Mavzu: tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi pedagogik fan sifatida

“Atrofimizdagi  olam”  darsligi  bUan  ishlash  metodikasi  (tahlillari  darslikning 
2004-  yilgi  nashri  asosida  berilyapti).  1-sinf  o’quvchilari  birinchi  mashg’ulotdanoq 

---

kuzatish, ekskursiya, sayr, ajoyib  odamlar bilan uchrashuvlar vositasida atrof olam 
bilan  tanisha  boshlaydilar.  Ular  hali  o’qish  va  yozishni  bilmasliklari  tufayli  atrof 
olamni  kuzatish  uchun  topshiriqni  o’qituvchidan  og’zaki  shaklda  oladilar. 
“Atrofimizdagi  olam”  kitobidagi  topshiriqlarni  ham  birinchi  sinf  o’quvchilari 
o’qituvchi rahbarligida bajaradilar. 
o’qituvchiga  yordam  sifatida  “Atrof  olam  bilan  tanishish”  metodik 
qo’llanmasi  nashr  qilingan,  unda  mashg’ulotlar  va  tantanali  sanalarga 
bag’ishlangan ertaliklarning namunaviy ishlan-malari, shuningdek, o’quvchilar bilan 
ishlash  uchun  qo’shimcha  material  hamda  o’qituvchi  uchun  ma'lumotli  material 
keltirilgan. Metodik qo’llanmada o’zbekistonning o’simlik va hayvonot dunyosini 
aks ettiruvchi 16 ta rangli jadval ham berilgan. 
Darslikning asosiy mavzu yo’nalishi - odamning tabiat bilan o’zaro aloqalari, 
odam mehnatining tabiatdagi ahamiyati, tabiatda o’zini tutish qoidalaridir. 
Darslikdagi ishlar o’quvchilar faoliyatining ushbu turlarini nazarda tutadi: 
1.  o’qituvchining  topshirig’iga  muvofiq  rasmlar  tanlash.  Chunonchi,  5-
sahifada  topshiriq  berilgan:  “Rasmni  ko’ring.  Qaysi  rasmda  o’quvchi  qo’lini  to’g’ri 
ko'targan?”  Alternativ  (qarama-qarshi)  topshiriqlarning  kiritilishi  bolalarning  bir 
necha  variant-lardan  to’g’risini  tanlab  olishlari  uchun  zarurdir,  bunday  ishlar 
topshiriqni  murakkablashtiradi,  unga  qiziqishni  oshiradi  (17-,  28-va  boshqa 
sahifalarga  qarang).  Pastda  har  qaysi  rasmga  doiracha  chizilgan.  Agar  suratdagi 
vaziyat bolalar ishining to’g’riligini aks  ettirsa,  doiracha  yashil  qalam  bilan  bo’yab 
qo’yiladi. 
2.  Rasmlarning  munosabatdoshligi.  8-  sahifada  shunday  topshiriq  berilgan: 
“Rasmlarni  qarab  chiq.  Bu  baiglar  qaysi  daraxt  va  butalarniki?  Barg  va  unga  tegishU 
mevalar  yonidagi  doirachalarni  bir  xil  rang  bilan  bo'ya”.  12-  sahifada  ham  shunga 
o’xshash topshiriq bor. 
3.  Jarayonlarning  izchilligini  aniqlash.  22-  sahifadagi  topshiriq  esa 
quyidagicha:  “Rasmni  qarab  chiq.  Unda  qanday  predmetlar  aks  ettirilgan? 
Svetoforning  qaysi  signali  yonyapti?  Maktab  o’quv-chilarining  yo’lini  strelka 
(ko’rsatkich) bilan ko'rsat”. Shunga  o’xshash topshiriqlar 23-, 24-, 25- sahifalarda 
ham bor. 
4. Rasmlarni ular mazmunini tahlil qilish bilan bo 'yash. 
11-  sahifa.  “Rasmni  qarab  chiq.  Qanday  dala  tasvirlangan?  Shu  dalada 
o’sayotgan o’simlik nima deb ataladi? o’simlikning qismlarini aytib ber”. 
40-41-  sahifalar.  “Hasharotlarni  ko’rib  chiq.  Ularning  nomlarini  ayt.  Sen 
ularni  qayerda  ko’rgansan?  Ular  nimalar  bilan  oziqlanadi?”  Bu  hayvonlardan 
olinadigan mahsulotlarning rasmini chizing. 
22-  sahifa.  “Svetoforni  shartli  ranglar  (sariq,  qizil,  yashil)  bilan  bo’ya,  toki 
birinchi  holat  yurishning  man  qilinganligini,  ikkinchisi  diqqatni,  uchinchisi  yurishga 
ruxsat berilganligini ko’rsatsin. 
5.  Rasm  chizish.  8-,  32-,  37-,  40-,  41-,  49-,  50-,  58-,  59-sahifalar.  40-41- 
sahifada  “Rasmlarni  ko’rib  chiqing.  Unda  qanday  uy  hayvonlari  tasvirlangan?  Bu 
hayvonlar  qayerda  boqiladi?  Siz  yashayotgan  joyda  qanday  uy  hayvonlari  bor?  Bu 
hayvonlarning  tana  a'zolarini  sanab  o’ting  (Bosh,  tana  oyoqlari,  dum).  Sigir  va 
otning dumida qanday farq bor? g’oz, o’rdak, tovuq va xo’roz 

---

oyoqlarini  qanday  farqlaysiz?  (g’oz  va  o’rdaklarning  oyoqlari  suzishga 
moslashgan).  Suzish  pahjalari  nima  uchun  kerak?  Sizning  uyingizda  uy  hayvonlari 
bormi? Uy hayvonlaridan olinadigan mahsulotlarning rasmini chizing”. 
Darslikdagi  xilma-xil  topshiriqlarni  bajara  borib,  bolalar  kuzatishga, 
taqqoslashga,  o’xshashlik  va  farqlarni  anglashga  o’rganadilar.  Ba'zi  topshiriqlar 
bolalarning  ijodiy  ishlarini  nazarda  tutadi.  Bu  ishlar  har  bir  konkert  darsning  ta'lim-
tarbiya  vazifalarini  hal  qilish  bilan  uzviy  bog’liqdir,  dasturning  asosiy  bo’limlarini 
o’zlashtirishga yordam beradi, o’qitish jarayonida bolalarning  umumiy rivojlanishi 
uchun sharoit yaratadi. 
Sinfda,  maktabda  va  jamoat  joylarida  xulq-atvor  madaniyati;  yo'l  harakati, 
ko’chadagi,  transportdagi  xulq-atvor  qoidalari;  har  xil  kasbdagi  kishilarning 
mehnati  bilan  tanishish;  tabiatga  insoniy  munosabatda  bo’lish  kabi  mavzular  butun 
kurs davomida o’tiladi. 
58-59-  sahifalar  bolalarni  tabiat  bilan  tanishtirishga  bag’ish-langan. 
Darslikdagi  topshiriqlarni  bajarish  o’qituvchiga  atrof  tabiat  obyektlari  to’g’risida 
bolalar tasavvurlarini tekshirish imkoniyatini beradi. Bolalarga,  masalan,  yovvoyi  va 
uy  hayvonlarining,  qish-lovchi  va  kelib-ketuvchi  qushlarning,  daraxt  va  butalarning 
farqiga borish; odamlar yilning har xil fasllarida tabiatni muhofaza qilish uchun nima 
qilishlarini  aniqlash  taklif  etiladi.  Olingan  tasavvurlarni  tiklashga  qaratilgan 
topshiriqlardan  tashqari  darslikda  muammoli  xarakterdagi  topshiriqlar  ham  bor,  ular 
bolalardan  vaziyatni  tahlil  qilishni  talab  qiladi.  Masalan,  5-,  18-,  26-,  27-  va  shu 
kabi sahifalarda bolalarga talab qilingan bir nechta vaziyatlarni to’g’ri hal qilish yo’li 
taklif qilinadi. 
Mashg’ulotga  tayyorlanishda  o’qituvchi  darslik  bilan  ishlashning  mazmunini, 
uni bolalar  faoliyatining  boshqa  turlari bilan  bog’lanishini oldindan o’ylab olishi 
va shunga muvofiq o’qish kitobining darsdagi o’rnini aniqlab olishi kerak. 
Bolalarning individual ishlarni bajarishlari uchuin ham yetarli darajada yaxshi 
tayyorgarlikka  ega  emasliklarini  va  ba'zi  bolalarga  topshiriqlar  yetarli  darajada 
tushunarli  bo’lmasligini hisobga  olib,  o’qituvchi  ularga  amaliy  yordam  ko’rsatishi 
zarur.  Bolalarga  topshiriqni  bajarish  bilan  bog’liq  holda  tug’ilgan  savollarini 
o’qituvchiga berishlariga ruxsat etiladi. 
Darslikning  topshiriqlari  bolalarning  mustaqil  ijodlari  uchun  keng 
imkoniyatlar  ochib  beradi,  ularni  har  jihatdan  rag’bat-lantirmoq  zarur.  Shu 
maqsadda  har  bir  topshiriq  bajarilgandan  keyin  ishning  mazmuni  va  bajarilishi 
bo’yicha  eng  qiziqarlilarini  sinfga  ko’rsatish  kerak.  Agar  hali  hamma  o’quvchilar 
yaxshi o’qiy olmasalar, matnni ancha yaxshi tayyorlangan o’quvchilar o’qiydi. Keyin 
suratlar  bo’yicha  suhbatlar  o’tkaziladi,  suratlarning  har  biri  tarbiyaviy  maqsadga 
ega. 
Yilning  ikkinchi  yarmida  bolalar  darslikning  oxirida  kelitirilgan  ob-havo 
kalendarida  har  kunning  ob-havosi  holatini  shartli  belgilar  bilan  belgilaydilar.  Ob-
havoni  kuzatishni  uchinchi  tanaffusda  o’tkazish  maqsadga  muvofiq.  To’rtinchi 
chorakdan  boshlab  bolalar  kuzatishlarini  kun  davomidagi  o’zgarishlarni  hisobga  olib, 
mustaqil qayd qilib boradilar. 
Barcha  kuzatish  va  topshiriqlar  tabiiy  sharoitlarni  hisobga  olgan  holda 
bajariladi. 
Ob-havo  kalendari  bilan  ishlashga  kirishishda  o’qituvchi  bolalarni  shartli 
belgilar bilan tanishtiradi, 65- sahifadagi yog’in, isish va sovish bilan bog’liq holda 

---

tabiatdagi  o’zgarishlarni  xarakterlovchi  suratlar  bo’yicha  suhbatlar  o’tkazadi. 
Shuningdek,  har  bir  oyning  xususiyatlarini  xarakterlovchi  ko’rgazmali  vositalar 
mazmuni  bo’yicha  suhbat  o’tkazish  zarur.  Bolalar  u  yoki  bu  oyga  xos  tabiat 
xususiyatlari bilan tanishadilar. 
Darslik  bilan  ishlash  yil  fasllari,  madaniy  xulq-atvor  qoidalari  to’g’risidagi 
suhbat,22-23-  sahifalardagi  topshiriqlarni  bajarish  bilan  tugallanadi.  Darslik 
bo’yicha  topshiriqlarni  bolalarning  tayyorgarliklarini  hisobga  olgan,  faqat  mavjud 
tavsiyalarga tayanib berish lozim. o’qituvchi, o’z joyining tabiiy sharoitlarini hisobga 
olib, tabiatga o’tkaziladigan ekskursiyalarning muddatlarini o’zgartirishi mumkin.