Mavzu: tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi pedagogik fan sifatida

K.D.Ushinskiy  bolalarni  tabiat  bilan  tanishtirishni  o’z  joyi,  o’z  o’lkasini 
o’rganishdan  boshlashni  taklif  etdi,  bunda  kitobni  o’qish  yoki  o’qituvchi 
axborotidan  olingan  taassurotlarni  bola  kuzatishlar  yordamida  tekshira  olsin. 
Ushinskiyning  ta'kidlashicha,  o’z  joyi  tabiatini  o’rganishning  bosh  metodlaridan  biri 
kuzatishdir, chunki kuzatish kuzatuvchanlikni vujudga keltirishga yordam beradi. 
“Bolalar  dunyosi”  kitobida  muallif  bolalarning  nutqini  rivojlantirish, 
ularni oddiy mantiqiy ishlarga o’rgatish uchun tabiatni qanday kuzatish zarurligini 
ko’rsatib  berdi.  Mustaqil  qabul  qilinganlargina  o’quvchilar  xotirasida  uzoq  vaqt 
saqlanib  qolishini  tasdiqlab,  pedagogik  jarayondagi  kuzatish  metodining  rolini 
ko’rsatib berdi. 
Kuzatishlar, tajribalar va ekskursiyalar bilan bog’lab tabiiyot o’qitish tizimini 
birinchi  bo’lib  Aleksandr  Yakovlevich  Gerd  (1841-1888)  taklif  qildi.  U 
ko’rgazmali o’qitish bola idrokining bor (real) holatiga muvofiq bo’lishi kerakligini 

---

ta'kidladi.  Gerd  bunyodga  keltiigan  tizimda  tabiiyotni  o’rganish  jonsiz  tabiatdan 
boshlanadi, u boshlang’ich sinflarda jonsiz tabiat kursini o’qitish metodikasini ishlab 
chiqdi.  “Tabiiyot  qisqa  kursi”  nomli  darslik,  shuningdek,  “Yer,  havo,  suv”  nomli 
o’quv qo’llanma va ularni o’qitishga oid “Boshlang’ich maktabda predmetli darslar” 
nomli  metodik qo’llanma (1883) yozdi. Bu kitob uzoq vaqtlargacha jonsiz  tabiat  kursi 
bo’yicha asosiy qo’llanma bo’lib keldi. 
Bunda  V.A.  Gerd.  Boshlang’ich  maktabda  tabiiyotni  alohida  predmet 
sifatida  ajratish  zarurligini  ishonchli  ravishda  isbot  qildi.  Uning  fikricha,  faqat  shu 
sharoitdagina  dasrlarda  shu  predmetga  xos  metodlardan  foydalanish  va  shu  asosda 
bolalarga  bilim  berish,  tabiat  to’g’risida  yaxlit  tasavvur  hamda  tabiat 
hodisalarining  farqiga  bora  olish  uquvini  hosil  qilish  imkoniyati  tug’iladi.  Bu 
predmetni  joriy  qilinishi  bilim  xarakteri,  material  hajmi  hamda  o’rganish 
izchilligini tuzishni, shuningdek, o’quv soatlari ajratilishini va kursning umumiy 
tizimida darslar vorisligini ta'minlashni talab qiladi. 
Bu  masalaga  Vasiliy  Prokofyevich  Vaxterov  birmuncha  boshqacharoq 
qaradi.  U  “O'qitishning  predmetli  metodi”  nomli  kitobida  tabiiyotni  og’zaki 
o’qitishga  qarshi  chiqib,  tabiatm  kuzatishlar,  tajribalar,  tabiat  jismlarini  namoyon 
qilishga  tayanib  o’rganishni,  ya'ni  predmetli  o’qitishning  muhimligini  isbotladi. 
Biroq  boshlang’ich  sinflarda  tabiiyotni  maxsus  o’quv  predmeti  sifatida  ajratishni 
yoqlamagan  holda  “predmetli  o’qitishga  alohida  o’quv  predmeti  sifatida  qarash 
mumkin emas”, deb ta'kidladi.  
1917-  yilda  V.A.  Gerdning  “Boshlang'ich  maktab  kursida  alohida  predmet 
sifatida tabiiyot” nomli kitobi nashr etilgan edi, unda  muallif tabiiyotni boshlang’ich 
maktabda maxsus predmet sifatida o’qitish zararligini isbotlab bergan.