Mavzu: Tafakkur vujudga kelishining biologik asoslari mundarija kirish I bob. Tafakkur xususiyatlari va uning turlari

Tafakkurning funksiyasi miya faoliyati jarayonida kechadigan sub’ektiv psixologik jarayonlar bilangina chegaralanmaydi:
Birinchidan, ongning sub’ektiv xolatinigina ifodalamasdan, balki ob’ektga ham tegishli bo‘ladi va narsalar munosabatini ifodalaydi.
Ikkinchidan, yangi fikrning vujudga kelishi bilan bilish jarayoni tugallanmaydi, balki fakatgina boshlanadi. Bu bilishning boshlangich bosqichi bo‘lib, g‘oyaning sub’ektiv xolatidir, endi fikrni amalga oshirish bosqichi boshlanadi.
Uchinchidan, alohida individning fikri ijtimoiy yetilgan fikrlarning xususiy ko‘rinishidir.
Har bir alohida shaxs ijtimoiy tushunchalar, tasavvurlar yordamida fikrlaydi. K.R.Megrelidze inson fikrining ijtimoiy ekanligini qayta-qayta ta’kidlaydi. Fikrlar va g‘oyalar erkin individual ijodning mahsuli emas, balki individning o‘zi kabi jamiyat va ijtimoiy munosabatlar mahsulidir. Shuning uchun inson tafakkuri tafakkur bosqichlari, inson tafakkurining shakllari va usullari haqidagi jumboqning yechimini mantiqiy izlanishlardan an’anaviy psixologiyadan emas, balki avvalo bu g‘oyalarning ijtimoiy kelib chiqishidan izlash kerak. U yoki bu individ jamiyatda yetilgan ijtimoiy g‘oyalarning tasodifiy ifodalovchisi bo‘lib koladi.
Akademik A.I.Berg shunday deb yozadi "inson fakat tashqi dunyo bilan tuxtovsiz muloqot qilishi sharoitidagina o‘zok vaqt fikrlashi mumkin. Tashqi dunyodan to‘liq informatsion ajralish bu akldan ozishning boshlanishidir. Informatsion undovchi tafakkurning tashqi dunyo bilan aloqasi insonga ozik - ovkatdek, issiqlikdek zarur". Psixologiya fani taraqqiyotida nemis psixologiya maktabi muhim urinlardan birini egallaydi va asrimizning boshlarida Germaniyada Vyursburg psixologiya maktabi deb nomlangan yangi yunalishga ega bo‘lgan psixologik oqim paydo bo`ldi.
Mazkur yunalishning yirik vakillari sifatida O.Kyulpe (1862-1915), K. Byuller (1879-1922), A.Messer (1837-1937), Ax Narsis (1871-1946) va boshqalarni sanab o‘tish lozim. Ular tomonidan olib borilgan eksperimental tadqiqotlar tafakkur muammosining rivojiga ma’lum darajada hissa kusha oldi. Vyursburg psixologiya maktabi vakillari tafakkurni hissiy boskichda to‘rgan psixik jarayonlarga, ya’ni sezgi va tasavvurlarga ajratib o‘rganishda ratsional bosqichdagi murakkab jixatlardan mexaniq ravishda vujudga keladi, deb tushuntirish mumkin emasligini eksperimental yo`l bilan isbotlashga harakat qildilar. Olib borilgan tadqiqotlarni o‘zlarining ustilarida o‘tkazib, natijalarni ob’ektiv bo‘lishiga kamroq e’tibor berganlar. ¹³
Vyursburg psixologiya maktabining namoyondalari tafakkur bu ichki harakat, aktidir deb karay boshlaydilar.
O‘z-o‘zini ko‘zatish metodidan foydalanib, ish to‘tishda ular mana bo‘nday ifodaning ma’nosini tushuntirib berishlari lozim, tafakkur xaddan tashqari mashaqqatliki, shunga karamay ko‘pchilik shunchaki xukm chiqarishni ma’qo‘l kuradilar. Shuningdek, ular oldida munosabatlarni urnatish qism, yahlit, tur, jins ob’ektning nisbati va o‘zaro munosabatlarini ushbu munosabatlarning aniq a’zolarini idrok qilishni aniqlash vazifalari turadi. Shuning bilan birga ularning barcha tadqiqotlari ob’ektiv metodlarni izlashga oid faoliyatlarida avj oldi.
Jumladan, Ax Narsis tomonidan sun’iy tushunchalarning shakllanishi bo‘yicha dastlabki metodika yaratildi. Mazkur nazariya vakillari tafakkurni munosabatlarning aks etishi bilan bog‘lab, tafakkurni munosabatlarning birlamchi qarab chikish, yoinki birlamchi ma’lumot berish manbai sifatida talqin qiladilar. Tafakkur taraqqiyoti masalasini ko‘tarib chiqib, usishning fikrlarni faollashtirish orqali amaliy faoliyatdan tafakkurni mutlaqo ajratib qo`ydilar.
Tafakkurni tadqiq qilishning asosiy metodi - bu o‘z-o‘zini ko‘zatish ekanligini tan oladi, xolos. Mazkur muammo gnoselogik nuqtai-nazardan olib karalganda ushbu pozitsiya idealizm izmiga kirib borayotganligini anglab olish unchalik qiyin emas. Vyursburg maktabi namoyondalari tafakkurni alohida mustakil bilish faoliyati sifatida aniq ko`rsata bildi. Biroq tafakkurni amaliyotda nutqdan va hissiy obrazlardan kat’iy ajratib tashladilar.
Vyursburg psixologiya maktabi namoyondalaridan biri O.Zels tafakkurni intellektual operatsiyalar harakati sifatida qabul qilgan. U o‘z oldiga fikr yuritish faoliyatining u yoki bu jixatlari qay yusinda shakllanishini ko‘zatish, intellektual faoliyat bosqichlarini ko‘rsatish aqliy faoliyatning produktiv va reproduktiv ko‘rinishidagi ziddiyatlarni bartaraf qilish vazifasini kuydi. O.Zels masala yechish jarayonini o‘rganishda umumiylikka ega bo‘lgan masalani vujudga keltirish bosqichlariga alohida e’tibor berib, elementlar bilan predmetlar munosabatini ajratib ko`rsatadi. Buning natijasida muammo kompleksi namoyon bo‘ladi.