh-miya gipoksiyaga uchraydi va organizmning faoliyati so‘na boshlaydi.
Sabablari:
o‘tkir infeksiyalar, o‘tkir qon ketishi, ekzogen va endogen
zaharlanishlar, endokrin va asab kasalliklari, orqa miya va peridural anesteziya,
qorin bo‘shlig‘i a’zolari kasalliklari va organizmdagi qonning ortostatik
taqsimlanishi, 
β
-adrenoblokatorlarni nojo‘ya ta’siri.
Shok.
Organizmning kuchli ta’sirlarga reaksiyasi bo‘lib, organizm
faoliyatining og‘ir izdan chiqishi bilan xarakterlanadi.
Klinik belgilari. 
Umumiy holsizlik, bosh aylanishi, tashnalik. Òana harorati
past, oyoq-qo‘llari sovuq, teri qoplamalari oqimtir rangda, akrasianoz, ayrim
hollarda sovuq ter qoplaydi. Pulsi tez, sust to‘liqlikda. AB pasayadi, ko‘pincha
hush o‘zida, ayrim hollarda karaxt, atrofdagilarga e’tiborsiz bo‘ladi.
Shoshilinch yordam.
Shoshilinch yordam ko‘rsatish kollapsni keltirib
chiqaruvchi sabablariga bog‘liq qon to‘xtatish, gipoksiyani oldini olish,
dezintoksikatsiya va boshqalar.
Bemorni oyoqlari ko‘tarilgan holda gorizontal yotqizilib, namlangan kislorod
beriladi. Kordiamin 10%–2,0, kofein 10%–2,0 muskul orasiga, prednizolon 60–
90 mg yoki deksametazon 8–12 mg vena ichiga. Reopoliglukin – 400,0, glukoza
5%–400,0, natriy xlorid 0,9–400,0 va boshqa suyuqliklar ko‘rsatmalarga asosan
vena ichiga tomchilab quyiladi.
Vazopressorlar 
mezaton 1%–0,5–1,0 teri osti yoki vena ichiga 0,9%–200,0
natriy xlorid bilan tomchilab yuboriladi.
Hushdan ketish. 
Bosh miyaning qon bilan ta’minlanishi buzilishi sababli,
qisqa muddat hushdan ketish sodir bo‘ladi.
Sabablari:
arterial qon bosimi (AQB) tushishi natijasida bosh miya qon
aylanishini autoregulator mexanizmlar qon bilan ta’minlash xususiyatini
yo‘qotadi va miya qonsizlanadi.
AQB tushishida asosan 3 xil patogenetik o‘zgarish kuzatiladi:
1. Ortostatik gipotenziya, sayyor asabni qo‘zg‘alishi, asabiylashish va
boshqalar (og‘riq, emotsional holat, issiqlik, tezda o‘rnidan turish) sababli
periferik qon-tomirlar kengayishi hisobiga.
26 – 07-769

---

" 
2. Yurak faoliyatining buzilishi (aorta nuqsoni, Adam-Stoks-Morgani
sindromi).
3. Qon tarkibida kislorodning kamayishi (yurak, o‘pka kasalliklarida).
Klinik belgisi. 
Bemorning ko‘z oldi qorong‘ilashib, qulog‘i shang‘illaydi
va to‘satdan hushidan ketadi, rangi oqaradi. AQB tushib ketadi, pulsi juda sust
yoki aniqlanmaydi, nafas olishi yuzaki bo‘ladi. Hushdan ketish 10–30 soniya
davom etadi. Shundan keyin ko‘ngil aynish, holsizlik bir necha vaqtgacha davom
etadi.
Shoshilinch yordam. 
Bemorning oyoqlarini biroz ko‘tarib, gorizontal holda
yotqiziladi. Bo‘ynini qisib turgan kiyimlar yechiladi, yuziga suv sepiladi, nashatir
spirti (ammiak) hidlatiladi, shunda o‘ziga keladi. Og‘ir hollarda venaga 40%–
10,0 glukoza, muskul orasiga 10%–2,0 kordiamin yuborish mumkin.
O‘tkir nafas yetishmovchiligi
O‘tkir nafas yetishmovchiligi – nafas olish tizimi a’zolari tomonidan
organizmning kislorodga bo‘lgan ehtiyojini qondira olmaslik holatidir.
O‘pkada kislorod almashinuvi o‘pka ventilatsiyasi, o‘pkada qon aylanishi
va alveolyar – kapillar diffuziyaga bog‘liq. Bu 3 jarayondan birortasining buzilishi
o‘tkir nafas yetishmovchiligiga olib keladi.
Sabablari. 
Birlamchi va ikkilamchi o‘tkir nafas yetishmovchiligi tafovut
qilinadi. Birlamchi o‘tkir nafas yetishmovchiligi nafas yo‘llari va o‘pkaning
jarohatlari va kasalliklari bilan bog‘liq. Ikkilamchi nafas yetishmovchiligi esa
o‘pka va nafas yo‘llarining kasallik va jarohatlariga bog‘liq bo‘lmagan sabablar
natijasida kelib chiqadi, ya’ni bosh miya shikastlari, zaharlanish, elektrotravma,
cho‘kish, asab kasalliklari, o‘tkir qon ketishi va boshqalar. O‘tkir nafas
yetishmovchiligi natijasida organizmda kislorod miqdori kamayadi – ya’ni
gipoksiya sodir bo‘ladi.
Gipoksiyaning quyidagi turlari mavjud:
1. Gipoksik yoki nafas gipoksiyasi, bu gipoksiya nafas yo‘llari kasalliklari,
jarohatlari, nafas yo‘llari o‘tkazuvchanligining buzilishi va nafas markazining
faoliyati buzilishida kelib chiqadi. Bu gipoksiyada kislorod o‘pkagacha yetib
bormaydi.
2. Sirkulator gipoksiya – qon aylanishining buzilishi, qon bosimining tushib
ketishi bilan bog‘liq bo‘lib, kislorod o‘pkadan to‘qimalarga borib yetmaydi.
3. Gemik gipoksiya. Kamqonlik yoki qon kasalliklari sababli qonda
gemoglobin miqdorining kamayishi natijasida kelib chiqadi. Akusherlik
patologiyalari oqibatida asosan sirkulator va gemik gipoksiya holati sodir bo‘ladi.
4. Òo‘qimalar gipoksiyasi – to‘qimalarning kislorodni qabul qilib olish
xususiyati yo‘qoladi. Òo‘qimalarning shikastlanishlari, kasalliklari va o‘tkir
zaharlanishlarda uchraydi.

---

"!
O‘tkir nafas yetishmovchiliklari nafas olish faoliyati buzilishi va patologik
ta’sirlarning turlariga asosan ventilatsion va parenximatoz o‘tkir nafas
yetishmovchiliklariga bo‘linadi.
1. Ventilatsion o‘tkir nafas yetishmovichiligi havo almashinuvining buzilishi
bo‘lib, qonni kislorod bilan boyitish jarayoni qiyinlashuvi natijasida arterial
gipoksemiya va giperkapniya holati paydo bo‘ladi.
Ventilatsion nafas yetishmovichiligiga olib keladigan sabablar:
a) bosh-miya shikastlari, miya shishi, insultlar va o‘tkir zaharlanishlar sababli
nafas markazi faoliyatining buzilishi;
b) ko‘krak qafasi yoki qorin bo‘shlig‘i yuqori qismi shikastlari va
yallig‘lanishlaridagi (qovurg‘a va to‘sh suyagi sinishi, qovurg‘alararo nevrit,
diafragmatit va boshqalar) og‘riq natijasida o‘pka harakati (ekskursiyasi)
kamayishi;
d) orqa miya va periferik asab tizimining kasalliklari (poliomiyelit,
poliradikulonevrit, qoqshol), miasteniya, miopatiya, gipoksemiya va
miorelaksantlar ta’sirida nafas muskullari faoliyatining yetishmochiligi;
e) o‘pka kasalliklari (pnevmotoraks, gemotoraks, gidrotoraks, travmatik
diafragmal churra), o‘pka arteriyasi, o‘pka atelektazlarida nafas olish
biomexanikasining buzilishi;
f) traxeya stenozi, balg‘am, qon, qusuq massalari, o‘sma, shikastlar yoki yot
jismlarning nafas yo‘llariga tiqilishi; ayrim hollarda parenximatoz o‘tkir nafas
yetishmovichiligi keskin rivojlanishi natijasida ventilatsion nafas
yetishmovchiliklari kelib chiqishi mumkin (bronxospazm, aspiratsion
pnevmoniya, astmatik status yoki qiyin ajraladigan balg‘amlarning hosil bo‘lishi
oqibatida).
2. Parenximatoz o‘tkir nafas yetishmovchiligi o‘pkada qon aylanishi va havo
almashinuvi o‘rtasida muvozanat o‘zgarishi natijasida arterial gipoksemiya kelib
chiqadi. Parenximatoz o‘tkir nafas yetishmovichiligi kelib chiqishiga quyidagilar
sabab bo‘ladi:
a) bosh-miya shikastlari, miya shishi, insult, o‘sma va zaharlanishlar natijasida
faqatgina nafas ritmi, davriyligi, nafas olish soni emas, balki o‘pkada
mikrosirkulatsiya va modda almashinuvi buzilishi;
b) o‘pka yallig‘lanishlari, atelektazi va surfaktakt tizimining yetishmasligi;
d) kichik qon aylanish doirasidagi tromboz, emboliyalar natijasida o‘pkada
qon aylanishining buzilishi;
e) o‘pka shishi va o‘pka shikastlari. Umuman o‘tkir nafas yetishmovchiligi
sodir bo‘lishida ventilasiya, perfuziya va diffuziya jarayonining buzilishi asosiy
rol o‘ynaydi.
Klinik belgilari.
O‘tkir nafas yetishmovchiligining klinik belgilari
sabablariga qarab turli ko‘rinishda bo‘ladi, lekin ayrim belgilar borki, bu belgilar
barcha turdagi nafas yetishmovchiliklari uchun umumiydir.

---

""
O‘tkir nafas yetishmovchiligi 4 darajadan iborat:
1-daraja.
Yengil daraja bo‘lib, bemorning lablari ko‘kargan, nafas olishi
biroz yuzaki, 1 daqiqada 25–30 marta, puls 100–120 marta, qon bosimi oshgan,
arterial qonda kislorodning parsial bosimi PO
2
90–92%. Is gazining parsial bosimi
PCO
2
50–60 mm sim. ust. ga teng. Bemorning hushi o‘zida.
2-daraja. 
O‘rtacha daraja bo‘lib, ko‘karish ortadi. Nafas olish 30–40 marta,
yuzaki. Qon bosimi oshadi, puls 1 daqiqada 120–130 marta, PO
2
80–90%, PCO
2
60–80 mm sim. ust. ga teng. Bemor injiqlanadi, ko‘rsatmalarga quloq solmaydi.
3-daraja. 
Og‘ir daraja bo‘lib, bemor komada bo‘ladi. Badani muzdek, sovuq
terlaydi, ko‘karish butun organizmga tarqaladi. Reflekslari juda sust. Qon bosimi
past, kasal qo‘zg‘algan. Puls 150 martadan ortiq, ayrim hollarda aritmiya uchraydi.
Nafas olishi 45–50 marta, yuzaki, hansirash kuzatiladi. PO
2
70–80%, PCO
2
80–
90 mm sim. ust. ga teng.
4-daraja. 
O‘ta og‘ir daraja bo‘lib, bemor chuqur komada, reflekslar
yo‘qoladi. Qon bosimi past, puls 160 dan ortiq, yoki bradikardiya, bradiaritmiya,
PO
2
70% yoki undan kam, PCO
2
90–100 mm simob ustunidan yuqori.
Shoshilinch yordam ko‘rsatish choralari
1. Nafas yo‘llari o‘tkazuvchanligini ta’minlash uchun quyidagi chora-tadbirlar
o‘tkaziladi:
a) nafas yo‘llarini balg‘am, suyuqlik, qon va boshqa yot jismlardan tozalash.
Buning uchun bemorni gorizontal holda boshini orqaga sal egib yotqiziladi, og‘zi
ochiladi. Òupfer, salfetka, elektroso‘rg‘ich, rezina ballonchalar bilan nafas yo‘llari
tozalanadi;
b) balg‘amlarni bo‘shatib, ko‘chirish. Buning uchun namlangan iliq kislorod,
balg‘am ko‘chiruvchi moddalar bilan bug‘li ingalatsiyalar, infuzion davolash.
d) postural drenaj. Nafas yo‘llaridagi suyuqlik va balg‘amlarning chiqishi
uchun bemorning karavotda boshini oyoqqa nisbatan 25–30
°
past qilib yotqiziladi.
Postural drenaj kuniga 3–4 marta 40–60 daqiqadan o‘tkaziladi;
e) vibratsion massaj. Postural drenaj va bemorning har xil holatida hamshira
qo‘lini kafti bilan bemorning ko‘krak qafasiga qo‘yib, ikkinchi qo‘lini musht
qilgan holda birinchi qo‘lini ustidan tez-tez 5–6 marta uriladi. Shu tariqa ko‘krak
qafasinihg barcha sohasi uriladi;
f) mikrotraxeostomiya. Bemorni yo‘taltirish, inyeksion igna bilan uzuksimon
tog‘ay va traxeyaning birinchi halqasi o‘rtasidan traxeya teshiladi va ignadan
kateter traxeyaga kiritiladi, igna olinadi. Kateter orqali traxeyaga 5–10 ml iliq
fiziologik eritma yuborib yo‘taltirish mumkin. Ko‘pincha traxeyani intubatsiya
qilib, traxeya tozalanadi.
2. Oksigenoterapiya. Bemorga “Ambu” qopchasi, burun kateterlari, yuz
niqoblari yordamida kislorod beriladi.

---

"#
3. O‘pkaga sun’iy nafas berish. “Ambu” qopchasi yoki o‘pkaga maxsus
sun’iy nafas apparatlari orqali amalga oshiriladi.
4. Nafas olishdagi mexanik o‘zgarishlarni bartaraf etish. Gidrotoraks,
pnevmotorakslarda zudlik bilan plevra bo‘shlig‘ini punksiya qilib drenaj o‘rnatish
kerak. Ko‘krak qafasi sinishlarida og‘riq nafas olishni qiyinlashtiradi, bunda:
og‘riqsizlantirish uchun mahalliy 0,5% li novokain, 2% li lidokain va analgin
50%–2,0, baralgin – 5,0 yoki narkotik analgetiklar morfin 1% li – 1 ml, promedol
2% li –1,0 yoki fentanil 0,005% li –2,0 qo‘llaniladi.
O‘tkir jigar yetishmovchiligi. Sabablari, belgilari va davosi
O‘tkir jigar yetishmovchiligi deb, virusli gepatit, jigar sirrozi, zaharlanishlar
yoki og‘ir shikastlanishlar ta’sirida jigar faoliyatining buzilishiga aytiladi.
O‘tkir jigar yetishmovchiligiga asosan virusli gepatitlar, o‘tkir zaharlanishlar
(toksik gepatit), jigar sirrozi, og‘ir shikastlanishlar, homiladorlik gestozlari, shok
va boshqa holatlar sabab bo‘lishi mumkin.
70–75% va undan ortiq hollarda jigar to‘qimalarining zaharlanishi jigar
faoliyatini og‘ir o‘tkir yetishmovchiligiga olib keladi.
Klinik belgilari.
Bemor holsizlanadi, ishtahasi yo‘qoladi, ko‘p uxlaydi,
karaxt bo‘ladi. Òeri qoplamlari dastlab sarg‘ish, og‘ir holatlarda sarig‘ayib ketadi,
badani qichishadi, hushdan ketib, chuqur koma holatiga tushadi. Qonda bilirubin,
ALÒ, ASÒ fermentlari miqdori oshib ketadi. Qon ivishqoqligi buzilganligi sababli,
ko‘proq qizilo‘ngachdan, tish milklaridan qon ketishi kuzatiladi.
Davosi.
O‘tkir jigar yetishmovchiligining davosi, uni keltirib chiqargan
omillarni bartaraf qilishga qaratiladi.
Shok holatlarida – shokka qarshi chora-tadbirlar, o‘tkir zaharlanishlarda
zaharli moddalarni gepotoksik ta’sirini bartaraf qilinadi. Gepatositlarni tiklash
maqsadida gepatoprotektorlar beriladi: essensiale, liv-52, karsil, geptral, vitogepat,
seripar va gormonlar (prednizolon, deksametzon).
Dezintoksikatsiyalovchi davolash uchun gemodez, polidez venaga tomchilab
yuboriladi. 5% li glukoza, askorbin kislotasi, albumin, plazma, kokarboksilaza
vena ichiga yuboriladi, bunda diuretiklar (furosemid, laziks) berishni unutmaslik
kerak.
O‘tkir buyrak yetishmovchiligi. Sabablari, klinik belgilari va davosi
O‘tkir buyrak yetishmovchiligi (O‘BYE) buyrak kasalliklari, shok,
akusherlikda gemorragik va toksik septik shok holatlarida, o‘tkir zaharlanishlar,
homiladorlik kechki gestozlari va boshqa sabablar natijasida buyrak faoliyatining
og‘ir izdan chiqishidir.

---

"$
O‘tkir buyrak yetishmovchiligini keltirib chiqaruvchi omillarni 3 guruhga
bo‘lish mumkin.
1. Buyrak oldi (buyrakka bog‘liq bo‘lmagan patologiyalardan keyin o‘tkir
buyrak yetishmovchiligini keltirib chiqaruvchi) omillari. Buyrak oldi omillariga
buyrakka qon kelishining yetishmovchiligi (shok holatlari, o‘tkir yurak
yetishmovchiligi, travmalar, o‘tkir qon ketishlar, postransfuzion asoratlar), suv-
elektrolit almashinuvining buzilishi (ko‘p qayt qilish, ich ketishi, gipertermiya,
qandli diabet), endogen intoksikatsiyalar (homiladorlik gestozlari, diabetik va
jigar komalari, peritonit) va boshqalar.
2. Buyrakka tegishli bo‘lgan omillar. Buyrak kasalliklari, ftor, fosfor va og‘ir
metall tuzlaridan zaharlanishlar.
3. Buyrakdan keyingi (siydik chiqarish yo‘llaridagi siydik tutilishiga olib
keluvchi patologiyalar sababli o‘tkir buyrak yetishmovchiligi kelib chiqishi).
Siydik yo‘li o‘tkazuvchanligining buzilishi (siydik yo‘li va siydik chiqarish
kanalidagi toshlar, o‘smalar, erkaklarda prostata bezining gipertrofiyasi –
adenomasi).
Yuqoridagi barcha omillar buyrak parenximasining gipoksiyasi va buyrak
to‘qimalari faoliyatining susayishiga olib keladi.
O‘tkir buyrak yetishmovchiligining klinik kechishi asosan 4 davrga bo‘linadi.
1. Boshlanish davri.
2. Oligoanuriya davri.
3. Poliuriya davri.
4. Òiklanish davri.
1. Boshlanish davri. 
O‘tkir buyrak yetishmovchiligini keltirib chiqaruvchi
omilning ta’sir qilishidan, buyrak yetishmovchiligining ilk belgilari paydo
bo‘lguncha bo‘lgan vaqt. Bemordan so‘ralganda anamnezida uzoq vaqt kollaps,
shok holatida bo‘lganligi yoki homiladorlik gestozi, buyrak kasalliklari borligini
aytadi, siydik kamayishi, holsizlik, uyqusizlik kuzatiladi.
Davosi.
Bu davrda shokka qarshi davo choralari olib boriladi. Organizmdagi
suyuqlik miqdori tiklanadi: glukoza 5%–400,0, natriy xlorid 0,9–400,0,
reopoliglukin – 400,0, poliglukin – 400,0, refortan – 500,0, infezol – 500,0 va
boshqa suyuqliklar bemorning holatiga qarab, asosan venaga tomchilab
yuboriladi.
Analgin 50% – 2,0, dimedrol 1%–1,0, baralgin – 5,0, ketonal – 2,0 yoki
narkotik analgetiklar (og‘ir shikastlanishlarda) bilan og‘riqsizlantiriladi.
Spazmalitiklar va diuretiklar qilinadi: eufillin 2,4%–10,0, furasemed 1%–
4,0, lazeks 1%–4,0 vena ichiga.
2. Oligoanuriya davri.
Siydik ajralishining sutkasiga 500 ml va undan
kamayishi oligoanuriya, sutkasiga 50 ml va undan kam bo‘lsa, 
anuriya
deyiladi.
Bemorning butun badanida shish paydo bo‘ladi. Kuchli bosh og‘rig‘i, befarqlik,
uyquchanglik, karaxtlik kuzatiladi. Arterial qon bosimi oshadi, puls tezlashadi.

---

"%
Qorinda og‘riq paydo bo‘ladi, qusadi, qonda azot qoldiqlari, mochevina, kreatinin
miqdori ko‘paya boshlaydi. Og‘ir hollarda bemor uremik komaga tushadi.
Davosi.
Siydik ajratishni tezlashtirish uchun osmodiuretiklar: magniy 30%–
200,0 venaga yuboriladi. Markaziy venoz bosimni nazorati ostida furosemid 1%–
4 ml, 10 ml venaga yuboriladi. Qonning onkotik bosimini oshirish uchun albumin
10%–100, 200 ml, poliglukin 40% – glukoza, reopoliglukin, refortan venaga
yuboriladi. Suv-elektrolit almashinuvi tiklanadi. Og‘ir hollarda gemodializ qilinadi.
3.
Poliuriya davri
. Bemorlar qo‘zg‘algan, ishtahasi yo‘q, tili quruq, ko‘ngil
aynish, qusish kuzatiladi. Qon bosimi oshadi, puls tezlashadi. Bu davrda siydik
ajralishi sutkasiga 1000 ml dan 8–10 litrgacha, ayrim vaqtda 10 litrdan ham
ko‘p bo‘lishi mumkin.
Shu sababli organizmga kerakli miqdorda suyuqliklar, uglevod, oqsil,
elektrolitlar (Na, K, Mg, Cl, F) quyiladi. Suv-elektrolit muvozanati tiklanadi.
4. Òiklanish bosqichi. 
Hushi o‘zida, badanidagi shishlar qaytadi. Bemor
o‘zini yaxshi seza boshlaydi, ishtahaga kiradi, ko‘ngil aynishi, qayt qilish
bo‘lmaydi (siydik ajratish normallashadi, sutkasiga 2–3 litrga yetadi).
Bu davrda bemorni umumiy quvvatlovchi davolash o‘tkaziladi.
XXXIII BOB. AKUSHERLIK QON KEÒISHLARI
OQIBAÒIDA KELIB CHIQADIGAN
ÒERMINAL HOLAÒLAR
Gemorragik shok
Akusherlikda qon ketishi keyingi yillarda onalar o‘limining asosiy sababchisi
bo‘lib kelmoqda. Ayniqsa ekstragenital kasalliklar, homiladorlikda uchraydigan
gipertenziv sindrom fonida yuzaga kelgan akusherlik qon ketishlar xavfli bo‘lib,
60–70% hollarda onalar o‘limiga olib keladi.
Gemorragik shok
– o‘tkir qon ketishi oqibatida yuzaga keladigan terminal
holat bo‘lib, qisqa vaqt ichida ko‘p qon yo‘qotilishi, aylanayotgan qon hajmining
(AQH) qon tomir hajmiga mos kelmasligi, to‘qima gipoperfuziyasi va hayotni
zarur a’zolar yetishmovchiligi bilan o‘tadigan og‘ir patologik holat, ya’ni
markaziy asab tizimi faoliyatidagi og‘ir o‘zgarishlar oqibatida organizm hayoti
uchun muhim funksiyalarning izdan chiqishi bilan ta’riflanadi.
Shokni qon bosimining keskin pasayishi, qon tomirlar tonusining tushib
ketishi oqibatida yuzaga keladigan o‘tkir rivojlanuvchi qon tomir yetishmovchiligi
– kollapsdan farq qila bilish kerak.
Modomiki ularning klinik ko‘rinishi juda yaqin bo‘lsa ham, patogenezi
turlicha. Shokda dastlab markaziy asab tizimi tomonidan buzilishlar boshlansa,
kollapsda yurak-qon tomir tizimida o‘zgarishlar sodir bo‘ladi.

---

"&
Shokda ikki faza tafovut qilinadi: erektil ( qisqa muddatli, beqaror) va torpid
fazalari.
Akusherlik amaliyotida shokning erektil fazasi ko‘pincha ruhiy qo‘zg‘alishlar bilan
bog‘liq. Òug‘uvchi ayolning tug‘ruqdagi og‘riqdan o‘ta asabiylashishi, qo‘rqishi, uning
kuchli ruhiy qo‘zg‘alishiga olib keladi, natijada muvozanatni, mo‘ljalni yo‘qotadi,
hushidan ketadi. Bu faza juda kam davom etadi va tezda torpid fazasiga o‘tadi.
Shokning torpid fazasi odatda 3 darajaga bo‘linadi.
I daraja (yengil) – sistolik arterial qon bosimi 90–100 mm simob ustunigacha
pasayadi, yurak urishi bir daqiqada 90–100 marotaba, yengil tormozlanish holati,
reflekslarning pasayishi kuzatiladi.
700 dan 1300 ml gacha aylanib yuruvchi qon hajmi (AQH) 15–25%
miqdorida qon yo‘qotadi. Dastlab qonning tomirlarda taqsimlanishi va shaklli
elementlarning depo a’zolardan chiqishi kuzatiladi.
II daraja (o‘rta og‘irlikdagi shok) – arterial bosim to 80–90 mm simob
ustunigacha pasayadi, puls 110–120 tagacha tezlashadi, hushi o‘zida, lekin kuchli
tormozlanish holatida, nafas olish tezlashadi, yuzaki bo‘ladi. Qon yo‘qotish 1300–
1800 mlgacha, ya’ni AQH ning 25–30% ini tashkil etadi.
III daraja (og‘ir, dekompensatsiya darajasi) – sistolik arterial bosim keskin
60–70 mm simob ustuniga qadar pasayadi, umumiy ahvol juda og‘irlashadi, teri
yuzasi oqargan, butunlay tormozlangan, ter bosgan, yuzaki vena qon tomirlari
teri ostidan bilinmaydi. 2000–2500 ml yoki AQH 35% va undan ortiqroq foiz
qon yo‘qotganda kuzatiladi.
Agarda ahvol og‘irlashib ketaversa, o‘z vaqtida shokka qarshi kurash chora-
tadbirlari ko‘rilmasa terminal holatlar yuzaga keladi, organizmning hayotiy
muhim funksiyalari so‘na boshlaydi.
Etiologiyasi.
Homiladorlik va tug‘ruqning asoratlarida ko‘p qon ketishi;
1. Bachadondan tashqaridagi homiladorlikda nay yorilsa minimal 500 ml
qon ketadi, ayrim hollarda 2000 ml gacha.
2. Plasenta oldinda joylashuvida bir vaqtning o‘zida kutilmaganda 1000–
2000 ml qon ketib gemorragik shok belgilari qo‘shilishi mumkin.
3. Normal yotgan plasentaning barvaqt ko‘chishida jinsiy a’zolardan
kelayotgan qon miqdori kam bo‘lishiga qaramasdan gemorragik shok belgilari
tez kuchayadi. Bu uch joyda qon ketishi bilan tushuntiriladi: jinsiy yo‘llardan
ketayotgan qon, gematoma sohasida (500–1500 ml) qon ketishi, «ichki» qon
ketishi. Umumiy hisobda 600–2500
ml qon ketadi.
4. Bola tashlash yoki kriminal abortlarda 750–1500 ml qon yo‘qotilishi
gemorragik shokka olib keladi.
5. Bachadon chandiq sohasidan yirtilsa 200 ml dan tortib 1–1,5 
l 
gacha ichki
qon ketadi, unda shokka og‘riq sabab bo‘lishi mumkin.
6. Bachadon gipotoniyasida qon tez va ko‘p ketadi (800–2500) ml va
gemorragik shok klinikasi tez ko‘zga tashlanadi, ayniqsa gestozlar oqibatida.

---

"'
7. Jinsiy yo‘llardagi yumshoq to‘qimalar yirtilishlarida qon ketishi hajmi
turli xil bo‘ladi. Ayrim hollarda 1500 ml dan oshadi.
8. Òug‘ruq va chilla davrida qon ivuvchanligining buzilishi oqibatida kuchli
qon ketishi (1500 ml) kuzatiladi.
Klinikasi. 
Kompensatsiyalangan yengil darajasida yo‘qotilgan qon miqdorini
yurak-qon tomirlar tizimi kompensatsiya qila oladi.
Bemorning hushi saqlangan, teri oqargan, oyoqlari sovuq, darmonsizlik,
nisbiy taxikardiya va oligouriya:
– yo‘qotilgan qon miqdori 25% gacha (700–1300), nisbiy taxikardiya, - A/B
biroz pasaygan, ajraladigan siydik miqdori 50% gacha pasaygan;
– taxikardiya 120–140 marta 1 daqiqada;
– A/B yanada pasaygan;
– periferik vazokonstruksiya kuchaygan, sovuq ter bilan qoplangan;
– hansirash.
Agarda adekvat davo o‘tkazilmasa, yo‘qotilgan qon hajmi to‘ldirilmasa va
yo‘qotilgan qon miqdori 1300–1800 ml ga, AQH tanqisligi 25–35% ga yetsa
GSH ning II davri rivojlanadi, qon aylanishi yetishmovchiligi chuqurlashib boradi.
Òeri oqarishi fonida bemorlarda akrosianoz kuzatiladi.
Qon yo‘qotish 2000–2500
ml ga yetsa va AQH tanqisligi 35% dan oshsa
bemorlarda gemodinamika, metobolizm va qon ivish vaqti buzilib boradi, teri
marmar tusiga kirib, bemor karaxt, nigohi bir nuqtaga qadalgan, ba’zan hushini
yo‘qotadi, puls 140 marta, keskin rivojlanganda taxikardiya, qon bosimi keskin
pasaygan. Agar qon bosimi 70 mm simob ustunigacha pasaysa, buyrakning
filtrlash funksiyasi to‘xtaydi, bemorlarda anuriya, o‘tkir buyrak yetishmovchiligi
kuzatiladi, hansirash, nafas olish 30 martadan oshadi, markaziy venoz bosimi,
gemoglobin va gemotokrit ko‘rsatkichi keskin pasayib boradi.
Diagnostikasi. 
Gemorragik shok diagnozi – ichki qon ketishlarda qiyin bo‘ladi,
lekin bemordagi obyektiv ma’lumotlar dignozni to‘g‘ri qo‘yishda shifokorga biroz
yengillik tug‘diradi. Gemorragik shok diagnozini yuqorida aytilgan klinik
ko‘rinishlariga, obyektiv tekshirishlarga (puls va nafas soniga, arterial va markaziy
venoz bosimini o‘lchash) qon yo‘qotish hajmiga asoslanib qo‘yish mumkin.
Yo‘qotilgan qon hajmining shok indeksiga (ShI) qarab ham aniqlasa bo‘ladi (shok
indeksi pulsning sistolik bosimiga nisbatidir). Normada shok indeksi 0,55 ga teng.
Agar ShI baravar bo‘lsa, yo‘qotilgan qon hajmi 1 litrga teng bo‘ladi.
Buyrak faoliyati buzilishini aniqlashda soatlik diurezning ahamiyati katta.
Diurezning – soatiga 30 ml pasayishi periferik qon aylanishi buzilgandan dalolat
bersa – soatiga 15 ml pasayishi shokning dekompensatsiyalanganidan dalolat
beradi.
Gemorragik shokda shoshilinch yordam ko‘rsatish. 
Qon ketishi tufayli
onalar o‘limini kamaytirish maqsadida bir qator tashkiliy masalalarga e’tibor
qaratish lozim.

---

"
1. Òurli hajmda qon yo‘qotgan ayolni qabul qilishga tayyor bo‘lgan sharoit
yaratish; har xil guruhdagi qon zaxiralari va infuzion terapiya uchun vositalar
tayorlash.
2. Òug‘ruq bloki xodimlari qon ketish sabablari, yo‘qotilgan qon hajmi, qon
ketish tezligi, bemorning og‘ir holatida yordam berishning qonun-qoidalari
sxemasini bilishlari lozim.
3. Jarrohlikka doir, shuningdek, yurak, o‘pka reanimatsiyasi uchun kerakli
boshqa tibbiy asbob-uskunalar, o‘pka sun’iy ventilatsiyasi (O‘SV) apparati tayyor
holda bo‘lishi kerak.
4. Hayotiy muhim a’zolar faoliyatini tezkor diagnostika qilishni ta’minlash
zarur.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSSÒ) ma’lumotiga ko‘ra 500 ml yoki
undan ko‘p qon yo‘qotish tug‘ruqdan keyingi qon ketish deb qabul qilinishi
mumkin.
Òug‘gan ayollarda ko‘p qon ketishida quyidagilarga e’tibor qaratiladi:
1. Kislorodni advekvat uzatilishini ta’minlash (intranazal kateterlar, spontan
yoki sun’iy o‘pka ventilatsiyasi, traxeya intubatsiyasi).
2. Hayot uchun muhim ko‘rsatkichlar – puls, AB, nafas soni, es-hush holatini
baholash va unga asosan qon ketish og‘irlik darajasini va taxminiy hajmini
aniqlash.
3. Bir vaqtning o‘zida vena punksiyasi va kateterizatsiya qilinadi. Eritrositar
antigenlari bo‘yicha guruhni aniqlash uchun qon olinadi (agar avval
aniqlanmagan bo‘lsa), umumiy klinik tahlil (Hb, Ht, eritrositlar trombositlar),
bioximik tekshiruv (kreatinin, kaliy, natriy, xloridlar, kislota-ishqor muvozanati,
umumiy oqsil) va koagulopatik tekshiruv (protrombin indeksi va vaqti, fibrinogen
ivish vaqti) uchun olinadi. 30–60 daqiqa davomida 1 litr yangi muzlatilgan plazma
quyiladi.
4. Gipovolemiya darajasini qayta baholash kristalloidlarni 1–2 litr hajmda
AB ko‘tarilguncha va stabillashguncha, ya’ni 60 mm simob ustunidan past
bo‘lmagan darajaga yetguncha quyish.
5. Gipokoagulatsiya qon ketishi saqlangan holda, yangi muzlatilgan plazma
quyishni davom ettirish, transfuziya hajmini 2 litrgacha yetkazish.
6. Siydik pufagiga kateter qo‘yish.
7. Gemodinamikaning stabillashuviga erishish.
8. 2 litrdan yoki AQH ning 30% idan ko‘p qon yo‘qotilganda gemodinamika
ko‘rsatkichlari turg‘un bo‘lmasa, konyunktiva oqarib borishi kuzatilganda eritro-
sitlar quyish, bir xil guruhli eritrositar massa bo‘lmaganda O (I) Rh manfiy
eritrositlar quyilishi mumkin.
9. Bemorni ixtisoslashgan bo‘limga ko‘chirish vaqtini qisqartirish.
10. Barcha eritmalarni isitilgani holda, bemor tana haroratini 37
°
C gacha
ko‘tarib quyish kerak.

---

"
Qonni to‘xtatish maqsadida yo‘ldoshni qo‘l bilan ajratish, bachadon
bo‘shlig‘ini asboblar yoki qo‘l bilan nazorat qilish, bachadonni ichki va tashqi
massaj qilish, Baksheyev usuli bo‘yicha parametriyga vaqtincha klemma
qo‘yiladi. Shu bilan birga vena ichiga bachadonni qisqartiruvchi vositalarni
yuborish maqsadga muvofiqdir. Bulardan metilergometrin yoki oksitosin 1,0
tezlik bilan vena ichiga yuborish. Oksitosin yuqori dozalarda, 25–30 ÒB (5,0–
6,0) 400 ml natriy xlorid aralashmasi bilan tomchilab yuborish mumkin. Bu
aralashmani yuborish tezligini bachadon qisqarishiga qarab o‘zgartirsa bo‘ladi.
Gipo-atonik qon ketishiga qarshi kurashish usullari
Qon ketishga qarshi kurashda dori-darmonlar, mexanik va operativ yo‘l bilan
qonni to‘xtatish usullari qo‘llaniladi.
Qovuq bo‘shatilgandan keyin qoringa muz xalta qo‘yiladi va bachadon
qorinning oldingi devori orqali tashqaridan uqalanadi. Bir vaqtning o‘zida vena
ichiga 5 ÒB 1 ml oksitosin, 1 ml – 0,02% li metilergometrin eritmasi 20 ml 40% li
glukoza eritmasi bilan birgalikda yuboriladi. Agar bu yetarli samara bermasa, zudlik
bilan bachadon devorlarini qo‘l bilan tekshirishga kirishiladi, bunda albatta kalipsol
yoki sobrevin bilan og‘riqsizlantiriladi. Bunda bachadon devorlarida, bo‘shlig‘ida
yo‘ldosh qoldiqlari, bo‘laklari bor-yo‘qligi, uning butunligi aniqlanadi, bachadon
butun bo‘lsa, qoldiqlar olib tashlanib, bachadon bo‘shlig‘ida qo‘l mushtga
aylantirilib, chap qo‘l qorinning oldingi devoridan birgalikda 3 daqiqagacha
bachadon uqalanadi. Qon ketishining dastlabki bosqichlarida bu operatsiya juda
katta samara beradi, chunki bachadon bo‘shlig‘iga kiritilgan qo‘l, kuchli reflektor
qo‘zg‘atuvchi hisoblanadi. Bachadon bo‘yniga prostoglandin yuborish yaxshi qon
to‘xtatuvchi vosita hisoblanadi yoki vena ichiga 5 ÒB oksitosin, prostoglandinni
250 ml 5% li glukoza eritmasi bilan yuboriladi. Barcha qon to‘xtatuvchi tadbirlar
infuzion-transfuzion terapiya bilan parallel holda olib boriladi.
Agar bachadonni qo‘l bilan tekshirib, uqalash samara bermasa qon ketishining
koagulopatiyaga xos ekanligidan dalolat beradi. Shuni esda tutish kerakki, birinchi
marta qo‘llangan chora-tadbir samara bermasa, ikkinchi bor uni qo‘llab vaqtni
bekor o‘tkazish kerak emas.
O‘tkazilgan chora-tadbirlarga qaramasdan qon ketishi davom etaversa va
yo‘qotilgan qon miqdori 1000–1200 ml dan oshsa, laparotomiya qilib, bachadonni
ekstirpatsiya yo‘li bilan olib tashlashga to‘g‘ri keladi. Qon ketishini to‘xtatishning
xirurgik usullariga bachadon va tuxumdon qon tomirlarini bog‘lash ham kiradi.
Bachadon gipo-atoniyasida qon ketishini xirurgik yo‘l bilan to‘xtatishda kompleks
intensiv davolash, infuzion-transfuzion terapiya, zamonaviy narkoz va o‘pkani
sun’iy ventilatsiya qilish bilan birgalikda qo‘shib olib borilishi shart.
Profilaktikasi.
Gipo-atonik qon ketishlarning oldini olishda jinsiy a’zolar
yallig‘lanishi kasalliklarini o‘z vaqtida davolash, sun’iy va kriminal abortlarga

---

" 
qarshi kurash, homiladorlikni oqilona boshqarish, gestozlar va homiladorlikning
boshqa turli xil asoratlarini oldini olish, homilador ayollarni to‘laqonli
psixoprofilaktik yo‘l bilan tug‘ruqqa tayyorlash kabi tadbirlardan foydalaniladi.
Òug‘ruqni o‘rinli og‘riqsizlantirish, tug‘ruq faoliyatini optimal idora qilish lozim.
Òug‘ruqning ikkinchi davri (to‘lg‘oq davri) oxirida va ilk chilla davrida
bachadonni qisqartiruvchi vositalar yuboriladi.
Qon to‘xtatish tadbirlarining algoritmi
1. Yo‘qotilgan qon miqdorini aniqlash.
2. Qovuqni bo‘shatish, bachadonni tashqi uqalash, periferik vena punksiyasi,
izotonik eritma quya boshlash–50% glukoza, fiziologik eritma, kristalloid va
kolloidlar nisbati–3:1.
3. Bachadon devorlarini qo‘l bilan tekshirib, bachadon kontraktilligini
tekshirish sinamasini o‘tkazish – metilergometrin yoki oksitosin 1,0 vena ichiga.
Bu vaqtda umumiy qon yo‘qotish – 700–800 ml yoki tana massasiga nisbatan
0,8% ga yetishi mumkin.
4. Bachadon, tug‘ruq yo‘llarini tekshirish. Genkel-Òikanadze bo‘yicha
bachadon bo‘yniga klemma qo‘yish.
5. Qon ketish davom etsa koagulopatiyani kutmay laparatomiya qilib,
bachadonni olib tashlash (ekstirpatsiya qilish).
Òomir ichida qonning tarqoq ivishi (ÒIQÒI–DVS) sindromi
ÒIQÒI
sindromi – bu nospetsifik patologik jarayon bo‘lib, qon ivishi tizimlari
biologik faol moddalarining ko‘p miqdorda qonga tushishi, fibrin va fibrinogenlarning
parchalanishi natijasida qon tomirlar ichida keng tarqalgan tromblar hosil bo‘lishi,
uning oqibatida kuchli qon ketishi va qon aylanishining izdan chiqishi, a’zolarda
chuqur distrofik o‘zgarishlarning paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi.
Etiologiyasi. 
ÒIQÒI sindromining kelib chiqishiga quyidagi omillar va
buzilishlar sabab bo‘lishi mumkin:
1. Akusherlik patologiyalari (plasentaning barvaqt ko‘chishi, kuchli
gestozlarning og‘ir shakli, qog‘onoq suvi bilan emboliya bo‘lish, mos kelmagan
qonni quyish, homilaning ona qornida nobud bo‘lishi, homiladorlikning katta
muddatlarida homilani tushirish (abort qilish) va gemoliz oqibatida to‘qimalardagi
bioximik substantlar, biologik aktiv moddalarning qonga tushishi.
2. Aorta anevrizmasi, gemolitik-uremik sindromlar, o‘tkir glomerulonefritlar
natijasida qon tomirlar endoteliysining zararlanishi.
3. Bakterial (stafilakokk, streptokokk, pnevmokokk, meningokokk, gramm
manfiy bakteriyalar), virusli (chechak, suvchechak, qizilcha), parazitar,
zamburug‘li yuqumli kasalliklar tufayli organizmda kuchli intoksikasiya bo‘lishi.

---

"!
Òasnifi. 
Ko‘rinib turibdiki ÒIQÒI sindromi ko‘pgina kasalliklar va
holatlardan keyin yuzaga kelishi mumkin. Shunga ko‘ra uni rivojlanishi va klinik
belgilariga qarab tasniflanadi.
Patogenetik tasnifi.
1. Giperkoagulatsiya bosqichi.
2. Gipokoagulatsiya – rivojlanmagan fibrinoliz bosqichi.
3. Gipokoagulatsiya – rivojlangan fibrinoliz bosqichi.
4. Qon ivishining to‘liq izdan chiqishi.
Klinik tasnifi. 
ÒIQÒI sindromining klinikasi asosiy kasallik klinikasi bilan
qo‘shilib ketadi. Klinik kechishiga qarab:
1) o‘tkir (yashin tezligida) kechishi; 2) o‘tkir oldi; 3) surunkali; 4) qaytalovchi
shakllarga bo‘linadi.
Patogenezi. 
ÒIQÒI sindromida, qon ivishini ta’minlovchi va qon ivishiga
qarshi fibrinolitik tizimda nomutanosiblik kelib chiqishi hisobiga o‘tkinchi
koagulopatiya sodir bo‘ladi. Uning eng xavfli jihati shundaki, gemostaz talab
qilmaydigan joylarda, ya’ni parenximatoz a’zolarda tromb, fibrin laxtachalarining
ko‘plab tarqoq holda paydo bo‘lishi. Patologik omillar dastlab
giperkoagulatsiyaga sabab bo‘lib, mikrosirkulator tizim bo‘ylab mayda g‘ovak
fibrin laxtalari yoki mikrotromblar hosil bo‘lishiga olib keladi. Ular fibrinolitik
tizim orqali tez eritiladi. Lekin yangi hosil bo‘lgan tromblar va laxtalar ham
ivuvchi tizim omillari–trombositlar, protrombin, fibrinogenlarning
parchalanishiga olib keladi, bu esa antikoagulant ta’sir ko‘rsatadi. Buning
oqibatida koagulopatiya avj oladi. Endi qayerda tomir butunligi buzilsa, tromb
hosil bo‘lmaydi. Bunda antikoagulantlar ko‘payib, qon ketishini to‘xtatishning
iloji bo‘lmaydi. Kichik tomirlarda hosil bo‘lgan fibrin laxtachalari to‘qimalarda
qon aylanishini buzadi, to‘qimalar ishemiyasini chaqiradi, hayotiy muhim a’zolar
faoliyatini buzadi. Ayniqsa jigar, buyrak, o‘pka kabi a’zolarda o‘tkir
yetishmovchilik holatlari yuzaga keladi.
Klinikasi. 
ÒIQÒI sindromida uni keltirib chiqargan asosiy kasallikning
simptomlari bilan birgalikda gemostazning barcha zvenolaridagi keskin
buzilishlar, trombozlar va gemorragiya, metabolik buzilishlar hamda shokning
umumiy simptomlari ko‘zga tashlanadi.
Gemorragik shok oqibatida kelib chiqadigan ÒIQÒI sindromini odatda kech
– III darajasida (gemorragiya) aniqlash mumkin. Bu bachadondan qon ketishi,
dastlab siyrak laxtalar bilan, keyinchalik juda suyuq, ivimaydigan darajada qon
ketishi bilan ifodalanadi. Gemorragiya har qanday joyda (inyeksiya qilingan joyda
va boshqalar) gematomalar va ko‘kimtir sachratqilar shaklida paydo bo‘ladi.
Oshqozon va ichaklardan, burundan, o‘pkadan qon ketishlar kuzatilishi,
ko‘pchilik a’zolarga qon quyilishi mumkin.
ÒIQÒI sindromining kechishi haqida aniq fikrlar yo‘q, lekin ayrim
mualliflarning ta’kidlashicha quyidagicha tasvirlanadi:

---

""
I darajasi – giperkoagulatsiya va trombositlar agregatsiyasi. Bu holat to‘qima
tromboplastinlarining qon oqimiga tushishi oqibatida yuzaga kelib, 3–5 daqiqa
davom etadi va boshlang‘ich simptomlar – ko‘p a’zolar funksiyasining buzilishi
(balki tromboembolik asoratlar shularning oqibatidir) ko‘rinishida bo‘ladi.
II darajasi – o‘tkinchi, o‘sib boruvchi koagulopatiya va trombositopeniya
holati 1–2 daqiqa davom etadi.
III darajasi – chuqur gipokoagulatsion buzilishlar. Òurli xil gemorragik qon
ketishlar, gipovolemiya – qon hajmining kamayishi, anemiya ko‘rinishida bo‘lib
bir necha daqiqadan soatlargacha davom etishi mumkin.
IV darajasi – tiklanish darajasi. Shokning turli darajalari (kompensatsiyali –
dekompensatsiyalangan) ko‘rinishda namoyon bo‘ladi.
ÒIQÒI sindromida gemorragiyalar bilan birga a’zolar mikrosirkulatsiyasining
buzilishi, ularning distrofiyasi va disfunksiyasi, o‘tkir nafas yetishmovchiligi,
o‘pka shoki, ensefalopatiya, buyrak usti bezi yetishmovchiligi, oshqozon va
ichaklarda o‘tkir eroziya va yaralar hosil bo‘lishi kuzatiladi.
Diagnostikasi. 
ÒIQÒI sindromi diagnostikasida gemostaz tizimi ko‘rsatkichlari
tekshirilishi lozim. Bu usullar har qanday ÒIQÒI sindromiga xavfi bo‘lgan akusherlik
patologiyalarida amalga oshirilishi va dinamikada tekshirib turilishi kerak.
Gemokoagulatsiya tizimida quyidagi o‘zgarishlar kuzatiladi: trombositlar
miqdori pasayadi, qon ivish vaqti uzayadi, fibrinogen, protrombin indeksi pasayadi,
fibrinogen degradatsiyasi mahsulotlari oshadi, laxta retraksiyasi kamayadi.
Davolash usullari.
ÒIQÒI sindromining sabablari har xil kasalliklar bilan
bog‘liq. ÒIQÒI sindromini davolash usulini ko‘rsatish qiyin, lekin davolashda
quyidagi qoidalarga amal qilish talab etiladi.
Kompleks tadbirlar, patogenetik yondashuv, kasallik davriga mos
differensillashgan yondashuv.
Òerapevtik tadbirlarning mohiyati tomir ichida tromb hosil bo‘lishini
to‘xtatishdan iborat.
Dastlab ÒIQÒI sindromini chaqiruvchi sabablarni bartaraf qilish kerak.
Bularga antibiotiklarni qo‘llash (keng doirali), sitostatiklarni ishlatish, shokka
qarshi faol terapiya o‘tkazish, aylanib yuruvchi qon hajmini to‘ldirish, tug‘ruqni
ratsional hal qilish, kerak bo‘lsa o‘z vaqtida bachadonni ekstirpatsiya qilish va
hokazolar kiradi. Etiotrop davoni erta boshlamasdan bemor hayotini saqlab qolish
mushkul. Bemorlarni zudlik bilan reanimatsiya va intensiv terapiya bo‘limiga
yotqizish va davolash ishiga transfuziolog va gemostaz tizimi patologiyasini
davolaydigan mutaxassisni jalb etish kerak.
ÒIQÒI sindromida infuzion-transfuzion terapiya
Òoza muzlatilgan plazmani yuborish davolash samaradorligini oshiradi,
sutkasiga 800–1600 ml/plazmani 2x4 marta bo‘lib yuborish lozim. Dastlabki

---

"#
miqdori 600–800 ml, so‘ngra 300–400 mldan har 3–6 soatda quyiladi.
Òransfuziyaning bu usuli ÒIQÒI sindromining har bir bosqichida o‘tkaziladi.
Chunki bu usul: 1. Qon ivituvchi va ivishga qarshi tizim omillari tanqisligini
bartaraf etadi, tarkibida antitrombin III, C va S oqsillari bor. 2. Endoteliy
rezistentligi va qon antiagregatsion faolligini tiklovchi antiproteaza va faktorlarni
qon oqimiga yuborishni ta’minlaydi.
Muzlatilgan plazmani quyishdan oldin vena ichiga 5000–10000 ÒB geparin
yuborish kerak, chunki u plazma bilan kirgan antitrombin III ni faollashtiradi.
Bu tadbir qondagi aylanib yurgan trombin tufayli plazmani ivib qolishidan
himoya qiladi.
Plazmani 45
°
C gacha isitamiz. Maxsus isituvchi moslama bo‘lmasa
A.I.Vorobev usuli bilan krandan oqadigan iliq suv (43–47°C) oqimida isitamiz.
Muzlatilgan plazma AqH tanqisligini ham to‘ldiradi. Bu usul yetarli bo‘lmasa,
unda infuzion-transfuzion terapiya (IÒÒ) tadbiriga tuzli eritmalar, albumin,
poliglukin qo‘shiladi. Giperkoagulyatsiya fazasida 400 ml gacha reopoliglukin
quyish mumkin, poliglukin, trombositar agregatsiyani kamaytirib, a’zolar
mikrosirkulatsiyasini yaxshilaydi. ÒIQÒI sindromining boshqa darajalarida u
qo‘llanilmaydi.
Plazmani almashlab quyish va plazmoterapiya usullari ÒIQÒI sindromini
davolash samaradorligini oshiradi va o‘lim ko‘rsatkichini kamaytiradi.
Og‘ir kamqonlik va gematokrit ko‘rsatkichi pastligida yangi
konservatsiyalangan qon (1–3 kungacha saqlangan qon) yoki eritrositar massa
quyish tavsiya etiladi. 3 kundan ortiq saqlangan qon tarkibida ÒIQÒI sindromini
kuchaytiruvchi mikrolaxtachalar ko‘payib ketishi sababli quyishga yaroqsiz
hisoblanadi. Gematokrit ko‘rsatkichini 22% dan ortiq, gemoglobin miqdorini
80 g/
l
dan, eritrositlar 2,5x1012 g/
l
dan ortiq saqlab turish kerak.
Ortiqcha gemotransfuziya ÒIQÒI sindromini og‘irlashtirib qo‘yishini
unutmaslik kerak, shuning uchun quyiladigan qon miqdori, yo‘qotilgan qon
miqdori, yo‘qotilayotgan suyuqlik miqdori, diurez haqida to‘liq ma’lumot olib
borilishi kerak. Shuni yodda tutish kerakki, o‘tkir ÒIQÒI sindromi o‘pka shishi
bilan asoratlanadi, shuning uchun yurak tomir tizimini zo‘riqtirib qo‘ymaslikka
harakat qilish lozim.
ÒIQÒI sindromining III bosqichida to‘qimalarda chuqur proteolitik (o‘pka
gangrenasi, nekrotik pankreatit, jigar o‘tkir distrofiyasi va boshqalar) o‘zgarishlar
sodir bo‘lishi mumkin. Shuning uchun muzlatilgan plazmani quyish vaqtida
(geparin – 2500 ÒB dan har bir infuziyaga qo‘shimcha ravishda) vena ichiga
katta dozada kontrikal (300,000–500,000 ÒB dan) va boshqa antiproteazalar
quyilishi maqsadga muvofiqdir.
ÒIQÒI sindromining kechki bosqichlarida suyak ko‘migi displaziyasi va
gipoplaziyasi bilan kechganda (nurli, sitotoksik kasallik, leykoz, aplastik
anemiyalarda) qon ketishini bartaraf qilish maqsadida eritrosit konsentratidan,

---

"$
eritrosit massasidan yoki trombosit konsentratidan (4–6 doza kuniga) transfuziya
qilinadi.
ÒIQÒI sindromining barcha bosqichlarida geparin ishlatilishi maqsadga
muvofiq, chunki u tomir ichida tromb hosil bo‘lishini bartaraf etadi.
Geparin: antitromboplastin, antitrombin ta’siriga ega, fibrinogenni fibringa
aylanishini to‘xtatadi, eritrositlar va oz miqdorda trombositlar agregatsiyasini
to‘xtatadi. Geparinni asosan vena ichiga tomchilab yuboriladi (natriy xloridning
izotonik eritmasi plazma bilan). Ba’zan qorin oldingi devori kindik pastiga teri
ostiga kiritish mumkin. Har xil gematomalar hosil qilgani uchun muskul orasiga
yuborilmaydi. Geparin terapiya usuli ÒIQÒI sindromi bosqichiga va jarohat bor-
yo‘qligiga qarab, o‘tkir kechishida bir martalik kichik miqdorda geparin kirishi
bilan kasallik halqasi uziladi, qon ivishi, qon ketishi izga tushadi. O‘tkir oldi
kechishida esa geparin qayta-qayta yuboriladi. Jarohat borligida geparin
yuborishda ehtiyotkorlik talab qilinadi yoki umuman yuborilmaydi. Geparin
miqdori ÒIQÒI sindromi bosqichiga qarab o‘zgaradi.
I bosqichda (giperkoagulatsiya) geparin profilaktika maqsadida ishlatiladi
va bir kunda 40
000–60
000 ÒB (500–800 ÒB/kg) ni tashkil qiladi. Dastlabki
5000–10000 ÒB miqdori vena ichiga sekin yuboriladi, so‘ngra tomchilab
kiritiladi.
ÒIQÒI sindromining II bosqichida geparinning terapevtik ta’siri kuzatiladi:
qon oqimiga tushayotgan tromboblastinni va undan hosil bo‘ladigan trombinni
neytrallaydi.
Geparinni vena ichiga 0,9% 100–150 ml NaCl yoki 5% li glukozaga qo‘shib
bir daqiqada 30–50 tomchi kiritish kerak.
XXXIV BOB.
HOMILADORLIKDA GIPERÒENZIV
BUZILISHLAR
(OPG-GESÒOZLAR)
Akusherlik amaliyotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan homiladorlik
patologiyalaridan hisoblangan gestozlarning nomlanishi haqida hozirgi kunga
qadar aniq bir yechimga kelingan emas. Ko‘pchilik olimlar fikricha homiladorlik
gestozlarida aksariyat hollarda uchlik (triada) simptomlari ko‘zga tashlanadi.
Ular quyidagilar: homiladorlik shishi – (aedema seu hydrops gravidarum), siydik
bilan oqsil ajralib chiqishi – proteinuriya (proteinuria), qon bosimining ko‘tarilishi
– gipertoniya (hypertonia). Gestozlarning monosimptom shakllari ham (arterial
gipertenziya, proteinuriya) amaliyotda ko‘p uchraydi. Shu nuqtai nazardan uchlik
simptomli gestozlar OPG (otek, proteinuriya, gipertoniya) gestozlar deyiladi.
Patogenezi. 
«Moslashish kasalligi» deb ataluvchi OPG gestozning kelib
chiqishida neyrogen, gormonal, immunologik, genetik (nasl-nasab), plasentar

---

"%
omillar ahamiyatli ekanligi aniqlangan. Lekin, uning kelib chiqishini izohlovchi
nazariyalar ko‘p bo‘lishiga qaramasdan (30 dan ortiq nazariya) OPG gestozning
asosiy sabablari yetarlicha aniqlangan emas.
Gestozlar patogenezi murakkabdir. Akusherlik va ginekologiya ilmiy
tekshirish instituti (A va GIÒI) klinik fiziologiya bo‘limi olimlari o‘tkazgan
tadqiqotlar va adabiyotlar tahlili ko‘rsatishicha, gestozlar ko‘pchilik hayot uchun
muhim a’zolar funksiyasining buzilishi oqibatida kelib chiqadigan ishemik va
gipoksik o‘zgarishlar negizida sodir bo‘ladi.
Mikrosirkulatsiyaning keng tarqalgan buzilishlari to‘qimalar gipoperfuziyasi
gestozlarni keltirib chiqaruvchi omil sanaladi. Òarqoq (yoyilgan) vazospazm,
miokard ishining susayishi va aylanib yurgan qon hajmining kamayishi ro‘y
bergan holda butun a’zolar va qon aylanishining buzilishlari, tomirlarning ortiqcha
o‘tkazuvchanligi, ular endoteliysining distrofik buzilishlari, qon reologik
xossalarining izdan chiqishi, surunkali DVS-sindromining turlari rivojlangan bir
paytda perkoagulatsiya buning asosiy sabablari sanaladi. Òarqoq vazospazm
tomirlar o‘tkazuvchanligiga ta’sir qilib, to‘qimaga qonning suyuq qismi oqib
o‘tishiga ham sabab bo‘ladi. Bu esa hujayralarda lipidlar (yog‘lar) oksidlanishini
faollashtiradi, hujayralarning to‘siq funksiyasi pasayadi va kalsiy, magniy, natriy
mikroelementlarining hujayralarga kirishiga imkoniyat yaratiladi va hujayra
nobud bo‘ladi. Shuning uchun eklampsiyada magneziy sulfat yuborilishi
tutqanoqqa qarshi yaxshi samara beradi.
Gestozlar patogenezini umumlashtirib quyidagicha tushuntirish mumkin.
Keng tarqalgan angiospazm gipovolemiya (qonning suyuq qismining
kamayishi) ga, a’zolar ishemiyasiga olib keladi. Buyraklardagi angiospazm uning
po‘stloq qavati ishemiyasiga, buyrak yetishmovchiligiga sabab bo‘ladi, natriy
va suvning organizmda to‘planishiga proteinuriya, renin ishlab chiqarish tizimi
faollashuviga, aldosteron gormonining oshib ketishiga sabab bo‘ladi.
Jigar angiospazmi uning dezintoksikatsion funksiyasining susayishiga,
suyuqlikning interstitsial to‘qimaga o‘tishi va gipovolemiyaga olib keladi.
Miokard angiospazmi – qon aylanishi buzilishiga, miya angiospazmi miya
gipoksiyasi va shishiga olib keladi, talvasaga sharoit yaratadi. Bachadon
angiospazmi undagi qon aylanishning buzilishi, tomirlar sinuvchan bo‘lib qolishi,
muskullar ishemiyasiga va oqibatda plasentaning barvaqt ko‘chishiga sabab
bo‘ladi. Shunday qilib gipertenziv buzilishlarda (OPG gestozlarda) juda murakkab
patogenetik jarayon yuz beradi.
Gestoz yengil kechganda plazma hajmi sog‘lom homiladorlikdagiga
qaraganda 9 foiz, xastalik og‘ir kechganda 30–40 foiz kamayadi. Gipovolemiya-
ga asosan plazma hajmining, kamqonlikka esa eritrositlar hajmining tanqisligi
sabab bo‘ladi.
Yoyilgan (tarqoq) vazospazm, miokard ishining susayishi va aylanib yurgan
qon hajmining kamayishi ko‘pgina a’zolar gipoperfuziyasini, ona va homilada
2 7– 07-769

---

"&
talaygina asoratlar rivojlanishi, ya’ni parenximatoz a’zolarning funksional
yetishmovchiligi, ona qornidagi rivojlanishining kechikib qolishini, vaqtdan oldin
tug‘ish va eklampsiyani keltirib chiqarishi mumkin.
OPG gestozning klinik manzarasi.
I. Òana vaznining ortiqcha oshishi gestozning ilk simptomlaridan biridir.
Òana vazni oshishining o‘rtacha gestatsion muddati 21 haftani tashkil etadi.
Homiladorlik davrida tana umumiy vaznining oshishigina emas, balki turli
xil davo choralariga javoban uning nomuntazam ravishda oshishi va kamayishi
ko‘rinishidagi o‘zgarishlari ham ahamiyatlidir. Òana vaznining ortiqcha oshishi
asosan shishlar hisobiga yuzaga keladi.
II. Shishlar 
OPG gestozning
asosiy simptomlari toifasiga kirib, uning mustaqil
shakli hisoblanadi. Ularning joylashuvi va ifodalanishi ancha o‘zgaruvchandir.
Hujayradan tashqari suyuqlik ortiqcha hajmi yashirin to‘planganidan keyin (1,5
l
gacha) namoyon bo‘ladi.
III. Arterial gipertenziya homiladorlikdagi gipertenziv buzilishlarning asosiy
belgisi sanaladi. Qariyb 70 foiz bemorlarda arterial gipertenziyaga gestozlar,
15–25 foizda gipertoniya kasalligi, 2–5 foiz hollarda buyrak kasalliklari – nefrit,
surunkali piyelonefrit oqibatida uchraydigan simptomatik gipertenziya, kamdan-
kam hollarda essensial gipertoniya sabab bo‘ladi.
Bu xastalik haqida arterial bosim (AB) oshganda (homiladorlik boshlanishida
AB ko‘rsatkichlariga nisbatan) sistolik arterial bosim (SAB) 30 mm sim. ust. va
bundan ko‘proq oshganda yoki diastolik arterial bosim (DAB) 15 mm sim. ust.
oshganda xulosa qilish mumkin. DAB homiladorlikning II trimestrida 75 mm
sim. ust. dan oshiq bo‘lganda va III trimestrida 85 mm sim. ust. dan ortiq
bo‘lganda arterial gipertenziya deb hisoblanadi. AB ko‘rsatkichlarigina emas,
balki uning keskin o‘zgarishlari ham xavf tug‘diradi, bu o‘zgarishlar ona va
homilani halokatli asoratlarga olib kelishi mumkin.
Arterial gipertenziyani baholash uchun o‘rtacha arterial bosim (O‘AB)
mezoni qo‘llaniladi.
O‘AB (mm sim. ust.) sistolik AB + 2 AB (diastolik AB): 3. Normada O‘AB
90–100 mm sim. ust.ni tashkil etadi.
IV. Bosh og‘rig‘i odatda gestozning o‘rtacha og‘ir simptomidir, lekin bu
og‘riqlar kasallikning boshqa belgilaridan oldin ro‘y beradi. Ular peshona va
ensa sohalarida seziladi, ular to‘mtoq va pulsatsiyalovchi bo‘ladi, ko‘pincha «bosh
og‘irlashuvi» hissida namoyon bo‘ladi, ular ko‘rishning buzilishi, nevrologik
belgilar bilan birga namoyon bo‘ladi va preeklampsiya rivojlanishini aks ettiradi.
V. Ko‘rishning buzilishida ko‘z oldida qoramtir va yorqin dog‘lar, yaltirovchi
yulduzchalar hilpiragandek bo‘ladi. Bu simptomlarning paydo bo‘lishi yoki
saqlanishi odatda mikrosirkulatsiyaning keskin buzilishini aks ettirib, davo naf
bermaganidan va gestoz zo‘rayganidan dalolat beradi, natijada odam tamomila
ko‘r bo‘lib qolishi mumkin.

---

"'
VI. Epigastral sohadagi og‘riqlar preeklampsiya simptomi hisoblanadi, bunda
patologik jarayon jigarga ham o‘tadi.
VII. Chuqur pay reflekslarining jonlanishi preeklampsiya belgisi bo‘lib,
markaziy asab tizimi qo‘zg‘aluvchanligining oshganidan, tomir tortishishi
mumkinligidan dalolat beradi.
VIII. Proteinuriya – buyraklarda allaqachon yuz bergan distrofik o‘zgarishlar
ifodasi. OPG gestozlarda uni muntazam nazorat qilish zarur, proteinuriya
nechog‘lik rivojlanganligini baholash uchun bir sutkalik siydikda oqsil bor-
yo‘qligini aniqlash talab etiladi. Proteinuriyaning oshib borishi gestoz zo‘rayishini
ko‘rsatadi.
IX. Arterial qon tomirlar tonus darajasini aniqlash uchun oftalmologik
tekshiruvlar o‘tkazilib, ko‘z tubining qon tomirlari o‘rganilganda segmentar
angiospazm ko‘zga tashlanadi.
Diagnostikasi.
OPG gestozlarda a’zolar va tizimlar funksiyalarini klinik,
asbob-uskunalar yordamida, biokimyoviy tadqiqotlar, shu jumladan buyrak, jigar,
yurak exografiyasi, markaziy gemodinamika holatini (exokardiografiya,
elektrokardiografiya va h.k.) puxta tekshirmoq zarur.
Qon, siydikni umumiy tahlil qilish, shu jumladan bir sutkalik diurez (siydik)ni
o‘lchash, undagi proteinuriyani albatta aniqlash lozim.
Umumiy oqsil miqdori, oqsil raksiyalari, kreatinin, qoldiq azot, mochevina, siydik
kislotasi, ASÒ, ALÒ, bilirubin, xolesterin, qondagi qand darajasini aniqlash
biokimyoviy tadqiqotlar qatoriga kiradi. Hamma homilador ayollarda koagulogramma
(trombositlar soni, protrombinlar indeksi, qon, fibrinogenning aynish mahsulotlari,
trombotest, fibrinolitik faollik, gematokrit)ni tekshirib ko‘rish zarur.
Hamma tadqiqotlarni dinamikada o‘tkazish lozim. Gestozning og‘ir turlarida
kreatinin, siydik kislota, plazma fibrinogeni, gemoglobin, gematokrit
konsentratsiyasining oshib ketishi, OPG gestozning klinik laboratoriya
manzaralari hisoblanadi, trombositopeniya, proteinuriya, siydik cho‘kmasining
o‘zgarishi bilan birga davom etib boradi.
Exografiya yo‘li bilan fetoplasentar kompleks holatini o‘rganish muhim
ahamiyatga ega. Gestozning o‘rtacha og‘ir turlarida ko‘pincha homila
boshchasining bipariyetal o‘lchami o‘sishining 2–4 haftaga orqada qolishi
aniqlanadi, bu esa homila rivojlanishining to‘xtalib qolishidan guvohlik beradi.
Homila ahvolini tezda baholash zaruriyati tug‘ilganda uning reaktivligini
homila kardiotaxografiyasi (KÒG)ni qo‘llagan holda aniqlagan ma’qul.
Gestozli hamma bemorlarni terapevt, okulist, reanimatolog, neonatolog
ko‘zdan kechirishlari zarur, bu mutaxassislar homila uchun nechog‘lik xavf
tug‘ilish darajasi borligini baholab berishadi.
Klinik turlari.
1. Homiladorlik shishlari
(istisqo) – OPG gestozning bir simptomli turidir.
Yashirin va yaqqol ifodalangan shishlar tafovut qilinadi.

---

"
Yaqqol ifodalangan shishlar darajalari bo‘yicha farq qilinadi: I darajasida
shish oyoqlarda aniqlanadi, II darajasida oyoqlar va qorin oldingi devori shishlari,
III darajasida oyoqlar, qorin va yuz shishlari, IV darajasida – anasarka, butun
tana shishishi kuzatiladi.
Yashirin yoki klinik ifodalangan istisqoda etiopatogenetik davo o‘tkazish
uchun uning kelib chiqishini aniqlash lozim, shunda yurak tomir tizimi ahvolini
baholab, gemodinamikasi, katta-kichikligi, jigar, buyrak funksiyasi tekshiriladi,
chunki homilador ayollardagi istisqoga hamma vaqt ham gestoz sabab
bo‘lavermaydi, aksari hollarda u birikish ekstragenital patologiya sababli kelib
chiqadi.
Amaliyotda yashirin istisqoni aniqlash uchun «Nikoh halqa», Makklyur
Oldrich sinamalari, sutkalik diurez va tana vaznini taqqoslash, tana og‘irligini
muntazam o‘lchab turish, uni E.S. Shkolnik tuzgan jadval bo‘yicha baholash
eng ko‘p ishatiladi. Homiladorlikning uchinchi trimestrida tana o‘lchami har
haftada 10 sm bo‘yga 22 g va dastlabki tana vaznining har 10 kg og‘irligiga 55 g
ga oshishi kuzatiladi.
2. Nefropatiya
(nephropatia). Gestozning zamonaviy kechishi klinikaning
bilinmasligi va kam belgili, atipik turlar sonining ko‘payishi bilan tavsiflanadi.
Uning erta boshlanishi, 3 haftadan ko‘proq davom etishi – nohush oqibatlar
belgisidir.
Nefropatiyaga uchragan homilador ayolda quyidagi belgilardan birortasi
mavjudligi: sistolik arterial bosimning 160 mm sim. ust. va bundan yuqori;
diastolik AB ning 110 mm sim. ust. va bundan ziyod; proteinuriyaning kuniga 3
g/l va bundan ortiq; oliguriya (siydikning bir kunlik 400 ml miqdorda) bo‘lishi;
miya shishi, ko‘rish funksiyasining buzilishi, dispeptik alomatlar (ko‘ngil aynishi,
qayt qilish, epigastral og‘riqlar); trombositopeniya (100000), gipokoagulatsiya;
jigar funksiyasining izdan chiqishi homilador ayolning og‘ir ahvolda ekanligidan
dalolat beradi.
3. Preeklampsiya 
(praeeclampsia). Nefropatiyaning simptomlar triadasiga
miyada qon aylanishi buzilishlari, gipertenziv ensefalopatiya belgilari, bosh
aylanishi, ensa sohasida og‘irlik hissi, ko‘rish buzilishlari (ko‘z oldida tuman,
xiralashish, halqalar ko‘rinishi), bo‘shashish, uyquchanlik yoki aksincha,
qo‘zg‘aluvchanlik, eyforiya, uyqusizlik, quloq shang‘illashi belgilari qo‘shilishib
keladi. Ko‘pincha ko‘ngil aynishi, qusish, epigastral sohada og‘riqlar seziladi.
Markaziy asab tizimi funksiyasi buzilishining simptomlari paydo bo‘lganda
tomir tortishishi kuzatiladi. Ayni paytda kuchli ta’sirlovchi holatlar (og‘riq,
shovqin, kuchli chiroq yorug‘ligi) preeklampsiya rivojlanishiga olib kelishi
mumkin.
Preeklampsiya bir necha daqiqadan bir necha soatlargacha davom etadi,
shuning uchun u aksari hollarda sezilmasligi, ayniqsa yuzaki qaraganda
payqalmasligi mumkin.

---

"
Diagnostikasi. 
Arterial qon bosimining 140/90 mm simob ustunidan oshib
ketishi, homiladorlikning 20-haftasidan keyingi oylarida organizmda shish paydo
bo‘lishi, proteinuriya belgilariga qattiq bosh og‘rishi, ko‘zning xiralashuvi yoki
ko‘z oldida har xil doirachalar paydo bo‘lishi, epigastral sohada qattiq og‘riq
bo‘lishiga qarab aniq diagnoz qo‘yish mumkin.
Preeklampsiyaning yengil darajasi. Diastolik qon bosimi 90 mm simob
ustunidan yuqori, sistolik qon bosimi 140 mm simob ustunidan yuqori, qon bosimini
har 4–6 soatda o‘lchab turish kerak. Proteinuriya 500 mg/sutka yoki 1 g/l.
Preeklampsiyaning og‘ir darajasi. Diastolik qon bosimi 110 mm simob
ustunidan yuqori, sistolik qon bosimi 170 mm simob ustunidan yuqori.
Proteinuriya 3000 mg/sutka yoki 3 g/l.
Preeklampsiyada xatarli omillar. Birinchi tug‘ayotgan ayollarda surunkali
buyrak kasalligi bo‘lib, u proteinuriya, shish, arterial gipertenziya bilan namoyon
bo‘lsa, ayolning yoshi 25 yoshgacha yoki 35 yoshdan katta bo‘lsa, xavf-xatar
yuqori bo‘ladi.
Preeklampsiyaning kliniko-laboratoriya belgilari:
Gipovolemiya, bu holat gemodinamik o‘zgarishlar, mikrosirkulatsiyaning
buzilishi (gemoglobin, gemotokrit konsentratsiyasi oshishi, trombosit va eritrosit
agregatsiyasi oshishi, qon tomir o‘tkazuvchanligining oshishi) albuminemiya,
disproteinemiya, ÒIQÒI sindromi, jigar funksiyasining buzilishi (ASÒ, ALÒ va
IF oshishi), plasentada shok holati va homila gipotrofiyasi kuzatiladi.
Diagnostika uchun quyidagi laboratoriya tekshiruvlari o‘tkazish lozim:
a) qon tahlili: gemotokrit, gemoglobin, eritrositlar va eritrositlarning cho‘kish
tezligini aniqlash;
b) qonning biokimyoviy tahlilida: umumiy oqsil va oqsil fraksiyalari–
fibrinogen, trombosit va jigar fermentlari ko‘rsatkichlari oshishi;
d) siydik tahlilida uning solishtirma og‘irligining, kunlik diurezning
mochevina va kreatininning oshishi;
e) elektrokardiogramma, elektroensefalografiyadagi o‘zgarishlar;
f) qusish soni va sutkalik diurezni hisobga olish;
h) umumiy ahvoliga baho berish: shikoyati, pulsi teri quruq bo‘lishi va
boshqalarga e’tibor berish.
Davolash. 
Preeklampsiyani davolashda dastlab talvasaning oldini oluvchi
davo o‘tkazilishi maqsadga muvofiq, chunki bunda ehtiyot chora qo‘llanilmasa
eklampsiya talvasasi boshlanishi mumkin.
Bunday terapiyaning asosini talvasaga qarshi preparatlardan foydalanish
tashkil etadi. Kasalxonadagi ayollarda talvasa tutishi davolash yetarli darajada
olib borilmagani sababli bo‘ladi. Òalvasaning oldini olish va davolashda magneziy
sulfat preeklampsiya va eklampsiyada asosiy preparat hisoblanadi. Magneziy
sulfat bo‘lmasa diazepam ishlatish mumkin. Ammo diazepam yo‘ldoshdan
bemalol o‘tib, homilaning neonatal nafasining zo‘riqishiga olib kelishi mumkin.

---

"
Diazepamni uzoq vaqt mobaynida qo‘llash, bolaning nafasini zo‘riqishiga olib
keladi va bachadon-yo‘ldosh tizimida ishemiya patologiyasi va muddatdan oldin
tug‘ruq xavfini kuchaytiradi. Preeklampsiyada ham Stroganov usulida davolash-
muhofaza tartibiga amal qilinib, bemorlar muskuli orasiga, vena ichiga
yuboriladigan va boshqa inyeksiyalar hamda muolajalar faqat efir narkozi ostida
o‘tkaziladi. Xuddi nefropatiya va eklampsiyadagidek dori-darmonlardan
foydalaniladi.
4. Eklampsiya 
(eclampsia). Bu xastalik OPG gestozning eng og‘ir turidir.
46 foiz hollarda homiladorlikda, 16 foiz tug‘ruqda, 38 foiz hollarda esa tug‘ruqdan
keyingi davrda uchrab turadi. Uning etiopatogenezida tomirlarning tarqoq spazmi,
ishemiya, miya gipoksiyasi, ko‘z ichi bosimining oshishi kabi omillar
ahamiyatlidir. Òomir tortishib, es-hushning yo‘qolishi eklampsiyaning asosiy
klinik alomati sanaladi. Undan oldin ko‘pgina hollarda preeklampsiya simptomlari
majmui yuzaga keladi.
Eklampsiya klinikasida qattiq bosh og‘rig‘i, to‘satdan qon bosimining keskin
ko‘tarilishi, ko‘ngil aynishi, qusish, epigastral sohadagi og‘riq, ko‘rish
qobiliyatining pasayishi kabi preeklampsiya simptomlariga qo‘shimcha
reflekslarning oshishi, sariqlik paydo bo‘lishi, siydik ajralishining kamayishi va
talvasa tutishi xarakterlidir.
Eklampsiya xurujida 4 lahza kuzatiladi:
1-lahza imo-ishora (mimika) muskullarining fibrillar tortishishida namoyon
bo‘ladi, keyin esa qo‘llarning tortishib turishi qo‘shiladi. Bemor bir tomonga
nigoh tashlaydi. Bu davr qariyb 30 sekund davom etadi.
2-lahza boshdan, bo‘yindan, qo‘llardan gavda va oyoqlarga tarqaladigan tonik
talvasalar bilan tavsiflanadi. Bosh orqaga egiladi, goho opistotonus holati
kuzatiladi, nafas to‘xtab qoladi, tomir urishi qiyinlik bilan aniqlanadi, ko‘z
qorachiqlari kengaygan, teri va ko‘zga ko‘rinadigan shilliq pardalar ko‘kargan,
til aksari hollarda tishlab olingan bo‘ladi. Bunday holat qariyb 30 sekund davom
etadi.
3-lahza ham pastga qarab yo‘nalgan, klonik talvasalar bilan birga davom
etadi. Nafas olish to‘xtaydi va es-hush bo‘lmaydi, tomir urishi aniqlanmaydi.
Uning davomliligi qariyb 1–1,5 daqiqa.
4-lahza xurujlarning to‘xtashi. Bunda talvasa tutmaydi, chuqur uzlukli
nafas paydo bo‘ladi, og‘izdan ko‘pincha qon aralash ko‘pik keladi, nafas
qisqa, keyin doimiy tus oladi, sianoz yo‘qoladi, bemor u yoki bu darajada
davom etuvchi eklampsiya komasi holatiga tushadi. Xurujdan keyin amneziya
rivojlanadi. Shu sababli bordi-yu, talvasa paytida atrofda odam bo‘lmasa
eklampsiya xurujini bemor eslay olmaydi, bu haqda faqat jismoniy shikastlar
(lat yeyish, tilni tishlab olish) va ko‘zdan kechirganda koma holati talvasa
tutganidan dalolat beradi.
Ketma-ket davom etuvchi xurujlar eklampsiya statusi deb ataladi.

---

" !
Ba’zan eklampsiyaning talvasasiz turlari ham kuzatiladi, unda homilador
ayol og‘ir nefropatiyaga uchrab, birorta talvasasiz hushsiz holatga tushib qoladi,
bu esa ko‘pincha o‘lim bilan tugaydi.
Eklampsiyaning og‘ir-yengilligi haqida talvasalar soniga, ularning davom
etishiga va hushsiz holatning qancha vaqt davom etishiga qarab fikr yuritiladi.
Òalvasa xurujlari qancha ko‘p bo‘lsa, ulardan keyingi koma shunchalik uzoq
davom etadi, kasallik oqibati esa shu qadar jiddiy bo‘ladi.
Eklampsiya komasi (EK) terminal holat bo‘lib, bunda eklampsiya talvasasi
xurujidan keyin hush barqaror buziladi. EKdan o‘lim hollari 50–70 foizga yetadi.
Eklampsiyada tana harorati oshganda, taxikardiya, gipotoniya hollarida,
diurez kamayib ketganda bemor og‘irlashadi. Bu simptomlar miyaga qon
quyilganini ko‘rsatadi. Kalla ichi gemorragiyasidan tashqari, eklampsiya xuruji
ko‘z to‘r pardasining ko‘chib tushishi, homilaning nobud bo‘lishi, yurak, buyrak,
jigar yetishmovchiligi, g
ipopituitarizm, zotiljam, o‘pka shishishi kabi asoratlar
kelib chiqishi mumkin.
Eklampsiyaning diagnostikasi. 
Arterial qon bosimini o‘lchash,
proteinuriyani aniqlash, barcha hayot uchun muhim a’zolar yetishmovchilik
darajasini baholash uchun qon tahlili, biokimyoviy tahlillarni o‘tkazish,
koagulogrammani aniqlash. UÒ yordamida tekshirish, ayniqsa bachadon-plasenta
qon aylanishini, homila holatini baholashga yordam beradi. Arterial
gipertenziyaning oqibatlari EKG da va oftalmoskopiyada to‘r parda tomirlarining
o‘zgarishiga qarab aniqlanadi.
Eklampsiyada shoshilinch yordam. 
Agar homilador ayol eklampsiya
holatida tug‘ruq majmuiga keltirilsa, tutqanoq paytida og‘iz kengaytirgich
qo‘yiladi va yuqori nafas yo‘llari tozalanadi, tilini til ushlagich bilan tutib turish
lozim. Nafas tiklangandan so‘ng azot (II)-oksidi bilan narkoz beriladi. Efir
qo‘llanilmaydi, chunki tutqanoqni yana yuzaga keltirishi mumkin. Kelgusi
tutqanoqning oldini olish chora-tadbirlari sifatida infuzion terapiya (200–400
ml gacha reopoliglukin yoki 5% li glukoza eritmasi), gipotenziv dorilar, sedativ
dorilar va siydik haydovchilardan foydalaniladi. Arterial bosimni pasaytirish,
boshqaruvchi gipotenziya (geksoniy, benzogeksoniy yuborish), homilaning
ahvolini baholash kerak.
Agar tutqanoq qayta takrorlansa, sun’iy nafas apparatiga ulanib kesar kesish
operatsiyasi o‘tkaziladi.
Davolash. 
Birinchi navbatda V.V.Stroganov usuli bo‘yicha davolash-
muhofaza tartibi o‘rnatiladi, tinch, osuda, issiq, shovqin-surondan chetda,
qorong‘ilashtirilgan xonaga yotqiziladi. Chunki yorug‘lik, shovqin eklampsiya
holatidagi bemorni qattiq qo‘zg‘alishiga, talvasa sindromi qaytalanishiga olib
kelishi mumkin.
Gipertenziv buzilishlar og‘irligi darajasidan qat’i nazar davolash-muhofaza
tartibi uyda ham, statsionarda ham saqlanishi shart. Ruhiy xotirjamlik, yaqin

---

" "
kishilarning do‘stona munosabati, uyqu va dam olishni muvofiqlashtirish, jismoniy
zo‘riqishning oldini olish, tinchlantirish (tinchlantiruvchi choy, relanium, nozepam
kabi tabletkalar) choralari ko‘riladi. Yengil eklampsiyada tinchlantiruvchi dorilar
ichishga berilishi yoki muskul orasiga yuborilishi lozim. Og‘ir eklampsiyada dorilar
albatta muskul orasiga yoki vena ichiga qilinishi kerak.
Òomirlarning tarqalgan spazmini bartaraf etish, gipovolemiyaga qarshi
kurash, markaziy va periferik tipda ta’sir qiluvchi gipotenziv va spazmolitik
dorilarni qo‘llash davolashning eng muhim shartlaridan biridir.
Periferik va markaziy mexanizmlar bo‘yicha ta’sir qiluvchi gipotenziv dorilar:
Rauvolfiya preparatlari (rezerpin, raunatin) barcha gipertoniya kasalligi bilan
og‘rigan bemorlarga tavsiya etiladi, tug‘ruq paytida dozasi kamaytiriladi. Òa’sir
doirasi keng preparatlar – metildofa, dopegit 1 kunda 3 mahal 125 mg. dan
beriladi. Droperidol – (bu markaziy ta’sir qiladi) 1 kunda 2–3 mahal 20–40 mg
dan beriladi. Ko‘pincha shoshilinch holatlarda beriladi. Ganglioblokatorlar
(arfonad, pentamin, benzogeksoniy, imexin) 0,5–1 ml muskul orasiga va vena
ichiga yuboriladi, AQB yuqori bo‘lganda tug‘ruq vaqtida ham qo‘llaniladi.
Gipertenziv buzilishlar bilan og‘rigan ayollarni qon bosimini normal
sifrlargacha pasaytirishga urinish kerak emas. Chunki bunda bachadon-plasentar
qon aylanishi buziladi.
Spazmolitiklardan: 0,5% li 2 ml dibazol, 2% li 2 ml, papaverin, 1,5% li 2 ml
gangleron, 1 % li 1 ml metasin eritmalari muskul orasiga yoki vena ichiga
yuboriladi.
Boshdan kechirilgan eklampsiyadan keyin og‘ir kechuvchi asoratlar qolishi
mumkin: falaj, psixoz, tutqanoq, bosh og‘rig‘i, xotiraning susayishi, vegetativ
buzilishlar va hayotiy muhim a’zolar zararlanishi munosabati bilan bemorning
nogiron bo‘lib qolishi shular qatoriga kiradi.
XXXV BOB.
AKUSHERLIKDA SEPTIK INFEKSIYA
O‘tkir keng tarqalgan (diffuz) peritonit
Chilla davrida o‘tkir keng tarqalgan peritonit quyidagi asosiy sabablar
oqibatida kelib chiqadi:
– kesar kesish operatsiyasining asorati sifatida;
– bachadon ortiqlari (naylari, tuxumdonlar)ning o‘tkir yallig‘lanishi yoki
surunkali kasalligining avj olishi sababli;
– o‘tkir appendisit (chuvalchangsimon o‘simtaning o‘tkir yiringli
yallig‘lanishi va yorilishi – flegmonali, gangrenali) tufayli;
– chilla davri septik kasalliklarida qonda yiringning tarqalishi.
Ko‘pchilik hollarda (90%) kesar kesish operatsiyasining asorati sifatida
uchraydi. Onalar o‘limining septik kasalliklar tufayli uchraydigan asosiy

---

" #
sabablaridan biri (30% hollarda) hisoblanadi. Bundan tashqari o‘tkir peritonitning
kelib chiqishiga homilador ayol organizmidagi surunkali yuqumli kasalliklar
hamda qog‘onoq suvlarining barvaqt ketishi oqibatida homilaning uzoq muddat
(12 soatdan ortiq) suvsiz qolishi, ko‘rsatma bo‘lsa-bo‘lmasa tez-tez qin orqali
tekshiruvlar ham sabab bo‘lishi mumkin.
Kesar kesish operatsiyasidan keyingi peritonitning kelib chiqishiga,
operatsiyani bajarish jarayonida aseptika va antiseptika qoidalarining buzilishi
(asbob-uskunalar, choklash materiallarining yetarli sterillanmaganligi,
tug‘ruqdagi endometrit, uzoq muddatli suvsizlikdan keyin operatsiya qilish) sabab
bo‘ladi.
Kesar kesish operatsiyasidan keyingi diffuz peritonit uchun xavfli omillar
orasida xorioamnionit (xorion va amnion pardalar yallig‘lanishi) va endometrit
alohida o‘rin tutadi. Xorioamnionitning rivojlanishi homiladorlik oxirida yoki
tug‘ruq vaqtida bachadonga kasallik qo‘zg‘atuvchining kirishi bilan bog‘liq. Agar
xorioamnionit o‘z vaqtida aniqlanmasdan kesar kesish operatsiyasi amalga
oshirilsa akusherlik peritoniti juda tez rivojlanadi.
Kasallikning etiologiyasida ichak tayoqchalarining roli katta, kamroq hollarda
stafilo-streptokokklar va boshqa mikroorganizmlarning ham o‘ziga yarasha o‘rni
bor.
Akusherlikda diffuz peritonit aniqlanmagan atipik holda kechayotgan
xorioamnionitda kesar kesish operatsiyasidan keyin ichaklarning parezi yoki
tikilgan choklarga infeksiya tushishi sababli rivojlanishi ham mumkin.
Peritonitning uch fazada kechishi kuzatiladi.
Birinchi 
– himoya fazasi. Uning xarakterli belgilaridan qorin bo‘shlig‘ida
ekssudat yig‘ilishidir. Boshda ekssudat seroz xarakterda, keyinchalik yiringli,
yiringga qon aralashgan holda bo‘ladi. Ekssudatning paydo bo‘lishi organizmning
himoya vositasi sifatida yuzaga keladi.
Ikkinchi
– toksik fazasi. Bu faza uchun himoya mexanizmining so‘nishi
xarakterlidir. Gemodinamik buzilishlar kuchayadi, mikrosirkulatsiya, buyrak va
jigar funksiyalari buziladi. Gipoksiya avj oladi, modda almashishining barcha
turlari izdan chiqadi. Buyrak usti bezi po‘stloq qismi funksiyasi keskin tushib
ketadi. Gemodinamik buzilishlar qorin bo‘shlig‘i qon tomirlarining kengayib
ketishiga va qonning ko‘proq hamji u yerda to‘planishiga olib keladi. Ichaklar
parezi avj oladi, ba’zan to‘liq atoniya holatiga keladi.
Uchinchi
– terminal faza. Bu faza gipovolemik septik shok holati va yurak
faoliyatining buzilishi bilan o‘tadi va ko‘pincha bemorning o‘limi bilan
yakunlanadi.
Klinikasi. 
Kesar kesish operatsiyasidan keyingi peritonit tezda toksik fazaga
o‘tishi bilan xarakterlidir. Eng asosiy simptomlaridan qorinda qattiq og‘riq
bo‘lishi, ko‘ngil aynishi va qusish, qorin dam bo‘lishi, ichaklar parezining avj
olishi, til qurishi, qorin oldingi devori muskullarining taranglashuvi, Shetkin-

---

" $
Blyumber belgisi musbat bo‘lishi yoki uncha rivojlanmasligi, qorin bo‘shlig‘ida
suyuqlik to‘planishi kabilardir.
Òana harorati baland, puls tezlashgan, arterial qon bosimi pasaygan, umumiy
ahvoli og‘irlashgan.
Diagnostikasi.
Kesar kesish operatsiyasidan keyingi peritonitning
patogenetik kechishi turli variantlarda bo‘lganligi uchun uning diagnostikasida
birmuncha qiyinchiliklarga duch kelinadi, ya’ni peritonitning klassik belgilari
ko‘zga tashlanmaydi (qorinning taxtadek qotib qolishi, kuchli peritonial
simptomlar). Shunga qaramasdan bemor hayotini saqlab qolish faqatgina o‘z
vaqtida diagnozni aniqlashga bog‘liq.
Davolash. 
Diffuz peritonitni kompleks usulda davolash tavsiya etiladi,
operativ davolash bilan birga konservativ davo choralarini qo‘llash maqsadga
muvofiqdir. Bachadonga qo‘yilgan choklarning yaroqsizligi, ichaklar baryer
funksiyasining buzilishi hamda konservativ davo choralari yordam bermasa
operativ davolashga o‘tiladi. Bachadonni ortiqlari bilan olib tashlanadi.
Ekstirpatsiya operatsiyasi amalga oshiriladi. Kuchli antibiotiklar qo‘llaniladi
(penitsillin, sefalosporin va boshqalar). Dezintoksikatsiya uchun vena ichiga
poliglukin, gemodez, glukoza eritmasi, qon plazmasi, oqsilli preparatlar, qon
quyish maqsadga muvofiq. Qonning kislota – ishqorli muhiti aniqlansa asidoz
belgisi ko‘zga tashlanadi, suv-elektrolit balansi buziladi. Shuning uchun trasilil,
kontrikal vena ichiga yuboriladi.
Ichaklar parezini tiklash maqsadida nazogastral zondlar kiritish,
peristaltikasini tiklash uchun gipertonik huqna qilinadi.
Serukal, prozerin, nazo-gastral zondni qo‘yish, yaxshi samara beradi.
Agar nafas yetishmovchiligi kuchaysa o‘pkani sun’iy ventilatsiya qilishga
o‘tiladi.
Profilaktikasi. 
Chilla davridagi peritonitning oldini olish uchun kesar kesish
operatsiyasi qilishdan oldin unga bo‘lgan moneliklarni qat’iy hisobga olish lozim.
Xorioamnionit belgilari bo‘lganda bu operatsiyadan bosh tortish, endometrit va
ichak parezlarini o‘z vaqtida samarali davolash, kesar kesish operatsiyasining
zamonaviy usullarini tanlash talab qilinadi.
SEPÒIK (ÒOKSIK-SEPÒIK) SHOK
Septik infeksiyaning eng og‘ir ko‘rinishlaridan biri septik shok hisoblanadi.
Septik shok ko‘pincha homiladorlikning kechki abortlarida va tug‘ruq vaqtidagi
endometritlarda (uzoq vaqt suvsizlik oqibatida, isitmali holatda) kuzatiladi.
Septik shok asosan grammanfiy bakteriyalarning (ichak tayoqchalari,
proteylar, yashil yiring tayoqchalari salmonellalar) ommaviy nobud bo‘lishi
sababli yuzaga keladi. Bunda nobud bo‘lgan bakteriyalar pardalarining buzilishi
oqibatida endotoksin ajralib chiqadi. Ko‘p miqdordagi endotoksinlar va faol

---

" %
proteolitik fermentlar ta’sirida bir qator kuchli vazomotor ta’sir ko‘rsatuvchi
(katexolamin, gistamin, serotonin va boshqalar) moddalar ajraladi. Ba’zan
endotoksinlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri qon tomirlarga ta’sir qilishi mumkin.
Septik shokning patogenezida periferik to‘qimalar mikrosirkulatsiyasining
buzilishi muhim ahamiyatga ega. Endotoksinlar ta’siri ostida qon tomirlar
endoteliysi zararlanadi va to‘qima tromboplastini ajraladi, trombositlar, eritrositlar
gemolizga uchraydi. Buning oqibatida tomirlar ichida fibrinlarning cho‘kishi va
mikrosirkulatsiya tomirchalarida tromblar hosil bo‘ladi, fibrinlarning erishiga
(ÒIQÒI-DVS sindrom) olib keladi.
Endotoksinlar qon tomir devoriga ta’sir etib, uning spazmiga, keyinchalik
paralich bo‘lib kengayishiga olib keladi. Oqibatda qon tomirlar devori qonning
suyuq qismining to‘qimaga o‘tib ketishiga, qonning aylanib yuruvchi hajmi
kamayishiga sabab bo‘ladi. Qon tomirlardagi va mikrosirkulatsiya tizimidagi
umumiy buzilishlar gipotoniyaga, asidoz holatiga, qonning reologik
xususiyatlarining buzilishiga, oliguriyaga, nafas va buyrak yetishmovchiligiga,
miya faoliyatining buzilishiga olib keladi.
Septik shok natijasida kelib chiqadigan o‘tkir jigar, buyrak va nafas
yetishmovchiligi, miyadagi qon aylanishining o‘tkir buzilishi va ichki a’zolarda
ko‘plab tromblar hosil bo‘lishi bevosita onalar o‘limiga sabab bo‘ladi.
Kasallik odatda to‘satdan tana haroratining oshib ketishi bilan boshlanadi.
Puls tezlashadi va kuchsiz uradi. Òeri rangi oqarib ketgan, sovuq ter bosgan.
Arterial bosim keskin tushib ketgan. Oradan bir necha soat o‘tgandan keyin tana
harorati subfibril (36
0
gacha) haroratiga tushadi. Septik shokka xos belgilardan
biri AB ning tushib ketishi qon yo‘qotish bilan bog‘liq bo‘lmaydi. Qon tahlilida
leykosit va trombositlar miqdori kamayib ketganligi, keyinchalik oshib ketishi
holati kuzatiladi. Septik shokda qon aylanishining buzilishi (gipotoniya) o‘z
vaqtida bartaraf etilmasa o‘tkir buyrak yetishmovchiligiga olib keladi.
Septik shokning eng xavfli jihati o‘tkir shok, infeksiya, uremiya,
giperkaliyemiya va asidoz holatlarining yuzaga kelishidir.
Davolash. 
Septik shokni davolash quyidagi tadbirlarni amalga oshirishga
qaratilgan bo‘lishi kerak: 1) infeksiya o‘chog‘ini bartaraf etish; 2) keng qamrovli
antibiotiklar bilan davolash; 3) aylanib yuruvchi qon hajmini tiklash; 4) vena
ichiga geparinni tomchilab quyish; 5) katta dozalarda kortikosteroid gormonlar
yuborish; 6) asidozga qarshi kurash olib borish; 7) qon tomirlarni kengaytiruvchi
dorilar qo‘llash.
Infeksiyani bartaraf etish uchun kuchli antibiotiklarni qo‘llash bilan birga
mikrosirkulatsiya buzilishini tiklash lozim. Infeksiya manbaini bartaraf etishda
bachadonni ehtiyotlik bilan qirib tozalash maqsadga muvofiq. Agarda bachadonni
qirib tozalash va antibiotiklar bilan davolash 8–12 soat ichida natija bermasa,
unday hollarda bemorni zudlik bilan bachadonini va ortiqlarini ekstirpatsiya qilib
olib tashlash lozim. Shokning terminal fazasida operatsiya qilish mumkin emas.

---

" &
Antibiotiklar bilan davolashda keng ta’sir etuvchi sefalosporinlar – seporin
va boshqalar – kuniga 4–6 g gacha, benzilpenitsillin 20 000000 – 30 000000 ÒB,
ampitsillin, oksasillin, metisillin kuniga – 4–6 g gacha, kanamitsin 1,5–2 g
buyuriladi. Antibiotiklarni birga qo‘shib qo‘llash yaxshi samara beradi. Bunda
ampitsillinni oksasillin bilan, oksasillinni kanamitsin bilan, benzilpenitsillinni
ham kanamitsin bilan birga qo‘shib ishlatish maqsadga muvofiq.
Bu antibiotiklar ishlatilganda albatta nistatin va antigistamin preparatlar
(dimedrol, suprastin) qo‘llash kerak bo‘ladi.
Infuzion terapiya sifatida plazma, poliglukin, reopoliglukin va boshqalar
ishlatiladi. Agarda qon ko‘p yo‘qotilgan bo‘lsa qon quyiladi. Qon ivish tizimini
nazorat qilgan holda geparin quyiladi. Glukokortikoid gormonlardan
gidrokortizon 200–300 mg gacha bemorni og‘ir ahvoldan chiqargunga qadar
har 2 soatda inyeksiya qilib turiladi.
Asidozga qarshi kurash chorasi sifatida 5% li bikarbonat natriy eritmasidan,
asidoz qay holatda ekanligiga qarab 20 ml dan 100 ml gacha quyiladi. Bir vaqtning
o‘zida oqsil va elektrolit almashinuvi buzilishlarini o‘z holiga keltirish uchun
albumin eritmasi quyiladi. Òomir kengaytirish maqsadida promedol yoki pipolfen
ishlatiladi.
O‘pkaning shok holatini hisobga olgan holda sun’iy nafas berish yo‘li bilan
oksigenoterapiya (kislorod bilan davolash) samarali vosita hisoblanadi.
O‘tkir buyrak yetishmovchiligida organizmga suyuqliklar quyish ahvolni
og‘irlashtiradi. Anuriya holatida bemorga 500–700 ml dan ortiq suyuqlik
berilmasligi, quyilmasligi kerak. Giperkaliyemiya holatida uning antogonisti
kalsiy, glukoza insulin bilan yuboriladi. Og‘ir holatlarda tomir ichiga 10–15 ml
2–3% li natriy xlorid yuborilishi tez va qisqa muddatli samara beradi. Bu vaqtda
gemodializ qilinishi tavsiya etiladi.
Asidoz holati bo‘lsa 100 ml 5% li bikarbonat natriy yuboriladi.
Gemodializga ko‘rsatmalar. 
6 kun va undan ko‘proq davom etayotgan
oliguriya; markaziy asab tizimi intoksikasiyasi; ko‘ngil aynish, qusish, ichaklar
parezi; aritmiya, to‘sh ostidagi og‘riq; azotemiya, giperkaliyemiya, metabolik
asidoz holatlari.
Poliuriya fazasida organizm yo‘qotayotgan suyuqliklarning o‘rnini to‘ldirish
lozim. Bu davrda organizmning infeksiyaga qarshilik ko‘rsatish kuchi susaygan
bo‘ladi, shuning uchun keng ta’sir etuvchi antibiotiklarni qo‘llashga to‘g‘ri keladi.
SEPSIS
Sepsis – qon oqimiga doimiy yoki vaqti-vaqti bilan infeksiya o‘chog‘idan
mikroblarning oqib tushishi natijasida kelib chiqadigan patologik holat bo‘lib,
mikrobli va to‘qimali toksemiya, ko‘pincha yiringli metastazlar hosil qilishi bilan
xarakterlanadi.

---

" '
Asosan tilla rang stafilokokk, grammanfiy mikrofloralar qisman anaerob
mikroblar va streptokokklar chaqiradi. Sepsisning asosiy ikki turi farqlanadi:
septisemiya – metastazsiz va septikopiyemiya – metastazli sepsis.
Septisemiya
– umumiy o‘tkir septik kasallik bo‘lib, qonda bakteriyalarning
tarqalishi, sirkulatsiyasi hamda organizmning kuchli intoksikatsiyasi bilan
kechadi.
Kasallik tug‘ruqdan keyingi 2–3-kunlarda ko‘zga tashlanadi va titroq, tana
haroratining keskin oshib ketishi (to 40–41
°
C gacha) kuzatiladi. Ko‘pincha
lixoradka doimiy saqlanib turadi, titroq xuruji qaytalanib turadi, puls tezlashadi.
Bemorning umumiy ahvoli kasallik boshlangan zahotiyoq juda og‘irlashadi. Sustlik,
uyqu bosish, apatiya, ba’zan qo‘zg‘aluvchanlik, esankirash, qattiq bosh og‘rig‘i
bo‘ladi. Òeri kulrang tusga kiradi. Ba’zan bo‘g‘imlarda shish va og‘riq paydo
bo‘ladi. Òili qurigan, karash bilan qoplangan. Qorin birmuncha dam, paypaslaganda
og‘riqli, tez orada toksik ich ketish boshlanadi. Keyinchalik sfinkterlar parezga
uchrashi sababli siydik tuta olmaslik, ixtiyorsiz ich ketish holati yuzaga keladi.
Kasallik avj olganida kollaps boshlanadi. Diagnozi qonda bir necha bor
bakteriologik tekshiruvlar natijasida mikroblar topilishiga qarab aniqlanadi.
Septisemiya o‘z vaqtida davolansa 1,5–2 hafta ichida bemor sog‘ayib ketishi
mumkin. Davolash samara bermasa septikopiyemiyaga o‘tishi va bemorning
o‘limi bilan tugashi mumkin.
Septikopiyemiya
– turli a’zolarda (birinchi navbatda o‘pkada) metastazli
yiringli o‘choqlar paydo bo‘lishi bilan ifodalanadi. Septikopiyemiya odatda
septisemiyadan keyingi bosqich sifatida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun
septikopiyemiya bo‘lishdan oldin birlamchi infeksiyalanish (endometrit),
septisemiya yuzaga keladi, keyin esa septikopiyemiya paydo bo‘ladi. Ko‘pincha
septikopiyemiya tug‘ruqdan keyingi 10–17-kunlardan boshlanadi. Sepsisning
bu shaklida qonda mikroorganizmlarni topish qiyin bo‘ladi. O‘pkaning zararlanish
sababi shundaki, u infeksiyaning harakat yo‘lidagi birinchi filtr hisoblanadi.
Infeksiyali o‘choqdan mikroblar limfogen va gemotogen yo‘llar bilan butun
organizmga tarqaladi. Limfogen yo‘l bilan tarqalganda ko‘krak yo‘li orqali to‘g‘ri
o‘ng yurak va o‘pkaga boradi. Gemotogen yo‘l bilan tarqalsa ko‘pincha yiringli
tromboflebit bilan boshlanadi. Sababi bachadondan chiquvchi venoz qon
tomirlarda tromblar hosil bo‘lib, yiringlaydi. Bu o‘choqdan mikroblar va tromb
bo‘lakchalari vena qon tomirlari orqali pastki kovak venaga, undan o‘ng yurakka
va o‘pkaga o‘tadi. Mikroblar o‘pka filtrida ushlanib o‘pka yiringli o‘chog‘ini
hosil qilishi yoki undan o‘tib chap yurak orqali katta qon aylanish doirasi bilan
barcha a’zolarga tarqalishi mumkin.
Septikopiyemiyada tana harorati ko‘pincha doimiy baland bo‘ladi, qaltirash
kuzatiladi. U to‘xtashi bilan ko‘pincha bemorni ter bosadi. Puls tezlashadi, kuchsiz
uradi, teri oqargan, til quruq. Qonda leykositoz, eritrositlar parchalanishi oqibatida
(toksinlar ta’sirida) anemiya – kamqonlik avj oladi, sariqlik paydo bo‘ladi.

---

"!
Òaloq kattalashadi (“septik taloq”). Siydik ajralishi kamayadi. Siydik bilan
ko‘p miqdorda bakteriyalar ajralib chiqadi. Siydikda oqsil, eritrositlar, leykositlar,
silindrlar paydo bo‘ladi. Bu o‘zgarishlar buyrakdagi distrofik jarayondan yoki
buyrakda yiringli o‘choq paydo bo‘lganligidan dalolat beradi.
Kasallikning og‘irlik darajasi va infeksiya o‘chog‘ining tarqalishiga qarab
septikopiyemiyani bir necha variantga bo‘lish mumkin. Òromboflebitli,
endokardial, peritonial variantlar. Ko‘pincha yiringli tromboflebit shaklida
uchraydi. Uning sodda shakli o‘pkaga metastaz berishi. Bu shaklida o‘pka infarkti,
keyinchalik o‘pka absessi, yiringli plevrit paydo bo‘ladi.
Yiringli tromboflebit sepsisning og‘ir turi hisoblanadi va katta qon aylanish
doirasi a’zolarida metastazlar hosil bo‘lishi bilan xavflidir. Ko‘pincha buyrakda
subkapsulyar absesslar paydo bo‘ladi. Miokardda, jigarda, taloqda, bosh miyada,
qisman buyrak atrofi to‘qimasida (paranefral absesslar) metastazlar hosil bo‘ladi.
Sepsisning eng og‘ir shakli endokardial turi hisoblanib, ko‘pincha o‘lim bilan
tugaydi. Endokardial variantda klinik manzara asosan bakteriyalarning qonda
tarqalishi va emboliyaga bog‘liq. Bakteriyemiya – septik endokarditning
xarakterli ko‘rinishi hisoblanadi va osonroq aniqlanadi. O‘ng yurak endokarditida
metastaz ko‘pincha o‘pka, buyrakda hosil bo‘ladi. Chap yurak endokarditida
esa buyrak, taloq absesslari, bosh miya tomirlarida emboliya, qon quyilishi,
meningoensefalit belgilari paydo bo‘ladi.
Yurak tomonidan klinik simptomlar ko‘zga kam tashlanadi. Puls tezlashishi,
ba’zan aritmiya holati kuzatiladi. Òaxikardiya kuchayadi, aorta ustida diastolik
shovqin, yurak uchida yengil sistolik shovqin eshitiladi. Davolashda katta dozada
antibiotiklar – ristomitsin sulfat yuqori samara beradi, sababi u yurak endokardida
jamlanadi.
Peritonial variantdagi septikopiyemiyada tana harorati doimo baland, titroq
xuruji tez-tez takrorlanib turadi, ko‘pincha og‘riq sezilmaydi, ko‘ngil aynish,
kekirish bo‘lmaydi, ba’zan qorin dam ham bo‘lmaydi. Lekin kuchli septik ich
ketish kuzatiladi. Peritonal sepsisda birinchi navbatda o‘pkaga metastaz berishi
mumkin.
Agarda o‘z vaqtida, maqsadli, adekvat davo choralari ko‘rilsa bemor asta-
sekin sog‘ayishi mumkin. Mobado sog‘lig‘i yaxshilanmasa umumiy ahvoli keskin
yomonlashadi, es-hushi pasayadi, alahsiraydi, keskin ozib ketib, sillasi quriydi,
septik ich ketish boshlanadi va ahvoli og‘irlashib, o‘lim bilan tugashi mumkin.
Davolash.
Sepsisni davolashda asosan infeksiya va intoksikatsiyaga qarshi
kurash, organizmning himoya kuchini faollashtirish, organizmning ma’lum a’zolari
va tizimlari funksiyasini normallashtirish kabi chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi.
14–20 kun davomida kuchli antibiotiklarni qo‘llash asosiy davo vositalaridan
hisoblanadi.
Benzilpenitsillin sutkasiga 16 000000 – 20 000000 ÒB vena ichiga va muskul
orasiga; ampitsillin 4–6 g vena ichiga va muskul orasiga; ampioks – 2 g vena

---

"!
ichiga va muskul orasiga; oksasillin va metisillin – 4–6 g muskul orasiga, seporin
4 g vena ichiga va muskul orasiga; gentamitsin – 200–240 mg muskul orasiga;
kanamitsin – 1,5 g muskul orasiga yoki vena ichiga; eritromitsin fosfat – 1–1,5 g
vena ichiga; linkomitsin – 1,5 g muskul orasiga; fuzidin 1,5 g ichishga beriladi.
Antibiotiklarni o‘zaro birga qo‘llashda: ampitsillinni oksasillin bilan
(ampioks), gentamitsin yoki kanamitsin bilan, gentamitsinni linkomitsin bilan
qo‘shib ishlatish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Dezintoksikatsion davo maqsadida reopoliglukin, poliglukin, gemodez,
glukoza, elektrolitli eritmalar, plazma, oqsilli preparatlarni vena ichiga quyish
samarali ta’sir ko‘rsatadi. Kam miqdorda yangi sitratlangan qon quyish kerak.
Desensibilizatsiya uchun suprastin, dimedrol, diprazin ishlatiladi.
Organizmning umumiy quvvatini oshiruvchi vitaminlarga boy, yuqori
kaloriyali ovqat berish, nerobolil, retabolil muskul orasiga yuborish lozim. Bemor
o‘zi ovqatlanmasa, parenteral usul bilan ovqatlantirish kerak.
XXXVI BOB. QOG‘ONOQ SUVI BILAN EMBOLIYA
BO‘LISH
Qog‘onoq suvi bilan emboliya bo‘lish akusherlik patologiyalarining eng og‘iri
hisoblanadi. Bunda onalar o‘limi 50% dan ortiqroq bo‘ladi.
Qog‘onoq suvlari – murakkab biologik muhit hisoblanib, o‘zining biologik
xususiyatlari bilan ona va homila qoni zardobidan tubdan farq qiladi. Suvda
ko‘plab biologik faol moddalar (serotonin, gistamin, tromboplastin va boshqalar)
bo‘lib, ularning ona qoniga tushishi shokning rivojlanishi va qon ivishishning
buzilishiga olib keladi.
Ona qoniga qog‘onoq suvlari quyidagi yo‘llar bilan tushishi mumkin:
1. Òransplasentar yo‘l (plasentadagi kemtik orqali);
2. Bachadon bo‘ynidagi tomirlar yorilishidan;
3. Vorsinkalar orasidagi maydoncha orqali (normal joylashgan plasenta
barvaqt ko‘chganda, plasenta oldinda joylashganda);
4. Bachadonning barcha tomirlari jarohatlanganda (kesar kesish
operatsiyasida, homila pardalari butunligi buzilganda, bachadon yirtilganda).
Moyillik tug‘diruvchi omillarga kuchli tug‘ruq faoliyati, bachadon
muskullarini oksitosin bilan haddan tashqari darajada rag‘batlantirish, qog‘onoq
suvlarida homila axlati( mekoniyning) bo‘lishi, amneosentez va amneoskopiya
kabilarni kiritish mumkin.
Qog‘onoq suvi bilan emboliya bo‘lishing 
patogenezida 
ona qoni oqimiga
qog‘onoq suvining qanchalik tez va ko‘p miqdorda kirishi muhim hisoblanadi.
Homilador ayol qoniga bir vaqtning o‘zida ko‘p miqdorda qog‘onoq suvining
kirishida undagi biologik faol moddalar o‘pka va bronx tomirlarining tarqoq

---

"! 
spazmi (qisqarishi)ga sabab bo‘ladi va kardiogen shokni keltirib chiqaradi.
Onaning qoniga suvning asta-sekinlik bilan tushishida qonning tomir ichidagi
tarqoq ivishi (ÒIQÒI-DVS) sindromi vujudga keladi va ÒIQÒI sindromi
rivojlanishi ma’lum fazalarga bo‘linadi.
Birinchi faza 
– rivojlangan giperkoagulatsiya (qon ivishining tezlashuvi)
jarayoni bilan ifodalanadi va oqibatda asosan o‘pka tomirlarida tomir ichida
tromblar hosil bo‘ladi.
Ikkinchi faza
– koagulopatiya fazasi esa qon ivishi xususiyatining yo‘qolishi
bilan xarakterlanadi. Ko‘p miqdordagi qog‘onoq suvi bilan emboliya bo‘lganda,
ÒIQÒI sindromi o‘tkir kechadi va shuning uchun uni birinchi fazasida qonda
gipokoagulatsiya jadal rivojlanishi sababli uni aniqlashga hamma vaqt imkoniyat
bo‘lavermaydi, ÒIQÒI sindromi shok holatini chuqurlashtiradi, gemodinamik
buzilishlar, gipoksiya va yurak-o‘pka yetishmovchiligiga olib keladi.
Qog‘onoq suvi bilan emboliya bo‘lganda o‘lgan ayol o‘pkasida eng xarakterli
patologoanatomik o‘zgarishlar (aralash tromblar, qog‘onoq suvlari zich
qismlarining fibrin bilan birgalikdagi elementlari) topiladi.
Klinikasi. 
Ona qoniga ko‘p miqdordagi qog‘onoq suvining tushishida o‘pka
arteriya qon tomirlarining emboliyasi kuzatiladi va u birdan tana haroratining
39–40
0
gacha ko‘tarilishi, titroq bosishi bilan xarakterlanadi. Bu simptomlarni
ona organizmiga tarkibi jihatidan murakkab bo‘lgan oqsilli-tuzli eritma
yuborgandagidek o‘ziga xos anafilaktik shok holati deb qarash lozim.
Bu ko‘rinishlarga tez orada gipoksiya qo‘shiladi, yuz va oyoqlar terisi
ko‘karadi, nafas olish funksiyasi buziladi.
Qog‘onoq suvi bilan emboliya bo‘lishning o‘ziga xos simptomlaridan yana
biri yurak-qon tomir tizimi faoliyatining buzilishidir, unga qon bosimining juda
tushib ketishi, pulsning tezlashuvi kiradi. Bemorning ahvoli birdan og‘irlashadi,
tonik va klonik titrash belgilari bilan kuzatiladigan qo‘zg‘alishlar sodir bo‘ladi.
Qo‘zg‘alish tezda hayot uchun muhim a’zolar faoliyatining to‘xtashi va qisqa
vaqt ichida ayolning o‘limi bilan tugallanishi mumkin. Bunda o‘pka shishi va
yurak-qon tomir tizimining rivojlanib boruvchi yetishmovchiligi natijasida o‘lim
ro‘y beradi.
Agar ayol kardiopulmonal shok fazasidan eson-omon o‘tsa, dastlabki 30
daqiqa ichida ba’zan kechroq qon ivishining og‘ir asorati ko‘zga tashlanadi, bu
esa asosan bachadon bo‘shagandan (homila va yo‘ldosh tug‘ilgandan) keyin
namoyon bo‘ladi. Bir vaqtning o‘zida bachadonning gipotoniyasi (atoniyasi)
ko‘zga tashlanadi. Gemorragik diatez rivojlanadi, bu holat milklardan, inyeksiya
qilingan joylardan qon ketishi bilan ifodalanadi.
Davolash.
Akusherlik taktikasidan kelib chiqib zudlik bilan ayolni kesar
kesish operatsiyasi yordamida yoki tabiiy tug‘ruq yo‘llari orqali tug‘dirish
shoshilinch yordamning asosini tashkil etadi.

---

"!!
Ayolni tug‘dirish reanimatsiya va intensiv davolash bilan parallel olib borilishi
maqsadga muvofiqdir.
Gipoksiyaga qarshi kurashish maqsadida bemorga zudlik bilan intubatsiya
qilingan va boshqariladigan sun’iy nafas beruvchi apparatga ulanish lozim.
Keyinchalik oksigenoterapiya (kislorod berishning) ning boshqa turlarini qo‘llash
mumkin (kislorodli palata, giperbaroterapiya – barokamera). Infuzion –
transfuzion davolash usuliga katta e’tibor beriladi, bu usul gemodinamik
buzilishlarni o‘z holiga qaytishiga sharoit yaratadi. Bu maqsadda vena ichiga
poliglukin, reopoliglukin eritmalari, glukozaning 20–40% li eritmasini insulin
bilan yuborish yuqori samara beradi.
Eritmalar bilan birga 20–30 ml 0,5% li novokain, 100–150 mg gidrokortizon,
noradrenalin yuborilishi maqsadga muvofiq. Boshqa preparatlardan atropin sulfat
0,1% – 1,0, eufillin 2,4% – 10 ml, kordiamin 2 ml, strofantin 0,05% –1 ml kabi
yurak faoliyatini yaxshilovchi dorilarni qo‘llash yaxshi samara beradi. Kardiogen
shokning umumiy davolash tadbirlari foyda bermasa arterial qon tomiri orqali
qon yoki reopoliglukin quyiladi.
Shokning dastlabki bosqichlarida, milklarning qonab turishi va kuchli qon
ketish boshlanmasdan vena ichiga 500–700 ÒB geparinni tomchilab yuborish
kerak. Geparin reopoliglukin yoki glukoza bilan yuboriladi. Geparinning o‘z
vaqtida yuborilishi qonning gipokoagulatsiyasi va bachadondan og‘ir qon
ketishining oldini olishi mumkin. Albatta geparin qon ivishi tizimini nazorat
qilgan holda yuboriladi.
Davolashning ikkinchi bosqichi koagulopatiya oqibatida qon ketish natijasida
sodir bo‘lgan ÒIQÒI (DVS) sindromini davolashdan iborat.
Qog‘onoq suvi bilan emboliya bo‘lishning oldini olishda amalga oshiriladigan
tadbirlar amnion suyuqligining har xil yo‘llar bilan onaning qon oqimiga
tushishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida tug‘ruq faoliyatini to‘g‘ri idora etish,
gestozlarning og‘ir shakllarining oldini olishga qaratilmog‘i lozim.
XXXVII BOB.
HOMILA GIPOKSIYASI VA
CHAQALOQLAR ASFIKSIYASI
Qorindagi homila gipoksiyasi.
Homila rivojlanishi uchun zarur kislorodni
ona organizmidan plasenta orqali oladi. Plasenta orqali kislorod yetarli o‘tib
turmasa, homilada gipoksiya ro‘y beradi.
Onaning kasalliklarida va tug‘ruq og‘irlashib, plasentar qon aylanishi hamda
homiladagi gazlar almashinuvi buzilganda ham homila gipoksiyasi kuzatiladi.
Homiladorlik gestozlari (nefropatiya, eklampsiya), gipertoniya kasalligi,
yurak va o‘pkaning og‘ir kasalliklari, o‘tkir anemiyada va tana haroratining
2 8– 07-769

---

"!"
ko‘tarilishi bilan davom etadigan kasalliklarda ham ko‘pincha gipoksiya avj oladi.
Òug‘ruq cho‘zilib ketib, suvsiz davr uzoq davom etganda, plasenta ko‘chganda,
kindik qisilib va homilaning bo‘yniga yoki tanasiga o‘ralib qolganda gipoksiya
ro‘y berishi mumkin. Boshning oldinda yotishiga nisbatan chanoqning oldinda
yotishida asfiksiya ko‘proq kuzatiladi, chunki bunda kindik ko‘proq qisilib qoladi
va uning oqibatida qon hamda kislorod kelishi kamayadi. Òez-tez dard tutganda
ham homilaga kislorod normal yetib bormaydi.
Chanoq tor, homila yirik bo‘lganda tug‘ruq yo‘llari homila boshini uzoq
vaqt qisib turadi, shu bois homila miyasida qon aylanishining buzilishi ham
chaqaloqning asfiksiya bilan tug‘ilishiga sabab bo‘ladi. Homila oyog‘ini pastga
tushirishda, homilani burish operatsiyasida va hokazolarda gipoksiya refleks yo‘li
bilan kelib chiqishi mumkin.
Homila gipoksiyasida qon aylanishi buzilib, miyaning ko‘p joyiga qon
quyilishi mumkin. Gipoksiya miyaga qon quyilishining asosiy sabablaridan
biridir.
Homilada yurak urishining buzilishi ona qornidagi asfiksiyaning eng asosiy
va doimiy belgisidir. Gipoksiya avj olayotganda quyidagi simptomlar paydo
bo‘ladi: a) homilaning yurak urishi tezlashib, bir daqiqada 160 ga yetadi va undan
ham oshadi (normada homila yuragi bir daqiqada 120–140 marta uradi); b) yurak
urishi sekinlashib, bir daqiqada 110–100 ga tushib qoladi, dard va to‘lg‘oq tutishi
o‘rtasidagi davr (pauza) da puls baravarlashmaydi; d) yurak urish ritmi buziladi;
e) yurak tonlari aniqligini yo‘qotib, bo‘g‘iq bo‘lib qoladi.
Bosh oldinda yotganda mekoniy (chaqaloqning dastlabki axlati) aralash
qog‘onoq suvining ketishi ham homilada gipoksiya rivojlanayotganligidan darak
beradi (chanoq oldinda yotganda mekoniy mexanik yo‘l bilan chiqariladi,
mekoniyning ketishi gipoksiyadan darak bermaydi). Gipoksiya ro‘y berganda
ko‘pincha homila qattiq qimirlaydi.
Ammo homilaning haqiqiy gipoksiyasida so‘nggi ikki belgi (mekoniyning
ketishi va homilaning zo‘r berib qimirlashi) ko‘pincha kuzatilmaydi.
Homila yurak urishining buzilishi gipoksiyaning doimiy, eng yaqqol
belgisidir. Shunday bo‘lgach, homilaning yurak tonlarini muntazam eshitib turish
(auskultatsiya) asfiksiya boshlanayotganini aniqlash va uni bartaraf qilish
choralarini ko‘rish uchun juda katta ahamiyatga egadir. Gipoksiya ro‘y berishi
sababli yurak urishining buzilishi elektrofonokardiografiya usulida yaqqolroq
aniqlanadi.
Homilada yurak urishi buzilganini ko‘rsatuvchi dastlabki belgilar hatto uncha
sezilarli bo‘lmaganda ham gipoksiyaga qarshi kurashni boshlash zarur. Onaning
kasalliklarida va tug‘ruq og‘irlashib, homilada gaz almashinuvi buzilish xavfi
tug‘ilganda gipoksiyaga qarshi kurash choralari profilaktika maqsadida
(homilaning yurak urishi o‘zgarguncha) amalga oshiriladi. V. N. Xmelevskiy
homila gipoksiyasini bartaraf qilish uchun askorbin kislota bilan glukoza va kalsiy

---

"!#
xlorid; gipoksiya boshlanganda esa venaga 2 % li askorbin kislota eritmasi bilan
40% li glukoza eritmasidan 40–50 ml va 10% li kalsiy xlorid eritmasidan 5–10
ml yuborishni tavsiya etadi. Bundan tashqari, 100 g gacha glukoza, 2 g kalsiy
xlorid, 0,5 g askorbin kislota, 30 mg vitamin B
1
yuborish mumkin.
A.P.Nikolayev asfiksiyaga qarshi kurash uchun kisloroddan nafas oldirish,
venaga glukoza quyish va muskul orasiga kardiazol (korazol) yuborishdan iborat
«triada»ni taklif etadi. Bu moddalarning hammasi ona organizmidan plasenta
orqali homilaga o‘tadi. Glukoza oksidlanish jarayonlarini kuchaytiradi, miyaning
kislorodga ehtiyojini kamaytiradi va kislorod yetishmayotgan bir sharoitda
homilaning hayot faoliyatini qo‘llab-quvvatlab turadi. Kardiazol homila
miyasidagi tomirlarni harakatlantiruvchi markazni qo‘zg‘atadi va miyaning qon
bilan ta’minlanishini yaxshilaydi. Onaning nafas bilan olgan kislorodi plasenta
orqali homila qoniga o‘tadi va gipoksiyaning barham topishiga yordam beradi.
Gipoksiyaning oldini olish (profilaktika) usuli quyidagilardan iborat.
1. Homilaning yurak tonlari barqaror darajada yaxshilanguncha tug‘ayotgan
ayolga 10 daqiqagacha har 5 daqiqada kislorod (kislorod yostig‘idan) iloji boricha
namlangan holda berib turiladi.
2. Ayni vaqtda venaga 40% li glukoza eritmasidan 50 ml yuboriladi.
Glukozani ichirish mumkin (50 g glukoza 1 stakan issiq suvda eritib beriladi).
3. Muskul orasiga 10% li kardiazol yoki korazol eritmasidan 1 ml yuboriladi.
1 soatdan keyin yoki kechroq yana kardiazol (yoki korazol) yuborish mumkin.
Homila gipoksiyasiga qarshi kurash choralari yetarli natija bermasa tug‘ruqni
tezlatishga to‘g‘ri keladi, chunki gipoksiya natijasida homila nobud bo‘lishi
mumkin.
Chaqaloq asfiksiyasi – 
bu organizmda kislorod yetishmasligi, is gazining
ko‘payib ketishi ko‘rinishidagi gaz almashinuvi buzilishi oqibatida kelib
chiqadigan patologik holat bo‘lib, unda almashinuv jarayonida parchalanmay
qolgan moddalarning to‘planishi natijasida yuzaga keladigan metabolik asidoz
kuzatiladi.
Òug‘ilishdan keyingi asfiksiyaning xarakterli belgisi shuki, tirik tug‘ilgan
(yurak urishi eshitilayotgan) bola butunlay nafas olmaydi yoki unda o‘qtin-o‘qtin
ayrim yuzaki nafas qayd qilinadi.
Yangi tug‘ilgan chaqaloqlar asfiksiyasining 2 turi: yengil (ko‘k) va og‘ir
(oq) turi bor. Ko‘k asfiksiyada bolaning terisi va shilliq pardalari ko‘kargan,
reflekslar susaygan, yurak urishi sekinlashgan, muskullar tonusi qanoatlanarli
bo‘ladi.
Oq asfiksiya bo‘lib tug‘ilgan bolaning terisi rangsiz, shilliq pardalari
ko‘kargan, yurak urishi keskin darajada sekinlashgan, reflekslar ham keskin
darajada susaygan yoki butunlay yo‘q, muskullar bo‘shashgan bo‘ladi. Ko‘k
asfiksiyani ko‘pgina hollarda bartaraf qilsa bo‘ladi, oq asfiksiya bo‘lib tug‘ilgan
bolalarning ko‘pchiligini jonlantirish qiyin bo‘ladi. Òirik qolgan bolalarda

---

"!$
ko‘pincha asfiksiya oqibatlari kuzatiladi: miyasiga qon quyilib, eng muhim
funksiyalar buziladi (kalla ichidagi travma), pnevmoniya, o‘pka atelektazi va
boshqa kasalliklar ro‘y beradi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqning holati Apgar
shkalasiga muvofiq baholanadi.
APGAR SHKALASIGA MUVOFIQ CHAQALOQ HOLAÒINI
BAHOLASH SXEMASI
Belgilari
Ballar
0
1
2
Yurak urishi
yo‘q
bir daqiqada
bir daqiqada
100 ta dan kam
100-140 marta
Nafas olishi
yo‘q
ahyon-ahyonda bitta
yaxshi, qichqiradi
nafas 
kuzatiladi
Reflektor
oyoq kaftini
oyoq kaftini qitiqlasa
harakat qiladi,
ta’sirchanligi
qitiqlashga javoban
harakat paydo bo‘ladi
qattiq qichqiradi
reaksiya yo‘q
Muskul tonusi
yo‘q
pasaygan
harakati faol
Òeri rangi
oq yoki ko‘kimtir
pushtirang, qo‘l-
pushtirang
oyoqlari ko‘kimtir
Òug‘ilgan zahoti chaqaloqning yurak urishi, nafas olishi, reflekslari, muskul
tonuslari, teri rangi kabi belgilar hisobga olinadi.
Har qaysi belgilar uch balli tizim bilan baholanadi: 0, 1, 2. Chaqaloqning
holati beshta belgining yig‘indisiga qarab aniqlanadi.
Sog‘lom tug‘ilgan chaqaloqlar shu shkala bo‘yicha 10–7 ball oladi. Yengil
asfiksiya bo‘lgan bolalar uchun 6–5 ball bo‘lishi xarakterli, o‘rtacha og‘ir asfiksiya
bo‘lganlar uchun 5 ball, og‘ir bo‘lganlar uchun 4 ball va bundan past (klinik
o‘lim yuz berganda 0 ball).
Asfiksiyada faqat qon aylanishi, nafas va boshqa funksiyalar buzilibgina
qolmay, balki moddalar almashinishi ham izdan chiqadi. Odatda, asidoz holati
yuz beradi.
ASFIKSIYA BILAN ÒU‘ILGAN CHAQALOQLARNI
JONLANÒIRISH USULLARI
Asfiksiya bilan tug‘ilgan chaqaloqlarni jonlantirish uchun ko‘pgina usullar
taklif etilgan.
1. Homilaning yuqori nafas yo‘llarini darhol shilimshiqdan va kirib qolgan
qog‘onoq suvlaridan tozalashga kirishiladi. Burun va og‘izdan shilimshiq
yumshoq uchli steril rezina ballonda tortib olinadi. Chaqaloq nafas olmasa,
kekirdagidan (traxeyadan) shilimshiq tortib olinadi (277-rasm). Buning uchun
ballon uchligiga steril elastik kateter kiygiziladi, ballondagi havo chiqarib

---

"!%
yuboriladi, kateterning bo‘sh turgan uchi
barmoq nazorati ostida kekirdakka kiritiladi.
Ballon qo‘yib yuborilganda kekirdak
(traxeya) va yirik bronxlardagi shilimshiq
so‘rilib chiqadi. Shilimshiq ko‘p bo‘lsa, bir
necha marta tortib olinadi. Shilimshiq tortib
olingach, bola ko‘pincha nafas ola boshlaydi,
terisi qizaradi.
Bola nafas ola boshlagan bo‘lsa-yu,
muntazam chuqur nafas olishi qaror topmasa,
ko‘krak qafasiga va ensasiga sovuq suv
sepish mumkin; oq asfiksiya ko‘k asfiksiyaga
aylanganda ham sovuq suv sepiladi.
2. Asfiksiya bilan tug‘ilgan bola teri ostiga, 0,2–0,3 ml 10% li kofein, 5%
li natriy bikarbonat eritmasi (10–15 ml) va venaga 20% li glukoza eritmasi (10–
15 ml) yuboriladi. Venaga bu dorilarni vrach yuboradi.
Pulsatsiya to‘xtagach kindik qirqiladi, tozalanadi va chaqaloq yo‘rgaklanadi.
3. Og‘ir asfiksiya bilan tug‘ilgan chaqaloqlarga jonlantirishning yuqorida
ko‘rsatilgan choralari foyda bermasligi mumkin. Bunday hollarda sun’iy nafas
oldirishga to‘g‘ri keladi. Hozirgi kunda sun’iy nafas oldirish apparatlari muvaffaqiyat
bilan qo‘llanilmoqda (o‘pkaning sun’iy ventilatsiyasi); bu apparatlar yordamida
atmosfera havosi yoki kislorod aralashtirilgan havo dozalarga bo‘lib beriladi.
Apparatlar yordamida sun’iy nafas oldirilganda o‘pka yoziladi va gaz almashinishiga
sharoit tug‘iladi. Bunda o‘pkaning asab oxirlari ta’sirlanib, nafas markazi reflektor
ravishda qo‘zg‘aladi, bu mustaqil nafas olib ketishga imkon beradi.
O‘pkani sun’iy ventilatsiya qildirish uchun ishlatiladigan apparatlar
konstruksiyasi har xil bo‘ladi. Niqobli (maskali) va intubatsiya qilishni talab
qiladigan usul uchun chiqarilgan apparatlar bor. Niqobli usul bilan o‘pkani
ventilatsiya qilish uchun havo yig‘iladigan rezina qopchasi bo‘lgan burun-lab
niqobidan foydalanish mumkin (278- 
a-b 
rasm). Bunday qo‘l apparatlari
yordamida chaqaloqning nafas yo‘llariga bir maromda havo yoki kislorod bilan
havo «puflanadi».
Chaqaloq o‘pkasini yanada mukammalroq ventilatsiya qildirish uchun
kislorod bilan havoni (1:1) o‘pkaga aniq dozalarga bo‘lib yuboradigan apparatdan
foydalanish mumkin (278-
d 
rasm).
Bola o‘pkasiga havoni past bosimda (20–40 mm suv ustuni hisobida)
yuboriladi, havo hajmi 30–40 ml, bir daqiqada 20–25 marta.
O‘pkani sun’iy ventilatsiya qilish kerak bo‘lib qolgan paytda, agar, apparatlar
yaroqsiz bo‘lsa yoki topilmasa, og‘izdan-og‘izga bir maromda puflash yoki
ilgarilari qo‘llanib kelingan ko‘krak qafasiga mexanik ta’sir etish mumkin,
shunday qilinganda nafas yo‘llariga ko‘plab havo kirishiga erishiladi.
277-rasm. 
Shilimshiqni tortib olish
uchun kekirdakka katetr kiritish.

---

"!&
«Og‘izdan-og‘izga» havo puflanganda oldin bolaning og‘ziga nam steril
salfetka qo‘yiladi va so‘ng bir maromda (bir daqiqada 20–30 marta) puflanadi.
Bu usul bolaning nafas yo‘llariga infeksiya tushishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Ko‘krak qafasini mexanik ravishda qisish va yozishning foydasi kamroq
bo‘lib hozirda bu usul kamdan-kam qo‘llaniladi.
Sokolov usuli 
quyidagicha: bir qo‘l bilan bolaning oyoqlaridan tutiladi,
ikkinchi qo‘lni ensasiga qo‘yiladi, tizzadan bukilgan oyoqlarini chaqaloqning
qorniga bosiladi va bir vaqtning o‘zida boshini ko‘kragiga egiladi; bunday
harakatni bir daqiqada 20–30 marta takrorlanadi.
Silvestr usuli: 
chaqaloq stolga yotqizilib, ustiga steril oqliq yopiladi. Ikkala
qo‘lini bosh tomonga tashlanadi (nafas oldiriladi), keyin tanasiga olib kelib,
ko‘kragiga bosiladi (nafas chiqariladi). Bunda yordamchi chaqaloqning
oyoqlaridan tutib turadi. Bunday harakatni bir daqiqada 20–30 marta takrorlanadi.
Asfiksiya bilan tug‘ilgan chaqaloqlar miyasiga va boshqa a’zolariga qon
quyilishga moyil bo‘ladilar. Shuning uchun muolajalarni ehtiyotkorlik bilan qilish
kerak.
L.S.Persianinov asfiksiya bilan tug‘ilgan chaqaloqning kindik venasiga 10%
li kalsiy xlorid eritmasidan 3 ml va 40% li glukoza eritmasidan 5–7 ml yuborishni,
buning ham foydasi bo‘lmasa arteriyaga 30–40 ml qon quyishni tavsiya etadi.
Asfiksiya holatidan chiqarilgan chaqaloqlarni alohida diqqat bilan kuzatib
turish kerak bo‘ladi. Ularda asfiksiya qaytalanishi (residiv), miyaga qon
quyilganlik belgilari paydo bo‘lishi mumkin.
278-rasm. 
Chaqaloqni jonlantirishda ishlatiladigan jihozlar.
a-b
–nafas niqoblari; 
d
–o‘pka ventilatsiyasini boshqaradigan “Vita-1” apparati.
a
d
b

---

"!'
ASFIKSIYA BILAN ÒUG‘ILGAN CHAQALOQLARNI
JONLASHÒIRISH ALGORIÒMI
1. Yengil darajali asfiksiya (Apgar shkalasi bo‘yicha 5–6 ball):
a) chaqaloqni boshini birmuncha orqaga qilib stol ustiga yotqiziladi;
b) yuqori nafas yo‘llari shilimshiqlar, suyuqliklar va qonni so‘rib olib,
tozalanadi;
d) niqob orqali kislorod beriladi; lozim bo‘lganda qo‘shimcha ingalatsiya
yoki o‘pkani sun’iy ventilatsiya qilinadi, toza kislorod yoki geliy-kislorod
aralashmasi ingalatsiya qilinadi;
e) chaqaloqning tana vazniga qarab 4–8 ml gacha natriy gidrokarbonatning
4% li eritmasini venaga yuboriladi;
f) venaga 10% li – 3 ml kalsiy glukonat eritmasi, 20% li – 10 ml glukoza
eritmasi, 0,3% li – 1 ml etimazol eritmasi va har bir kg og‘irligiga qarab 8 mg
dan kokarboksilaza yuboriladi;
g) chaqaloq isitiladi.
2. O‘rtacha og‘ir darajali asfiksiya (Apgar shkalasi bo‘yicha 4–5 ball):
a) yuqori nafas yo‘llari tozalanadi, buning uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri
anesteziolog-reanimatolog tomonidan laringoskopiya qilib, intubatsiya qilinadi
va o‘pkani sun’iy ventilatsiya apparatiga ulanadi. Kislorod miqdori 60% bo‘lishi
kerak;
b) venaga har bir kg vazniga 5 mg dan gidrokortizon yoki 1 mg dan
prednizolon yuboriladi;
d) venaga gidrokarbonat natriyning 4% li eritmasi 4–8 ml, glukonat kalsiyning
10% li eritmasi – 3 ml, glukozaning 20% li eritmasi – 10 ml, 8 mg kokarboksilaza
yuboriladi;
e) chaqaloq isitiladi.
3. Og‘ir asfiksiya (Apgar shkalasi bo‘yicha 4 ball va undan past):
a) to‘g‘ridan-to‘g‘ri laringoskop nazoratida yuqori nafas yo‘llarini o‘tkazuvchanligi
ta’minlanadi, intubatsiya qilinadi va intubatsion trubka orqali og‘izdan sun’iy nafas
beriladi, keyin o‘pkani sun’iy ventilatsiya apparatiga ulanadi, geliy-kislorod
aralashmasidan nafas beriladi. Mustaqil nafas olishi tiklanishi bilan qo‘shimcha
ventilatsiya qilinadi yoki sun’iy ventilatsiya apparatida nafas berish davom ettiriladi;
b) bir vaqtning o‘zida yurakni uqalashga kirishiladi, agarda samara bo‘lmasa
intubatsion naycha orqali yoki yurak muskuliga 0,2 ml adrenalin yuboriladi,
yaxshisi kindik venasiga qo‘yilgan doimiy kateter orqali yuborish ma’qul;
d) yurak urishi bo‘lmasa kindikka qo‘yilgan kateter orqali 0,1 ml 0,1% li
adrenalin, 2–3 ml – 10% li glukonat kalsiy, 1 mg prednizolon (har 5 kg vaznga),
gidrokarbonat natriyning 4% li eritmasi 8 ml, agarda, bradikardiya holati bo‘lsa,
0,1 ml 0,1% li atropin sulfat eritmasi, har bir kg vazniga 5–7 ml dan 20% li
glukoza eritmasi, 8 mg dan kokarboksilaza yuboriladi;

---

""
e) chaqaloqning boshi atrofiga muzli xaltachalar qo‘yiladi;
f) venaga 0,005–0,010 g furasemid yuboriladi. Agar chaqaloq og‘ir darajali
asfiksiyada tug‘ilsa va reanimatsiya muolajalari (o‘pkani sun’iy ventilatsiya qilish,
yurakni uqalash) samara bermasa bu tadbirni 15–20 daqiqadan ortiq davom
ettirish maqsadga muvofiq emas. Agar jonlantirish jarayonida bolaning ahvoli
yaxshilansa va 4–7 ball baholansa, tadbirni 2–3 soat davom ettirish mumkin.
Chaqaloqlar asfiksiyasining oldini olish
1. Akusherlik va ekstragenital patologiyalarning oldini olish va intensiv
davolash.
2. Chaqaloqlarning yuqori nafas yo‘llarini o‘z vaqtida tozalash.
3. Kindikni o‘z vaqtida bog‘lash.
4. Xavfi yuqori guruhdagi homilador ayollarni o‘z vaqtida tug‘ruq
majmualariga yotqizish.
5. Homilaning surunkali va o‘tkir gipoksiyasini intensiv davolash.
ASFIKSIYA BILAN ÒUG‘ILGAN CHAQALOQLAR PARVARISHI
Òug‘ruqdan so‘ng 30 soniya davomida bola nafas olmasa yoki nafas olishi tartibsiz
bo‘lsa, yurak qisqarishi soni (YuQS) 100 dan kam bo‘lsa, unda nafas yo‘llarini tozalash
kerak. Bolada mustaqil nafas olish harakati kuzatilmasa sun’iy nafas berishni boshlash
lozim va 30–60 soniyadan so‘ng chaqaloq holatini qayta baholash kerak. Agar bolada
intensiv jonlantirish muolajalarini o‘tkazish zarur bo‘lsa, kindik tizimchasini tezlikda
qisib, kesib, bolani jonlantirish stoliga olib o‘tish kerak.
O‘rtacha og‘irlikdagi neonatal asfiksiyada bolaning nafasi sekin, tartibsiz
yoki umuman yo‘q, YuQS bir daqiqada 100 ta dan ko‘p, muskul tarangligi nisbatan
yaxshi, terisi ko‘kimtir bo‘ladi. Bunday chaqaloqqa niqob orqali qopcha bilan
1–2 daqiqa nafas berib, so‘ngra qayta ko‘rikdan o‘tkazish lozim. Agar
chaqaloqning nafas olishi tartibli va YuQS bir daqiqada 120 dan ko‘p bo‘lsa,
go‘dakni onasiga berish mumkin. Agar bolaning notekis nafas olishi davom etsa,
puls bir daqiqada 100 dan kamaysa, yurakni bilvosita uqalash lozim. Nafas olishi
notekis, pulsi bir daqiqada 100 dan ko‘p bo‘lgan oraliq holatlarda esa, go‘dakni
yana bir necha daqiqa davomida sun’iy nafas oldirib, so‘ngra uning holatini
qayta baholash lozim. Ko‘pincha sun’iy nafas berishda, havoli qopcha va
niqobdan foydalaniladi. Ulardan to‘g‘ri foydalanilganda chaqaloqlarning 85%
ida, hatto asfiksiyaning og‘ir turlarida ham bu usul bilan havo berishni samarali
o‘tkazish mumkin. Bunday hollarda boshqa hech qanday muolajalar yoki asbob
- uskunalar kerak bo‘lmaydi.
Qopcha va niqobni qanday to‘g‘ri qo‘yish va ishlatish mumkin? 
Bolani
chalqanchasiga yotqizib, boshi biroz orqaga tashlanadi. Birinchi bir necha

---

""
puflashga katta bosim (40–50 sm suv ustuni) talab qilinadi va davomiyligi
kamida 5 soniya bo‘ladi. O‘pka havoga to‘lganda, nafas berish osonroq davom
etadi, 25–30 sm suv ustuni bosimida va bir daqiqada 40–60 marta bajariladi.
Samarasiz puflash oqibatida (noto‘g‘ri puflash) nafas yo‘llari berkilib qolishi
mumkin. Yordamchi nafas berishning samaradorligini baholash uchun doimiy
ravishda pulsni sanash va har qaysi siklda ko‘krak qafasi ekskursiyasini
tekshirib turishi lozim. Yurak faoliyatining tiklanishi jonlantirish samarali
ekanligini ko‘rsatadi.
Og‘ir asfiksiyada 
chaqaloq hayotining birinchi 30 soniyasida nafas olish
harakatlari yo‘q, pulsi kamaygan (100 dan kam), muskullar tarangligi pasaygan,
teri rangi oqish yoki kulrang bo‘ladi. Bunday chaqaloqqa 1–2 daqiqa davomida
niqob orqali Ambu qopchasidan nafas berishni boshlash va yana holatini qayta
baholash kerak. Agar nafas olishi tiklanmasa, yurak qisqarishlari soni 100 tadan
ko‘paysa, yana 3–4 daqiqa davomida nafas berishni davom ettirib, yana holati
qayta baholanadi. Agar nafas va YuQS tiklansa, bolani onasiga berish mumkin.
Agar 1–2 daqiqadan so‘ng nafas olishi tiklanmasa, YuQS soni 60 dan kam bo‘lsa,
unda yurakni bilvosita uqalash va endotraxeal intubatsiya qilish kerak. Agar ushbu
muolajalar kutilgan samarani bermasa, puls meyoriga kelmasa, vazoaktiv dori-
darmonlar qo‘llashni boshlash lozim.
Endotraxeal intubatsiya uchun ko‘rsatmalar.
1. Niqob orqali nafas berilganda yurak urish tezligining 1 daqiqada 100 tadan
oshmasligi.
2. Qog‘onoq suvlarida quyuq mekoniylar bo‘lib, bolaning nafas yo‘llariga
tushib, ikkilamchi apnoe holatini yuzaga keltirsa, ayniqsa, kesar kesish
operatsiyasi orqali tug‘dirilgan sharoitda.
3. Bolada yurak qisqarishining 1 daqiqada 60 tadan kamligi va shu sababli
yurakni bilvosita uqalash va traxeya ichiga adrenalin yuborish zaruriyati
tug‘ilganda.
Qo‘shimcha kislorod berish.
Bolani jonlantirishda beriladi, aslida 50–60%
kislorodga to‘yingan havo ishlatish lozim. 100 % li kislorodni qo‘llash o‘pka
atelektaziga olib kelishi va zaharli bo‘lishi mumkin. Ammo tibbiy
muassasalarning ko‘pchiligida faqat toza kislorod bo‘ladi. Agar toza kislorod
bor bo‘lsa uni faqat sianoz yo‘qolguncha ishlatish mumkin. Shu bilan birga oddiy
havo ham, xuddi kislorod bilan to‘yingan havo kabi samarali deyishga asos bor,
shuning uchun chaqaloqqa jonlantirish muolajalari o‘tkazilayotganda va kislorod
bo‘lmaganda ham, nafas berishni to‘xtatish kerak emas.
Vazoaktiv vositalar.
Agar endotraxeal intubatsiya va yurakni bilvosita
uqalash davomida puls me’yoriga kelmasa, metabolik asidoz to‘g‘risida taxmin
qilish mumkin va miokardni adrenalin (1:10000 nisbatda suyultirilgan 0,3 mg/
kg) yordamida traxeya ichiga yoki kindik kateteri orqali yuborib, stimulatsiya
qilish kerak.

---

"" 
Agar 15 daqiqa davomida qilingan harakatlarni foydasi bo‘lmay, muntazam
nafas olishga erishilmasa, jonlantirish muolajalarini to‘xtatish lozim.
Agar adekvat sirkulatsiyaga erishilgan bo‘lsa-da, lekin nafas olish harakatlari
30 daqiqa davomida kuzatilmasa, go‘dakga nafas berishni davom ettirib, qayta
ko‘rik uchun intensiv davolash bo‘limiga (xonasiga) o‘tkaziladi.
CHAQALOQNI ASFIKSIYADAN KEYINGI KUZAÒUV
Asfiksiyani boshdan kechirgan chaqaloqlarda gipoglikemiya va gipotermiya
xavfi yuqori bo‘ladi. Og‘ir asfiksiyani o‘tkazgan bolalarda ba’zi a’zolar
funksiyasining tranzitor yetishmovchiligi namoyon bo‘ladi. Buyrak
yetishmovchiligi, hatto og‘ir bo‘lmagan asfiksiyadan keyin ham kuzatiladi, yurak
yetishmovchiligi va gipoksik-ishemik ensefalopatiya odatda og‘ir asfiksiyadan
so‘ng kuzatilishi mumkin. Chaqaloqlarni asfiksiyadan keyingi holatida
parvarishni to‘g‘ri olib borish quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
– bola yotgan xona issiqligini ta’minlash;
– erta va tez-tez ko‘krak bilan boqish;
– ona va bola orasidagi aloqani erta boshlash (teri-teriga);
– monitor orqali yurak urishi, nafas olishi, agar mumkin bo‘lsa, buyrak
faoliyati, qonda qand va kalsiy miqdorini aniqlash;
– kelgusida bolaning holati, o‘sishi va rivojlanishini mukammal kuzatib
borish lozim.
XXXVIII BOB. AKUSHERLIKDA AMALIY KO‘NIKMA VA
MUOLAJALAR
HOMILADOR AYOLNI KO‘ZDAN KECHIRISH
O‘quvchilar bilishi kerak:
1. Obyektiv tekshirishning mohiyatini.
2. Òana tuzilishining me’yoriy darajasini.
O‘quvchilar bajarishi kerak:
Homilador ayolni umumiy ko‘zdan kechirishi.
Muolajaning bajarilishi:
1. Homilador ayoldan o‘rnidan turishi so‘raladi. Uning tana tuzilishiga e’tibor
beriladi (normostenik, giperstenik, astenik).
2. Dastlab ayolning bo‘yi o‘lchanadi.

---

""!
3. So‘ngra skelet suyaklaridagi nuqsonlarga: oyoq, qo‘l suyaklariga, umurtqa
pog‘onasining va ko‘krak qafasining holatiga, shakliga va Mixaelis rombining
shakliga e’tibor beriladi.
4. Dumg‘aza sohasida Mixaelis rombini aniqlashda – homilador ayolni tik
turg‘izgan holda, chanoqning orqa yuzasi ko‘zdan kechiriladi. Agar romb to‘g‘ri
burchak shaklida bo‘lsa, nuqsonsiz chanoq hisoblanadi.
5. So‘ngra ayolning tana terisi tozaligi, toshmalar bor-yo‘qligi, yuzida, sut
bezi so‘rg‘ichi atrofida, qorin devorining oq chizig‘i sohasida qoramtir dog‘lar
bor-yo‘qligi tekshiriladi.
6. Sut bezlarining to‘lishgan-to‘lishmaganligi aniqlanadi.
7. Ayolning yuzida, qornida, oyoqlarida shish bor-yo‘qligi aniqlanadi.
8. Homilador ayol qornining shakliga etibor beriladi.
9. Jinsiy a’zolarning yetukligi va tuk bilan qoplanganligi, qo‘ltiq ostidagi
tuklariga e’tibor beriladi.
10. Ayolning barcha ikkilamchi jinsiy belgilari mukammal ketma-ketlik bilan
ko‘zdan kechiriladi, so‘ngra unga baho beriladi.
Eslatma. 
1. Homiladorlikning ikkinchi yarmida qorinni ko‘zdan kechirish
ba’zan homiladorlikni normal o‘tayotganligini bilishga imkon beradi.
2. Homiladorlik normal o‘tayotgan va homila to‘g‘ri yotgan bo‘lsa qorin
tuxum shaklida bo‘ladi. Homila ko‘ndalang yotgan bo‘lsa qorin yon tomonga
kengayadi. Qog‘onoq suvi ko‘p bo‘lsa qorin shar shaklida kattalashib ketadi.
3. Chanoq tor bo‘lganda ham qorin shakli o‘zgarishi mumkin.
HOMILADOR AYOLNING ÒANA VAZNINI ANIQLASH
O‘quvchilar bilishi kerak:
1. Òibbiy tarozidan foydalanishni.
2. Òarozida homilador ayol tana vaznini aniqlashni.
3. Homilador ayolda ro‘y beradigan fiziologik o‘zgarishlarni.
O‘quvchilar bajarishi kerak:
Homilador ayol tana vaznini tibbiy tarozida o‘lchashi.
Kerakli anjomlar.
Òibbiy tarozi, dezinfeksiyalovchi eritma.
Muolajaning bajarilishi:
1. Òibbiy tarozi muvozanatga keltiriladi.
2. Ayol ustki kiyimlari yechintiriladi.
3. Ayol tarozi maydonchasining o‘rtasiga zatvorning ko‘tarib qo‘yilgan
holatida ehtiyotlik bilan chiqariladi.

---

"""
4. Ayolni qattiq silkinib ketishdan saqlash lozim.
5. Muvozanat holati yuzaga keltirilgach zatvor pastga tushiriladi.
6. Gavda massasini tarozi pastki va yuqorigi plankalarda yuklar to‘xtagan
bo‘linmalarining ikkita soni yig‘indisi bo‘yicha aniqlanadi.
7. O‘lchangandan olingan ma’lumot dinamik varaqaga belgilanadi.
Eslatma. 
Homiladorlikda ayolning tana vazni ortib boradi, tana vazniga bir
haftada 300–400 g dan qo‘shiladi. Butun homiladorlik davrida tana vazniga
normada 10–11 kg dan qo‘shiladi.
PULSNI ANIQLASH
O‘quvchilar bilishi kerak:
1. Puls nimaligini.
2. Pulsni aniqlash nuqtalarini.
O‘quvchilar bajarishi kerak:
Pulsni aniqlashi.
Kerakli anjomlar:
Sekundomerli soat, ruchka, tomir urishining grafik tasvirini qayd qiluvchi
004-shakl varaqa.
Muolajaning bajarilishi:
1. Pulsni bilak oldi yuzasida bir barmoq asosida bilak arteriyasidan aniqlanadi.
2. Muskullar va paylar tarangligi paypaslashga xalaqit bermasligi uchun
ayolning qo‘li bo‘sh qo‘yiladi.
3. Òekshiriluvchi ayolning qo‘lini o‘ng qo‘lning barmoqlari bilan bilak-kaft
bo‘g‘imi sohasida bo‘shgina ushlanadi va o‘ng qo‘l bilan tekshiriluvchining
yuragi sathiga qo‘yiladi.
4. Birinchi barmoqni tirsak tomoniga, 2–3–4 barmoqlar esa bilak tomoniga
qo‘yiladi.
5. Pulsatsiya qilayotgan arteriyani uchala barmoq bilan paypaslab, uni bilak
suyagining ichki tomoniga bosiladi.
6. Òomir urishini kamida 30 sekund sanab, olingan raqam 2 ga ko‘paytiriladi.
Eslatma.
Pulsning sekinlashuvi bradikardiya, tezlashuvi taxikardiya deyiladi.
Pulsni chakka, uyqu va son arteriyalaridan ham aniqlash mumkin.
ARÒERIAL BOSIMNI O‘LCHASH
O‘quvchilar bilishi kerak:
1. Arterial bosimning hosil bo‘lish mexanizmini.
2. Arterial bosimning o‘zgarib turish sabablarini.
3. Qon bosimi ko‘tarilib ketganda yordam ko‘rsatishni.

---

""#
O‘quvchilar bajarishi kerak:
1. Òonometrni ishlatishi.
2. Bemorni to‘g‘ri o‘tqizishi.
3. Arterial bosimni o‘lchashi.
Kerakli asbob-anjomlar:
Òonometr. Riva-Rochi apparati. Fonendoskop. Homiladorlar individual
kartasi yoki tug‘ruq tarixi.
Muolajaning bajarilishi:
1. Arterial bosimni o‘lchash uchun bemor yotgan yoki o‘tirgan holatda
bo‘ladi.
2. Bemorning o‘ng qo‘li yelkasigacha yechintiriladi.
3. Bemor qo‘li karavotga yotgan yoki stulga o‘tirgan holda kafti yuqoriga
qilib qo‘yiladi.
4. Òonometr manjetining havo yuborgich naychasi pastga qaratib olinadi.
5. Bemorning qo‘liga tirsak bo‘g‘imidan 2–3 sm yuqoridan manjet sal
bo‘shroq qilib o‘raladi.
6. 2–3 barmoqlar yordamida bemorning tirsak bo‘g‘imidan yelka
arteriyasining urishi topiladi.
7. Òomir urgan joyga fonendoskopni bosmasdan qo‘yilib, eshituv naychasi
quloqqa ulanadi.
8. Vintni berkitib ballon yordamida manjetkaga havo yuboriladi.
9. Vint sekinlik bilan ochilib, havo chiqariladi.
10. Havo chiqarish bilan fonendoskopdan arteriya devorlaridan tomir urishi
eshitiladi – bu sistolik bosim.
11. Keyinchalik havo chiqishi davomida tovushlar to‘xtaydi – bu diastolik
bosim.
12. Òovushlarning eshitilgan va eshitilmasdan qolgan joylaridagi sonlar yozib
olinadi.
13. Vint to‘liq ochilib, manjetka ichidagi havo chiqariladi.
14. Manjetka manometr ulangan rezina naychadan ajratiladi.
15. Manjetka bemor bilagidan olinadi.
DEZINFEKSIYALOVCHI ERIÒMALARNI ÒAYYORLASH
O‘quvchilar bilishi kerak:
1. Xloramin eritmasi ta’sirini (zararli va foydali).
2. Xloramindan tayyorlangan eritmalarni ishlatish joylarini.

---

""$
O‘quvchilar bajarishi kerak:
1. Kerakli narsalarni tayyorlashi.
2. Xloraminni har xil % li eritmalarini tayyorlashi.
Kerakli anjomlar:
Xloramin va poroshogi; 10 litrli bak; tarozi; menzurka;
Dezeritmalarni tayyorlash algoritmi.
0, 2 % li xloramin eritmasi – 2 g xloramin + 1 l suvga;
0, 3 % li xloramin eritmasi – 3 g xloramin + 1 l suvga;
2 % li xloramin eritmasi – 20 g xloramin + 980 ml suvga;
3 % li xloramin eritmasi – 30 g xloramin + 970 ml suvga;
5 % li xloramin eritmasi – 50 g xloramin + 950 ml suvga qo‘shiladi.
Eslatma.
Xloramin va poroshogi tarkibida 24–28% gacha faol xlor bo‘ladi.
Xloramin eritmalari bevosita ishlatishdan oldin tayyorlanadi. Idishlarga eritma
% i va tayyorlangan vaqti yozib qo‘yiladi.
Xloramin eritmasini tayyorlash formulasi
Suvning umumiy miqdori (H
2
O) = ;
Suvning umumiy miqdori (H
2
O) =
Xloramin eritmasini quruq poroshokdan tayyorlash formulasi
Gramm/litr =
Gramm/litr =
QO‘LNI YUVISH USULLARINI O‘ZLASHÒIRISH
O‘quvchilar bilishi kerak:
1. Qo‘lni yuvishning ahamiyatini.
2. Yuvuvchi eritmalarni tayyorlashni.
%
konsentrat
%
eritma
5,0 %
0,5 %
–1=10–1=9.
5 %
eritma
35 %
konsentrat
x 1000 = 14,2 
gramm / litr.
x 1000 ;
%
eritma
%
konsentrat

---

""%
O‘quvchilar bajarishi kerak:
1. Òirnoqlarni kalta olishi.
2. Kerakli asbob-anjomlarni tayyorlab qo‘yishi.
Kerakli asbob-anjomlar:
Yuvuvchi eritmalar, steril rezina qo‘lqop, yod nastoykasi, 0,5% li nashatir
spirti, steril doka salfetka, spirt eritmasi.
Spasokukoskiy-Kochergin usuli
1. Sirli tog‘ora spirt bilan tozalanib kuydiriladi.
2. Òog‘orachaga yangi tayyorlangan 0, 5 % li nashatir spirtini quyib, unda
qo‘l 3 daqiqa mobaynida salfetka bilan yuviladi.
3. Qo‘l steril doka salfetka bilan quruq qilib artiladi.
4. Qo‘l spirt shimdirilgan steril doka salfetka bilan 5 daqiqa artiladi.
5. Steril rezina qo‘lqop kiyiladi.
Fyurbringer usuli
1. Qo‘l tirsakka qadar iliq suv oqimi ostida 10 daqiqa sovunlab va cho‘tkalab
(ikkita cho‘tkada) yuviladi.
2. Qo‘l steril salfetka bilan quritiladi.
3. Spirt shimdirilgan paxta sharchasi bilan 3–5 daqiqa ishlov beriladi.
4. Yod nastoykasi bilan tirnoqlar ostiga, teri burmalariga ishlov beriladi.
5. Steril rezina qo‘lqop kiyiladi.
Alfeld usuli
1. Qo‘l tirsakka qadar 10 daqiqa davomida sovunlab iliq suv oqimida steril
cho‘tka bilan (ikkita cho‘tkada, har biri 5 daqiqadan) yuviladi.
2. Steril doka salfetka bilan quruq qilib artiladi.
3. Qo‘l spirt shimdirilgan steril doka salfetka bilan 5 daqiqa artiladi.
4. Steril rezina qo‘lqop kiyiladi.
Eslatma.
Qo‘lni tozalashdan oldin tirnoqlar kalta olingan bo‘lishi va maxsus
asbob yordamida tirnoq ostidagi kirlar tozalanishi shart. Qo‘l tozalangach, steril
rezina qo‘lqop kiyish tavsiya etiladi. Qo‘lni quyidagi muolajalardan oldin tozalash
shart:
• Ayollarni qin orqali tekshirishdan oldin;
• Òug‘ruqni qabul qilishdan oldin;

---

""&
• Akusherlik operatsiyalarini bajarishda;
• Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarga ishlov berishda.
Qo‘lga antiseptik ishlov berish texnikasi
1. 
Yetarli miqdorda antiseptik vosita kaftga to‘kiladi (taxminan bir choy
qoshiq miqdorida).
2. 
Suyuqlik qo‘lga yaxshilab ishqalanadi, asosan barmoqlarning orasi va
tirnoq ostiga surtilib bu, suyuqlik quriguncha davom ettiriladi.
Antiseptik ishlov samarali bo‘lishi uchun, ushbu vositani yetarli miqdorda
ishlatish kerak.
Antiseptik vositalar qo‘ldagi kir-chirlarni va biologik suyuqliklar tekkan
bo‘lsa, ularni yo‘qotmaganligi sababli, qo‘lni avval toza suv va sovun bilan yuvish
kerak. Qo‘lga ishlov berishda qo‘llaniladigan effektiv antiseptik eritmani
tayyorlash ancha oson va qimmat emas.
Qo‘lga ishlov berishda qo‘llaniladigan, asosida spirt bo‘lgan antiseptik
eritmani tayyorlash
Qo‘l terisini ta’sirlaydigan antiseptik eritmani quyidagi yumshatuvchi
moddalardan birini surtish yo‘li bilan tayyorlash mumkin: gletsirin, propilengikol
yoki sorbit.
2 ml yumshatuvchi moddaga 100 ml 60–90
°
li etil spirti yoki izopropil spirt
qo‘shiladi.
Antiseptik ishlov berish uchun 5 ml (taxminan bir choy qoshiq) eritmadan
foydalaniladi va toza quriguncha (10–15 sekund) ishqalanadi.
Qo‘lni mukammal yuvishning bosqichlari
1. Qo‘l yaxshilab ho‘llanadi.
2. Sovun bilan yaxshilab sovunlanadi, antiseptik vosita shart emas.
3. Qo‘lning hamma qismlari ayniqsa barmoqlarining orasi tirnoqlarning tagi
yaxshilab 10–15 sekund davomida ishqalanadi.
4. Qo‘l yaxshilab chayiladi.
5. Qo‘lni qog‘oz salfetka bilan quritiladi va kranni yopish uchun o‘sha
salfetkadan foydalaniladi.
Qo‘llar antiseptikasini quyidagi hollarda o‘tkazish kerak:
– kasalliklarga beriluvchan mijozlarni tekshirish yoki parvarishlashdan
avval, masalan chala tug‘ilgan chaqaloqlar, keksa bemorlar, OIÒS bilan
kasallangan bemorlar;
– invaziv muolajalarni bajarishdan oldin;

---

""'
– kontakt yo‘li bilan yuqadigan kasalliklar masalan, gepatit A, B va b.q bilan
kasallangan bemorlar yotgan palatadan chiqqandan so‘ng.
QON GURUHI, REZUS-FAKÒORNI, RW VA OIÒS KASALLIGINI
ANIQLASH UCHUN VENADAN QON OLISH
O‘quvchilar bilishi kerak:
1. Rezus-faktor va qon guruhini aniqlashning mohiyatini.
2. RW va OIÒS kasalligini aniqlashning mohiyatini.
O‘quvchilar bajarishi kerak:
Rezus-faktor va qon guruhini, RW, OIÒS kasalligini aniqlash uchun venadan
qon olishni.
Kerakli asbob-anjomlar:
1. Bir martalik 5–10 ml li shpris, igna, 96
°
li spirt eritmasi, yostiqcha,
rezina jgut, steril paxta sharchalar, 5 ml li probirka, shtativ.
Muolajaning bajarilishi:
1. Kerakli asbob va anjomlar tayyorlanadi.
2. Akusherka qo‘llarini yuvib zararsizlantiradi, rezina qo‘lqop kiyadi va niqob
taqadi.
3. Homilador ayol stulga o‘tiradi yoki kushetkaga chalqancha yotqiziladi.
4. Homilador ayol tirsak bo‘g‘imining vena terisi spirt shimdirilgan sharcha
bilan yaxshilab artiladi.
5. Òirsak bo‘g‘imi ostiga yostiqcha qo‘yiladi va qo‘li stol yoki kushetkada
yozilgan bo‘ladi.
6. Òirsak bo‘g‘imidan yuqoriroq yelkaning uchdan bir (1/3) o‘rta qismiga
rezina jgut venalar bo‘rtib chiqadigan qilib bog‘lanadi.
7. Akusherka shprisga igna kiygizgach o‘ng qo‘liga oladi, chap qo‘li bilan
bo‘rtib chiqqan vena terisini ushlab ignani 45
°
burchak ostida sanchib venaga
tushgach, jgutni yechmasdan igna uchiga toza probirka tutib turadi va kerakli
miqdorda qon olib bo‘lgach, avval jgutni bo‘shatib so‘ng ignani chiqaradi.
8. Igna sanchilgan joyga spirt eritmasidan surtib, 2–3 daqiqa steril paxta
sharcha bosiladi yoki steril quruq bog‘lam qo‘yiladi.
9. Probirkadagi qon sekin shtativga qo‘yiladi.
10. Yo‘llanma yozib, tekshirish uchun laboratoriyaga topshiriladi.
Eslatma.
1. Qon guruhi va rezus-faktorni aniqlashga 5 ml qon alohida
probirkaga olinadi.
29 – 07-769

---

"#
2. RW Vasserman reaksiyasiga 5 ml qon alohida probirkaga olinadi va zaxm
kasalligini aniqlash uchun teri-tanosil dispanseri laboratoriyasiga jo‘natiladi.
3. OIÒS kasalligini aniqlash uchun alohida probirkaga 5 ml qon olib, markaziy
OIÒS laboratoriyasiga jo‘natiladi.
4. RW va OIÒSga qon homiladorlik davomida 2 marta, ya’ni
homiladorlikning 1- va 2- yarimida olinadi.
5. Qon tekshiruvi natijalari homilador ayolning maxsus kuzatuv varaqasiga
yopishtiriladi.
6. Biror kasallik aniqlansa, vrach kerakli choralarni qo‘llaydi.
7. Homilador ayolning rezus-faktori manfiy bo‘lib, eriniki musbat bo‘lsa
bunday ayollar dispanser nazoratiga olib davolanadi.
QON GURUHINI ANIQLASH
O‘quvchilar bilishi kerak:
1. Qon guruhini aniqlashdan maqsadni.
2. Òekshirish natijalarini.
O‘quvchilar bajarishi kerak:
Ish joyini jihzolash va tayyorgarlik ishi.
Kerakli asbob-anjomlar:
Uchta qon O (I) A (II) B (III) guruhlari standart zardoblar, maxsus Petri
kosachasi yoki likopcha (oldindan qon guruhlari yozib qo‘yilgan), shisha
tayoqcha, paxta, spirt, 0,85% li natriy xlorid eritmasi, skarifikator.
Ko‘nikmaning bajarilishi
:
1. Likopchaga har bir qon guruhi belgisiga to‘g‘ri qilib 2 tomchidan standart
zardob tomchilab tushiriladi.
2. Bemorning nomsiz barmog‘i falangasining yumshoq qismi spirt bilan
artiladi va qurigandan so‘ng unga skarifikator sanchiladi.
3. Barmoqqa skarifikator sanchilgandan so‘ng birinchi qon tomchisi paxta
bilan artib tashlanadi.
4. Undan keyin qon tomchilarini har bir qon guruhi ro‘parasiga 2 tadan
tomizib chiqiladi.
5. Ingichka shisha tayyoqcha bilan bemorning bir tomchi qoni olinib uni
1:10 nisbatda zardob bilan aralashtiriladi.
6. Keyin shisha tayoqcha yuvilib quritiladi yoki har bir guruhga alohida shisha
tayoqcha ishlatiladi va yana keyingi zardob tomchisiga qon tomiziladi.

---

"#
7. Psevdoagglutinatsiyani bilish uchun 5 daqiqadan keyin bir tomchidan
izotonik natriy xlorid eritmasi quyiladi, keyin esa reaksiya natijasi uzil-kesil
baholanadi.
Òekshirish natijalarini baholash
:
1. Eritrositlar agglutinatsiyasiga qarab qon guruhini aniqlab olinadi.
2. Eritrositlar agglutinatsiyasi mayda-mayda qizil donachalar paydo
bo‘lishidan ko‘zga yaxshi ko‘rinib turadi, bu donachalar asta-sekin bir-biri bilan
qo‘shilib noto‘g‘ri shakldagi birmuncha yirik donalar yoki ipir-ipirlarga aylanib
qoladi, bu holda zardob rangsizlanadi.
3. Agar agglutinatsiya ro‘y bermasa bu vaqtda aralashma bir tekis pushti
rang bo‘lganicha qolaveradi.
4. a) Uchta tomchilarda agglutinatsiya ro‘y bermasa, qon birinchi guruh O
(I) guruhga mansub;
b) A (II) belgida agglutinatsiya bo‘lmasdan, O (I), B (III) belgilarida
agglutinatsiya sodir bo‘lsa, qon A (II) guruhiga mansub;
d) B (III) belgisida agglutinatsiya bo‘lmasdan, O (I), A (II) belgilarida bo‘lsa
qon B (III) guruhiga mansub;
e) agarda uchala O (I), A (II), B (III) belgilarda agglutinatsiya sodir bo‘lsa
qon AB (IV) guruhga mansub.
Eslatma.
Aniqlangan qon guruhi to‘g‘ri ekanligiga ishonch hosil qilish uchun
bir vaqtning o‘zida 2 standart zardob bilan aniqlanadi. Bemorga quyiladigan
qon va bemorning qon guruhi bir xil bo‘lishi shart.
GEMOGLOBIN MIQDORINI ANIQLASH
O‘quvchilar bilishi kerak:
1. Òahlil uchun qon olishni.
2. Sali gemometridan foydalanishni.
3. Qondagi gemoglobinni aniqlashning prinsiplari va bosqichlarini.
O‘quvchilar bajarishi kerak:
1. Qonni tahlil uchun olishni.
2. Qondagi gemoglabinni Sali gemometri bilan aniqlashni.
Kerakli asbob-anjomlar:
Sali gemometri, skarifikator, xlorid kislotaning 0,1 H eritmasi, distillangan
suv, spirt, paxta, yodning spirtli eritmasi.

---

"# 
Muolajaning bajarilishi
:
1. Gemometrni darajalarga bo‘lingan probirkasining belgisigacha 0,1 H
xlorid kislota eritmasidan quyiladi.
2. Gemometr pipetkasidan aniq 0, 02 ml qon olinadi va uni probirkadagi
eritma tubiga puflab tushiriladi.
3. Pipetkani probirkadan olmay turib uni xlorid kislotasi bilan chayiladi.
4. Probirkani chayqatib undagi suyuqlik yaxshilab aralashtiriladi.
5. Aralashma 5–10 daqiqa qo‘yib qo‘yiladi.
6. 5–10 daqiqadan keyin tekshirilayotgan suyuqlik rangi standart eritmalar
rangi bilan bir xil bo‘lguncha distillangan suvdan tomchilab qo‘shiladi.
7. Xlorid kislotali gematin eritmasining balandligini shkalaning darajasi
bo‘yicha belgilanadi.
8. Olingan raqamni 10 ga ko‘paytiriladi.
9. Bu raqamlar tekshirilayotgan qondagi gemoglobin miqdorini grammlarda
ko‘rsatib beradi.
Eslatma. 
1.
Bu usul kalorimetrik prinsipga ya’ni tekshiriladigan va standart
eritmalar rangini taqqoslashga asoslangan.
2. Sali gemometri kulrang oynali shtativ va 3 ta probirkadan iborat. Probir-
kalardan 2 tasiga xlorid kislotali gematinning standart eritmasi quyilgan va og‘zi
berkitilgan bo‘ladi.
3. Gemometrning 3 darajalarga bo‘lingan probirkasida tekshiralayotgan
qondagi gemoglobin miqdori aniqlanadi.
4. Gemometrning darajalarga bo‘lingan probirkasi 100 ml qondagi gemo-
globin miqdorini grammlarda yani NB ning konsentratsiyasini gramm (%)
ko‘rsatadigan 1 ta shkalaga olingan raqamlarni SI sistemasi birligiga (g, l)
o‘tkazish uchun uni 10 ga ko‘paytirish zarur.

---

"#!
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Ya.N.Allayorov. 
Reproduktiv salomatlik va kontraseptiv texnologiya,
2005.
2.
ß.Í.Àëëà¸ðîâ, Ä.¡.Þñóïîâà, Ô.Š.Àñšàðîâà.
Àêóøåðëèêäà àìàëèé
ê¢íèêìà âà ìóîëàæàëàð. Ñàìàðšàíä, 2007.
3.
Áîäÿæèíà Â.È.
Àêóøåðëèê. Ò., 1983.
4.
Áîäÿæèíà Â.È., Æìàêèí Ê.Í., Êèðþøåíêîâ À.Ï.
Àêóøåðñòâî Ì., 1986.
5.
Áîäÿæèíà Â.È., Ñåìåí÷åíêî È.Á.
Àêóøåðñòâî. Ðîñòîâ-íà-Äîíó, 2005.
6.
Áóðáåíêî À.Ò., Øàáðîâ À.Â., Äåíèñåíêî Ï.Ï.
Ñîâðåìåííûå
ëåêàðñòâåííûå ñðåäñòâà. Ñïá.-Ì., 2006.
7.
Ãóðêèí Þ.À., Ãðèöþê Â.È.
Ãèíåêîëîãèÿ ñïðàâî÷íèê ñåìåéíîãî
âðà÷à. Ì.-Ñïá., 2005.
8.
Äóäà Â.È., Äóäà Âë.È., Äóäà È.Â.
Àêóøåðñòâî. Ìèíñê, 2004.
9.
Çàêèðîâ È.Ç.
Àêóøåðñòâî. Ó÷åáíîå ïîñîáèå. Ñàìàðêàíä, 1992.
10.
Êðåòîâà Í.Å., Ñìèðíîâà Ë.Ì.
Àêóøåðëèê âà ãèíåêîëîãèÿ. Ò.,
1991.
11.
Ëûñàê Ë.À.
Àêóøåðñòâî. Ðîñòîâ íà-Äîíó, 2003.
12.
Ìàëèíîâñêèé Ì.Ñ.
Îïåðàòèâíîå àêóøåðñòâî. Ì., 1974.
13.
Íåãîâñêèé Â.À.
Îñíîâû ðåàíèìàòîëîãèè. Ò., 1977.
14.
Íèñâàíäåð Ê., Ýâàíñ À.
Àêóøåðñòâî ñïðàâî÷íèê Êàëèôîð-
íèéñêîãî óíèâåðñèòåòà, ïåðåâîä ñ àíãëèéñêîãî. Ì., 1999.
15.
À.Ó.Ðàõèìîâ, Õ.Ì.Ìåëèêóëîâ.
Àêóøåðëèêäà ãåìîððàãèê øîêíèíã
çàìîíàâèé ìóàììîëàðè. Ò., 2005.
16.
Ðåìèçîâ È.Â.
Îñíîâû ðåàíèìàòîëîãèè äëÿ ìåäèöèíñêèõ ñåñòåð.
Ðîñòîâ-íà-Äîíó, 2006.
17.
Ñëàâÿíîâà È.Ê.
Ñåñòðèíñêîå äåëî â àêóøåðñòâå è ãèíåêîëîãèè,
ïðàêòèêóì. Ðîñòîâ íà-Äîíó, 2004.
18.
Ñóñëåïàðîâà À.À.
Ãèíåêîëîãèÿ. 2006.
19.
M.A.Fozilbekova, X.S.Zaynitdinova.
Akusherlik va ginekologiyada
hamshiralik ishi. Ò., 2004.
20.
À.À.Šîäèðîâà, Â.Ý.Àøóðîâà, Ì.Õ.Êàòòàõ¢æàåâà, Ä.À.Àáäóë-
ëàåâà.
Àêóøåðëèêäàãè æàððîëèê àìàëè¸òè. Ò., 1999.
21.
À.À.Šîäèðîâà, Ì.Õ.Êàòòàõ¢æàåâà.
Àêóøåðëèê àìàëè¸òè. Ò., 2001.
22. Ïðèêàç ÌÇ ÐÓç ¹ 500 îò 13 íîÿáðÿ 2003 ãîäࠫΠðåîðãàíèçàöèè
ðàáîòû ðîäèëüíûõ êîìïëåêñîâ (îòäåëåíèé) ïî ïîâûøåíèþ ýôôåê-
òèâíîñòè ïåðèíàòàëüíîé ïîìîùè è ïðîôèëàêòèêå âíóòðèáîëüíè÷íûõ
èíôåêöèé».

---

"#"
MUNDARIJA
So‘z boshi............................................................................................ 3
I QISM. O‘zbekiston Respublikasida akusherlik va ginekologiya
xizmatining tashkil etilishi
........................................................................ 4
I BÎB. Akusherlik fani tushunchasi, uning rivojlanish tarixi.
Akusherlikda etika va deontologiya asoslari
............................................ 4
O‘zbekistonda tug‘ruq xizmatining rivojlanishi ...................................... 7
Òug‘ruq majmuasi xodimlarining deontologiyasi ................................. 10
O‘zbekiston Respublikasida akusherlik muassasalari uchun
mutaxassislar tayyorlash ........................................................................... 11
Onalar va bolalar sog‘lig‘ini saqlashda doyaning tutgan o‘rni ............... 12
Akusherlik ishi falsafasi ..................................................................... 12
Maslou bo‘yicha insonning asosiy ehtiyojlari ...................................... 12
Doya kasbiy faoliyatining obyekti ....................................................... 13
Doyaning kasbiy faoliyat doirasi ......................................................... 13
II BÎB. 
Òug‘ruq majmuasi (bo‘limi) ning tuzilishi
..........................
13
Òug‘ruq majmuasi (bo‘limi) tarkibiy bo‘linmalarining
jihozlanishi va ishini tashkil qilish
............................................................. 15
Òug‘ruq bloki .....................................................................................
18
III BOB. Akusherlikda aseptika-antiseptika va
davolash-muhofaza tartibi
.....................................................................
25
Akusherlikda aseptika va antiseptika ...................................................
25
II QISM. Fiziologik akusherlik
........................................................ 32
IV BOB. Ayollar jinsiy a’zolarining anatomiyasi va fiziologiyasi
.....
32
Òashqi jinsiy a’zolar ...........................................................................
32
Ichki jinsiy a’zolar .............................................................................
35
Bachadon va tuxumdonlarning boylam apparati ...................................
45
Kichik chanoq kletchatkasi ................................................................. 47
Jinsiy a’zolarning qon tomirlar tizimi ..................................................
47
Jinsiy a’zolarning nerv tizimi ..............................................................
48
Jinsiy a’zolarning limfa tizimi .............................................................
50
Sut bezlari .........................................................................................
50

---

"##
Hayz ko‘rish sikli ...............................................................................
52
Hayz siklining boshqarilishi ................................................................
59
Hayz ko‘rish davrining gigiyenasi .......................................................
60
V BOB. Ayol chanog‘i
......................................................................
61
Chanoq suyaklari ...............................................................................
61
Chanoq birlashmalari ......................................................................... 64
Katta chanoq ......................................................................................
65
Kichik chanoq.................................................................................... 65
Chanoqning taraqqiy etishi. ................................................................ 69
Ayol chanog‘ining erkak chanog‘idan farqi ..........................................
70
Chanoq muskullari .............................................................................
71
Chanoqni akusherlik nuqtai nazaridan tekshirish ..................................
74
VI BOB. Homiladorlik fiziologiyasi
.................................................
79
Urug‘lanish. Murtak pardalari va ona qornidagi
homilaning taraqqiy etishi ........................................................................
79
Urug‘lanish (bo‘yida bo‘lish) .............................................................. 79
Urug‘langan tuxum hujayraning bo‘linishi va bachadonga siljib
borishi ..................................................................................................... 81
Urug‘langan tuxum hujayraning bachadonga payvandlanishi –
implantatsiya ........................................................................................... 81
Murtak pardalarining taraqqiy etishi .................................................... 82
Plasenta .............................................................................................
87
Kindik ............................................................................................... 89
Ona qornidagi homilaning rivojlanishi haqida
umumiy ma’lumotlar ................................................................................
89
Ona qornidagi hayotning ayrim oylaridagi homila ................................
96
Homilaning yetilganlik belgilari ..........................................................
98
Yetilgan homilaning boshi .................................................................. 99
Yetilgan homilaning boshi va tanasining o‘lchamlari ..........................
100
VII BOB. Homilador ayol organizmidagi fiziologik o‘zgarishlar
...
101
Asab tizimi .....................................................................................
102
Endokrin tizimi ................................................................................ 102
Moddalar almashinuvi ......................................................................
104
Qon .................................................................................................
105
Yurak-tomirlar tizimi ........................................................................
106
Hazm a’zolari ..................................................................................
106
Nafas a’zolari ..................................................................................
106
Siydik chiqarish a’zolari ...................................................................
107

---

"#$
Òeri .................................................................................................
107
Jinsiy a’zolar ...................................................................................
108
Sut bezlari .......................................................................................
110
VIII BOB. Homiladorlik diagnostikasi. Homilador ayollarni
tekshirish usullari
.................................................................................
111
Homilador ayollarni so‘rab-surishtirish .............................................
112
Homilador ayollarni ko‘zdan kechirish ..............................................
114
Ichki a’zolarni tekshirish ..................................................................
115
Homiladorlikni dastlabki oylarida tekshirish ......................................
116
Homiladorlik diagnostikasining biologik usullari ...............................
119
Homiladorlikni kechki muddatlarida aniqlash ....................................
121
Bachadon bo‘shlig‘ida homilaning joylashuvi .................................... 122
Homiladorlikning ikkichi yarmida va tug‘ruqda akusherlik tekshirish
usullari
.................................................................................................. 125
Qo‘shimcha tekshirish usullari ..........................................................
131
Homiladorlik muddati va tug‘ruq vaqtini aniqlash ..............................
132
Ilgarigi tug‘ruq belgilari ...................................................................
138
Qorindagi homilaning tirik yoki o‘lik ekanligini aniqlash ...................
138
IX BOB. Homilador ayollar gigiyenasi va parhezi
..........................
140
X BOB. Òug‘ruq
............................................................................
146
Òug‘ruqni keltirib chiqaruvchi sabablari ............................................
146
Tug‘ruqning xabarchilari va boshlanishi ............................................ 148
Òug‘ruqning haydovchi kuchlari .......................................................
148
Òug‘ruq davrlari ...............................................................................
150
Bachadon bo‘ynining ochilish davri ..................................................
150
Homilaning tug‘ilish davri ................................................................
154
Ensa oldinda yotishining oldingi turida tug‘ruq biomexanizmi ............
157
Ensa oldinda yotishining orqa turida tug‘ruq biomexanizmi ................
161
Yo‘ldosh tushish davri ......................................................................
163
Òug‘ruqning davomiyligi ..................................................................
165
XI BOB. Òug‘ruqni boshqarish
.....................................................
166
Òug‘uvchi ayollarni qabul qilish va sanitariya qayta
ishlovidan o‘tkazish ...............................................................................
166
Òug‘ruqdan oldingi bo‘lim va tug‘ruq bo‘limining asbob-anjomlari ....
168
Bachadon bo‘ynining ochilish davrini boshqarish...............................
169
Homilaning tug‘ilish davrini boshqarish ............................................
172
Yo‘ldosh tushish davrini boshqarish ..................................................
180

---

"#%
XII BOB. Òug‘ruqni og‘riqsizlantirish
..........................................
186
Òug‘ruqni dorilar bilan og‘riqsizlantirish usullari ...............................
187
XIII BOB. Chilla davri fiziologiyasi
.............................................. 190
Òug‘gan ayol organizmidagi o‘zgarishlar ...........................................
190
Chilla davrini boshqarish ..................................................................
193
Òug‘ruqdan keyingi dastlabki kunlarda gimnastika .............................
197
XI
V
BOB. Chaqaloqlik davri fiziologiyasi
.....................................
199
Òug‘ruq majmualarida chaqaloqlar bo‘limi (palatasi)
ishini tashkil etish ..................................................................................
200
Chaqaloqlarni parvarish qilish...........................................................
201
Chaqaloqlar parvarishining zamonaviy usullari ..................................
204
Chaqaloqlarni emizish ......................................................................
205
Ko‘krak suti bilan boqish (Shifoxonalarda bolaga do‘stona munosabatda
bo‘lish tashabbusi) .................................................................................
206
Ko‘krak suti bilan boqishga moneliklar .............................................
207
Qo‘shimcha ovqatlantirishni talab qiluvchi holatlar ............................ 207
Ko‘krak suti bilan oziqlantirishda yuzaga keluvchi muammolar ..........
208
Chala tug‘ilgan chaqaloqlarni parvarish qilish ....................................
209
X
V
BOB. Homila chanog‘ining oldinda yotishi
.............................
212
Chanoq oldinda yotishining tasnifi ....................................................
212
Chanoq oldinda yotishining diagnostikasi ..........................................
213
Chanoq oldinda yotganda homiladorlik va tug‘ruqning kechishi .........
214
Chanoq oldinda yotganda tug‘ruq mexanizmi ....................................
215
Chanoq oldinda yotganda tug‘ruqni boshqarish ..................................
218
Faqat dumba oldinda yotganda 
Sovyanov amalini qo‘llash ................. 218
Homila oyoqlari oldinda yotganda tug‘ruqni 
Sovyanov
usuli bo‘yicha 
boshqarish .......................................................................
219
Chanoq oldinda yotgandagi tug‘ruqda klassik qo‘l amali ...................
220
Chanoq oldinda yotishining orqa turida ko‘maklashish .......................
222
Chilla davrining kechishi ..................................................................
223
X
VI
BOB. Egiz homiladorlik
.........................................................
223
Egiz homiladorlik
ning kechishi ......................................................... 226
Egiz homiladorlik
ni aniqlash ............................................................ 227
Egiz homiladorlikda tug‘ruqning kechishi..........................................
228
Egiz homiladorlikda tug‘ruqni boshqarish .........................................
228

---

"#&
III QISM. Patologik akusherlik
...................................................... 230
XVII BOB. Homiladorlik gestozlari
...............................................
230
Homiladorlikning ilk gestozlari .........................................................
231
Homiladorlarning qusishi va tiyilmaydigan qusishi ............................
231
So‘lak oqishi ....................................................................................
234
Homiladorlikning kechki gestozlari ...................................................
234
Homiladorlar istisqosi (shishi) ..........................................................
235
Gestozlarda homiladorlarni tug‘dirish................................................
237
Ayollarni tabiiy tug‘ruq yo‘llari orqali tug‘dirish ................................
237
Gestozlar profilaktikasi....................................................................
.237
Gestozni boshidan kechirgan ayollar sog‘lig‘ini qayta tiklash .............
238
Homiladorlik gestozlarining kam uchraydigan shakllari......................
238
Homiladorlarning dermatozlari .........................................................
238
Homiladorlarning sariq kasalligi .......................................................
238
XVIII BOB. 
Ekstragenital kasalliklarda homiladorlik va tug‘ruq
. 240
Yurak-qon tomir tizimi kasalliklari .................................................... 240
O‘tkir va surunkali yuqumli kasalliklarda homiladorlik va tug‘ruq ......
244
Jinsiy a’zolarning noto‘g‘ri rivojlanishi va kasalliklarida homiladorlik
246
XIX BOB. 
Homila pardalari va plasentaning taraqqiyot
nuqsonlari kasalliklari
........................................................................ 250
Homilaning taraqqiyot nuqsonlari .....................................................
251
Homilaning patologik holatlari........................................................
. 254
Daun kasalligi ..................................................................................
254
Homila va chaqaloqlarning gemolitik kasalligi .................................
. 254
Homilaning nobud bo‘lishi ..............................................................
.255
O‘lik homilaning maseratsiyasi ......................................................... 256
Plasentaning rivojlanish nuqsonlari ...................................................
257
Plasentaning bachadon devoriga yopishib qolishi ...............................
258
Kindik (anomaliyalari) nuqsonlari .....................................................
259
Homila tuxum pardalarining kasalliklari ............................................
260
Yelbo‘g‘oz ....................................................................................... 260
Xorionepitelioma ............................................................................. 262
Qog‘onoq suvining ko‘pligi .............................................................. 262
Qog‘onoq suvining kamligi .............................................................. 263
Homila pardalarining o‘z vaqtida yirtilmasligi ................................... 264
Homila pardalarining barvaqt va ilk yirtilishi ..................................... 264
Homila pardalarining kechikib yirtilishi............................................. 265
XX BOB. 
Homiladorlikning barvaqt to‘xtashi
............................... 266
Abort (bola tashlash) ........................................................................ 266

---

"#'
O‘z-o‘zidan bo‘ladigan abort ............................................................ 266
Septik (isitmali) abort ...................................................................... .269
Sun’iy abort (bola tushirish).............................................................. 271
12 haftalikdan oshgan homilani olib tashlash ..................................... 272
Kriminal (jinoiy) abort ..................................................................... 273
Abortning oldini olish ...................................................................... 277
Oy-kuni yetmasdan tug‘ish (chala tug‘ish) ......................................... 278
Muddatidan o‘tib ketgan homiladorlik ............................................... 280
XXI BOB. Bachadondan tashqaridagi homiladorlik
...................... 283
XXII BOB. Plasentaning oldinda yotishi va normal joylashgan
plasentaning barvaqt ko‘chishi
............................................................ 288
Plasentaning oldinda yotishi ............................................................. 288
Normal joylashgan plasentaning barvaqt ko‘chishi ............................. 293
XXIII BOB. Òug‘ruq kuchlari anomaliyalari
................................. 295
Òug‘ruq kuchlarining birlamchi sustligi ............................................. 296
Òug‘ruq kuchlarining ikkilamchi sustligi ........................................... 298
Òug‘ruq kuchlarining haddan tashqari zo‘rayishi ................................ 299
Nomuvofiq tug‘ruq kuchlari ............................................................. 299
Òug‘ruq yo‘llaridagi yumshoq to‘qimalar anomaliyalari ..................... 299
Qin va oraliqdagi o‘zgarishlar ........................................................... 300
XXIV BOB. Homilaning ko‘ndalang va qiyshiq yotishi
................. 301
Homilaning noto‘g‘ri joylashishida homiladorlikning kechishi va
tug‘ruqning o‘ziga xos xususiyatlari ........................................................ 302
Homiladorlik va tug‘ruqni boshqarish ............................................... 303
XXV BOB. Homila boshining yozilgan holatda oldinda yotishi
...... 304
Bosh tepasining oldinda yotishi ......................................................... 305
Peshonaning oldinda yotishi ............................................................. 306
Tug‘ruq mexanizmi .......................................................................... 306
Yuzning oldinda yotishi .................................................................... 307
Homila boshining asinklitik suqilishi ................................................. 309
Homila boshining balandda to‘g‘ri turishi .......................................... 311
Homila boshining pastda va chuqur ko‘ndalang yotishi ...................... 312
XXVI BOB. Chanoq anomaliyalari (tor chanoqlar)
....................... 313
Anatomik tor chanoqlar tasnifi .......................................................... 313
Òor chanoqlarning kam uchraydigan shakllari .................................... 316
Òor chanoqni aniqlash ...................................................................... 317

---

"$
Òor chanoqda homiladorlikning kechishi ........................................... 319
Òor chanoqda tug‘ruqning kechishi ................................................... 320
Òor chanoqda tug‘ruq mexanizmi ...................................................... 321
Òor chanoqda tug‘ruqni boshqarish ................................................... 324
Funksional (klinik) tor chanoq .......................................................... 325
XXVII BOB. Yo‘ldosh tushish davri va ilk chilla davrida
qon ketishi
...................................................................................... 327
Yo‘ldosh tushish davrida qon ketishi .................................................
327
Plasentani qo‘lda ko‘chirish va tushirish ............................................
329
Ilk chilla davrida (tug‘ruqdan keyingi dastlabki soatlarda)
qon ketishi .............................................................................................
330
O‘tkir kamqonlikka qarshi kurash .....................................................
334
Chilla davrida kech qon ketishi .........................................................
334
XXVIII BOB. Òug‘ruq jarohatlari
................................................. 335
Oraliq, vulva va qinning yirtilishi ...................................................... 335
Oraliqning yirtilgan joyini choklash .................................................. 336
Vulva va qin gematomalari ............................................................... 338
Bachadon bo‘ynining yirtilishi .......................................................... 338
Bachadonning yorilishi ..................................................................... 339
Òug‘ruqdan keyingi oqmalar ............................................................. 342
Òug‘ruq vaqtida bachadonning ag‘darilib chiqishi ..............................
342
Qov suyaklarining bir-biridan qochishi ..............................................
343
XXIX BOB. Chilla davri septik kasalliklari
................................... 344
Chilladagi septik kasalliklarni keltirib chiqaruvchi sabablar ................
344
Chilladagi septik kasalliklar tasnifi ....................................................
346
Septik infeksiya tarqalishining birinchi bosqichiga taalluqli
kasalliklar ..............................................................................................
347
Chilla yarasi ....................................................................................
347
Metroendometrit ..............................................................................
348
Septik infeksiya tarqalishining ikkinchi bosqichiga taalluqli
kasalliklar ..............................................................................................
349
Metrit ..............................................................................................
349
Parametrit ........................................................................................
349
Salpingooforit (adneksit) ...............................................................
. .349
Pelvioperitonit .................................................................................
350
Òromboflebit....................................................................................
351
Chilladagi infeksiya tarqalishining uchinchi bosqichiga taalluqli
kasalliklar ..............................................................................................
352

---

"$
Diffuz o‘tkir peritonit .......................................................................
352
Avj oluvchi tromboflebit ...................................................................
353
Septik infeksiya tarqalishining to‘rtinchi bosqichiga
taalluqli kasalliklar (umumiy septik infeksiya) .........................................
353
Septisemiya .....................................................................................
353
Septikopiyemiya ..............................................................................
353
Chilladagi mastit ..............................................................................
354
Chilla davridagi ko‘ngilsiz hodisalar va noinfeksion
kasalliklar ..............................................................................................
355
XXX BOB. Chaqaloqlik davri kasalliklari
....................................
357
Chaqaloqlarning tug‘ruq vaqtida jarohatlanishi .................................
.357
Chaqaloqlarning toksik-septik kasalliklari ........................................
.358
XXXI bob. Akusherlik operatsiyalari
............................................. 360
Akusherlik operatsiyalariga tegishli ko‘rsatmalar va ularning shart-
sharoitlari .............................................................................................. 360
Akusherlik operatsiyalariga tayyorgarlik........................................... .360
Akusherlik operatsiyalari tasnifi ....................................................... .362
Akusherlik operatsiyalarida og‘riqsizlantirish .................................... 363
Bachadonni qirish ............................................................................ 364
Homila tuxumining qoldiqlarini barmoqda olib tashlash .................... .366
Òug‘ruq yo‘llarini tayyorlaydigan operatsiyalar................................. .366
Bachadon bo‘ynining kanalini kengaytirish ....................................... 366
Metreyriz ......................................................................................... 366
Òeri-bosh qisqichini solish ................................................................ 367
Bachadon bo‘ynining teshigini barmoq bilan kengaytirish .................. 368
Bachadon bo‘ynining chetlarini qirqish ............................................. 368
Homila pufagini yirtish..................................................................... 369
Oraliqni qirqish ................................................................................ 369
Akusherlik burish operatsiyalari ........................................................
370
Homilani tashqaridan burish .............................................................
370
Bachadon bo‘yni to‘liq ochilganida (o‘z vaqtida) homilani ichki
va tashqi oyog‘iga klassik burish operatsiyasi ..........................................
372
Bachadon bo‘yni to‘liq ochilmaganda homila oyog‘ini
ichki va tashqi tomonga burish ................................................................
374
Homilani chanoq tomonidan ushlab tortib olish ................................. 375
Homilani oyog‘idan ushlab tortib olish .............................................. 376
Homilani chov bukimidan ushlab tortib olish ..................................... 377
Akusherlik qisqichlari ...................................................................... 379
Chiqish qisqichini solish texnikasi..................................................... 380

---

"$ 
Kesar kesish operatsiyasi .................................................................. 382
Qorin devori orqali qilinadigan kesar kesish ...................................... 383
Vakuum-ekstraksiya ......................................................................... 384
Homilani yemirish operatsiyalari ...................................................... 385
Kraniotomiya ................................................................................... 385
Dekapitatsiya ................................................................................... 387
Kleydotomiya .................................................................................. 387
Embriotomiya .................................................................................. 388
Eventratsiya ..................................................................................... 388
Spondilotomiya ................................................................................ 388
Operatsiya qilingan bemorlarni parvarishlash..................................... 388
IV QISM. Akusherlikda shoshilinch yordam ko‘rsatish
................. 390
XXXII bob. Òerminal holatlarda organizm asosiy tizimlarining
patofiziologik xususiyatlari
.................................................................. 390
Reanimatologiya haqida tushuncha ................................................... 390
Òerminal holatlar.............................................................................. 391
Homiladorlik davrida gemostazning moslashuvi (adaptatsiyasi) .......... 392
Suv, elektrolitlar balansi va uning buzilishi ........................................ 395
Suv balansi ...................................................................................... 395
Elektrolitlar balansi .......................................................................... 396
Yurak-qon tomirlar tizimining homiladorlikka moslashuvi .................. 396
Homiladorlikda fiziologik gipervolemiya .......................................... 397
O‘tkir yurak va qon-tomir yetishmovchiligi. Sabablari, belgilari,
shoshilinch yordam ko‘rsatish ................................................................. 398
Chap qorinchaning o‘tkir yetishmovchiligi ........................................ 399
O‘ng qorinchaning o‘tkir yetishmovichiligi ....................................... 400
Qorinchalar yetishmovchiligi ............................................................ 400
O‘tkir qon-tomir yetishmovchiligi ..................................................... 400
O‘tkir nafas yetishmovchiligi ............................................................ 402
Shoshilinch yordam ko‘rsatish choralari ............................................ 404
O‘tkir jigar yetishmovchiligi. Sabablari, belgilari va davosi ................ 405
O‘tkir buyrak yetishmovchiligi. Sabablari, klinik belgilari va davosi ... 405
XXXIII BOB. Akusherlik qon ketishlari oqibatida kelib chiqadigan
terminal holatlar
.................................................................................. 407
Gemorragik shok ............................................................................. 407
Gipo va atonik qon ketishga qarshi kurashish usullari ......................... 411
Qon to‘xtatish tadbirlarining algoritmi ............................................... 412
Òomir ichida qonning tarqoq ivishi (ÒIQÒI-DVS) sindromi ................ 412
ÒIQÒI sindromida infuzion-transfuzion terapiya ............................... 414

---

"$!
XXXIV BOB. Homiladorlikda gipertenziv buzilishlar (OPG-
gestozlar)
.............................................................................................. 416
XXXV bob. Akusherlikda septik infeksiya
..................................... 424
O‘tkir keng tarqalgan (diffuz) peritonit .............................................. 424
Septik (toksik-septik) shok ............................................................... 426
Sepsis .............................................................................................. 428
XXXVI BOB. Qog‘onoq suvi bilan emboliya bo‘lish
...................... 431
XXXVII BOB. Homi
la gipoksiyasi va chaqaloqlar asfiksiyasi
........
433
Asfiksiya bilan tug‘ilgan chaqaloqlarni jonlantirish usullari ................
436
Asfiksiya bilan tug‘ilgan chaqaloqlarni jonlantirish algoritmi.............. 439
Asfiksiya bilan tug‘ilgan chaqaloqlar parvarishi .................................
440
Chaqaloqni asfiksiyadan keyingi kuzatuv ..........................................
442
XXXVIII BOB. Akusherlikda amaliy ko‘nikma va muolajalar
...... 442
Qon guruhi, rezus-faktorni, RW va OITS kasalligini aniqlash uchun
venadan qon olish .................................................................................. 449
Qon guruhini aniqlash ...................................................................... 450
Gemoglobin miqdorini aniqlash ........................................................ 451
Foydalanilgan adabiyotlar
.............................................................. 453

---

ALLAYOROV Yaxshinar Norbobayevich
AKUSHERLIK
Tibbiyot kollejlari uchun
darslik
«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»
Davlat ilmiy nashriyoti, 2007
Òoshkent – 129, Navoiy ko‘chasi, 30.
Tahririyat mudiri
S. Ibragimova
Muharrirlar
Z. G‘ulomova, SH. Inog‘omova
Dizayner
A. Yoqubjonov
Òexnik muharrir
M. Olimov
2007-yil 22.11 da bosishga ruxsat etildi. Qog‘oz bichimi 60
×
90
1
/
16
«Tayms» garniturasi. 29,0 shartli bosma taboq.
32,3 nashriyot hisob tabog‘i. Adadi 3290.
07-769-buyurtma. Bahosi shartnoma asosida.
O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligining
«O‘zbekiston» nashriyot-matbaa ijodiy uyida bosildi.
Òoshkent – 129, Navoiy ko‘chasi, 30.