Mavzu: Talab va taklif elastikligi körsatkichlarining bozor holati tahlilidagi örni. Reja: Kirish

Elastiklik - bir o`zgaruvchining boshqa bir o`zgaruvchi ta′siri ostida o`zgarishini o`lchaydigan o`lchov. Aniqroq qilib aytganda, biror o`zgaruvchining bir foizga o`zgarishi natijasida boshqa bir o`zgaruvchining ma′lum foiz miqdoriga o`zgarishini ko`rsatadigan ko`rsatkichdir. Bunga eng yaqqol misol sifatida narxga bog`liq talab elastikligini keltirish mumkin. Bu elastiklik tovar narxining bir foizga o`zgarishi, unga talabni necha foizga o`zgartirishini ko`rsatadi.
Bu ko`rsatkichni to`liqroq ko`rib chiqamiz. Narxga bog`liq talab elastikligini quyidagicha yozamiz: E<sub>p</sub><sup>D  (</sup><sub>(</sub><sup></sup><sub></sub><sup>Q</sup><sub>P%)</sub><sup>%)</sup>, (1)
bu yerda Q% - Q ning foiz bo`yicha o`zgarishi; P% - P ning foiz o`zgarishi.
Shuni ta′kidlash joizki, foiz o`zgarishi, o`zgaruvchining absolyut o`zgarishi emas, balki uning oldingi darajasiga nisbatan o`zgarishidir, ya′ni: Q%  ^Q^Q 100%; P%  ^P^P 100% .

Demak, Ep %  QP  QP . (2)
100
Agar talab uzluksiz funksiya sifatida, ya′ni Q^D  f (P) ko`rinishida berilgan bo`lsa, uning elastiklik koeffitsienti quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi:

Ep  QP  QP  f (P) QP .

Narxga bog`liq talab elastikligi manfiydir, ya′ni Ep  0. Tovar narxi
Q oshganda unga talab kamayadi. Shuning uchun  0 . (2) tenglamadan
P
kelib chiqadiki, narxga bog`liq talab elastikligi narxning tovar miqdoriga
P
nisbatining _{ Q}_ tovar birligi o`zgarishining narxdagi o`zgarishga
_
nisbatiga ^ ^Q ko`paytirishdan hosil bo`ladigan miqdorga teng. Lekin,
P
Q talab egri chizig`i bo`ylab yurganda o`zgarishi yoki o`zgarmasligi
P
mumkin, narx va tovar miqdori esa har doim o`zgarib boradi. Demak, narxga bog`liq talab elastikligi talab chizig`ining alohida nuqtasida o`lchanadi va egri chiziq bo`yicha surilganda, u o`zgarib boradi.
Real statistik ma′lumotlarga ko`ra nuqtaviy va yoysimon elastiklik koeffitsientlarini quyidagicha aniqlash mumkin.
Talabning narxga bog`liq nuqtaviy elastiklik koeffitsiyentini hisoblash formulasi:

EPD  Q2DQDQ1D P2 P1 P1
1
Bu yerda Q₁^D va P₁ talabning va tovar narxining boshlang`ich qiymatlari, Q<sub>2</sub><sup>D</sup> va P<sub>2</sub> - talabning va tovar narxining o`zgargan qiymatlari.
Taklifning narxga bog`liq nuqtaviy elastiklik koeffitsiyentini hisoblash formulasi:

EPS Q2SQSQ1S P2P1P1
1
Bu yerda Q₁^S va P₁ talabning va tovar narxining boshlang`ich qiymatlari, Q<sub>2</sub><sup>S</sup> va P<sub>2</sub> - talabning va tovar narxining o`zgargan qiymatlari.
Talabning narxga bog`liq yoysimon elastiklik koeffitsiyentini hisoblash formulasi:

EPD  Q2DP2QP1D1Q1D Q2D/2_
 P1  P2/2
Taklifing narxga bog`liq yoysimon elastiklik koeffitsiyentini hisoblash formulasi:
Q2S Q1S S S 

ES   Q1 Q2 /2
P P2 P1 
 P1 P2 /2
Yoysimon elastiklik hisoblanganda, Q va P larning bazis ko`rsatkichlari sifatida, ularni boshlang`ich va o`zgargan qiymatlarining o`rtachasi olinadi.
Misol. Limonga bo`lgan talab 100 dona bo`lganda, bir birlik limon narxi 2100 so`m, talab 200 dona bo`lganda 1800 so`m bo`lsin. Yoysimon elastiklik koeffitsienti orqali hisoblaymiz. ⁴
Q₁^D 100; P₁  2100; Q₂^D  200; P₂ 1800.
200 100 

E^D  1800 ^ 2100^100  200/2 ^  3001001950150 4,33.
^ _21001800/_2
Demak, limon narxi bir foizga tushganda, unga talab 4,33 foizga o`sadi.
Tаlаb qоnunigа аsоsаn istе′mоlchilаr nаrх аrzоnlаshuvi tа′siridа ko`prоq tоvаr хаrid qilishgа mоyil bo`lаdilаr. Аmmо, istе′mоlchilаr tаlаbining nаrх o`zgаrishigа munоsаbаti tоvаrning хususiyatigа ko`rа turlichа bo`lishi mumkin. Аyrim tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishigа nisbаtаn istе′mоlchilаrning sеzuvchаnligi yuqоri bo`lаdi vа nаrхdаgi оzginа o`zgаrishlаr tа′siridа tоvаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоri sеzilаrli dаrаjаdа o`zgаrаdi. Оdаtdа qimmаtbаhо buyumlаr nаrхigа nisbаtаn istе′mоlchilаr tаlаbining sеzuvchаnligi yuqоri bo`lаdi. Mаsаlаn, yеngil аvtоmоbillаr nаrхining оshishi ungа bo`lgаn tаlаbning sеzilаrli qisqаrishigа оlib kеlаdi. Bundаy tоvаrlаrgа bo`lgаn elаstik tаlаb dеyilаdi.
Ikkinchi tur tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishi ulаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоrigа sеzilаrli tа′sir ko`rsаtmаydi. Ko`pinchа kundаlik ehtiyoj vа zаrurаt buyumlаri nаrхigа nisbаtаn istе′mоlchilаr tаlаbining sеzuvchаnligi pаst bo`lаdi. Mаsаlаn, оziq-оvqаt, dоri-dаrmоn, gugurt kаbi tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishi ulаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоrigа sеzilаrli tа′sir ko`rsаtmаydi. Bundаy tоvаrlаrgа bo`lgаn tаlаb nоelаstik tаlаb dеb аtаlаdi.
Elastiklik koeffitsienti qiymatiga qarab talabni elastik, noelastik va birlik elastiklikka ega bo`lgan talablarga ajratish mumkin.

Agar talabning narx bo`yicha elastiklik koeffitsienti E<sub>D</sub> 1 bo`lsa, talab elastik deyiladi.

Agar talabning narx bo`yicha elastiklik koeffitsienti E<sub>D</sub> 1 bo`lsa, talab noelastik deyiladi.

Agar talabning narx bo`yicha elastiklik koeffitsienti E<sub>D</sub> 1 bo`lsa, talab birlik elastiklikka ega deyiladi.
Misol tariqasida chiziqli talab funksiyasini qaraylik: Q  abP.
Q
Bu chiziqli funksiya uchun  b bo`lib, u o`zgarmasdir. Lekin
P
bu chiziq o`zgarmas elastiklik koeffisientiga ega emas. 2.1-rasmdan
P ko`rinib turibdiki, agar biz chiziq bo`yicha pastga qarab yursak miqdor
Q
kamayib boradi, natijada elastiklik miqdori ham kamayadi.

a/2 a Q

1.1-rasm. Talab chizig`i bo`ylab elastiklikning o`zgarishi ⁵

Chiziqli talab funksiyasining elastiklik koeffitsiyenti quyidagiga
P
teng: E_p  b . Talab chizig`i narx o`qi bilan kesishganda Q  0 va <sup>Q

E</sup>_p   bo`ladi, Q<sub></sub> <sup>a</sup>2 ; P<sup></sup> 2<sup>a</sup>b da E<sub>p</sub>  b<sup></sup><sub></sub> a<sub>a</sub><sup>2</sup><sub>2</sub><sup>b</sup><sub></sub><sup></sup>  1. Talab
<sub></sub>
chizig`i tovar miqdori o`qi bilan kesishganda P  0 va E_p  0.
Q
- chiziqning tangens burchak yotiqligini beradi. Shu sababli,
P
talab chizig`i qancha tik bo`lsa, talab elastikligi shuncha kichik bo`ladi. Quyidagi 2.2 va 2.3-rasmlarda elastiklikning o`ziga xos alohida ko`rinishlari keltirilgan.

P*
Q Q* Q