Мавзу: Танлама кузатиш

11-Мавзу: статистика тадқиқотларда танлаб кузатишнинг қўлланилиши

РЕЖА:

• Танлама методи ҳақида тушунча ва уни ўрганиш зарурияти
• Бош тўпламдан бирликларни танлаб олиш усуллари
• Танлама кузатувидаги хатоларни аниқлаш

Статистика — бу номаълумликни, эҳтимолликни аниқлаш санъатидир.

Р.Дюма

1. Танлама методи ҳақида тушунча ва уни ўрганиш зарурияти

Танлаб кузатиш дейилганда статистикада ўрганилиши лозим бўлган тўпламдан зарурий миқдордаги бирликларнинг махсус усуллар билан танлаб олиниши ва уларнинг бутун (бош) тўпламга тарқатилиши тушунилади.

Ўрганилиши лозим бўлган тўплам бош тўплам, текшириш учун ундан танлаб олинган қисми эса танлама тўплам дейилади.

Танлаб кузатишнинг ёппасига кузатишдан ажралиб турувчи муҳим хусусияти шундан иборатки, бунда тўпламдан олинадиган бирликларнинг сони (миқдори, ҳажми) ва уларни танлаш усули олдиндан белгилаб қўйилади.

Танлаб кузатиш қуйидаги мақсадларда қўлланилади: вақт ва маблағни тежашда; кузатиш жараёнида сифати бузиладиган ёки қийматини бутунлай йўқотадиган бирликлар миқдорини қисқартиришда; умумий тўплам ҳаддан ташқари улкан бўлиб, уни ёппасига кузатиш имконияти бўлмаганда; кузатиш объектини тўлароқ, чуқурроқ ўрганишда; ёппасига кузатиш натижаларини текшириш ва назорат қилишда.

Танлаб кузатишга хос бўлган хатоларни репрезентатив хатолар ёки ваколатли хатолар дейилади. Улар танлама кузатиш маълумотлари билан бош тўплам маълумотларининг тўғри келмаслик даражасини тавсифлаб беради. Репрезентатив хатолар тасодифий ва мунтазам хатоларга бўлинади.

2. Бош тўпламдан бирликларни танлаб олиш усуллари

Танлама бош тўпламнинг барча муҳим хусусиятларини ўзида мужассамлаштирган бўлиши керак. Агар танламада бош тўпламнинг муҳим хусусиятлари намоён бўлса, у репрезентатив (ваколатли) дейилади.

Танлама қанчалик репрезантив бўлишидан қатъи назар, бош ва танлама кўрсаткичлар ўртасида доимо тафовутлар бўлади. Ана шу тафовутлар танламанинг репрезентативлик хатолари дейилади.