Mavzu: Statsionar yulduzlar va ularning fizik ko‘rsatkichlari. Yulduzlarning spektral sinflari. Absolyut yulduziy kattaligi, yorqinligi, temperaturasi, radiusi va massasi

5. Yulduzlarning umumiy fizik ko‘rsatgichlari orasidagi bog‘lanishlar. Yulduzning yorqinligi (L) uning to‘la nurlanish energiyasi quvvatini belgilaydi va u yulduzning temperaturasi (T) va radiusiga bogliq funksiya bilan ifodalanadi L=f(T_e,R). Ikkinchi tomondan har bir spektral sinf (Sp) ga mansub yulduzlar ma’lum effektiv temperaturaga ega, ya’ni spektral sinf (Sp) bilan effektiv temperatura orasida ma’lum funksional boglanish mavjud T_e=(Sp). Bu boglanishni yuqoridagi munosabatga qo‘ysak L=f((Sp),R) yorqinlik (L) bilan spektral sinf orasidagi boglanishni topamiz. Bunday boglanish “spektr-yorqinlik” diagrammasi deb ataladi va u yulduzning yorqinligi uning spektral sinfiga (Sp) va radiusi (R) ga bogliqligini ko‘rsatadi. Har bir spektral sinfga ma’lum rang ko‘rsatgichi mos keladi. Shuning uchun Sp o‘rniga rang ko‘rsatgichi qo‘llaniladi.
Ma’lumki yorqinlik bilan absolyut kattalik orasida logarifmik boglanish M₁-M₂=2.5lg(L₂/L₁) mavjud. Yorqinliklar keng diapazonni ishgol etadi, absolyut kattaliklar esa tor (-10^m dan 19^m gacha) diapazonda joylashadilar, shuning uchun amalda L o‘rnida M qo‘llaniladi. Dastlab fanga Gersshprung-Ressel (G-R) diagrammasi nomi bilan kirgan bu boglanish hozirgi zamonda “spektr-yorqinlik” diagrammasi deb yuritiladi va uni tuzishga ordinata o‘qi bo‘ylab absolyut yulduziy kattalik absissa o‘qi bo‘ylab esa rang ko‘rsatqichi B-V qo‘yiladi. Bunday diagrammada har bir yulduz (S) bitta nuqta sifatida S (M, B-V) tasvirlanadi. Yulduzlar diagrammasida ettita (3.6 rasmga qarang) yorqinlik sinflariga ajraladilar: diagrammani yuqori qismida chapdan o‘nggacha gorizontal nuqlar ketma-ketligi sifatida o‘tagigant (I) yulduzlar joylashadilar. Ular ikkiga bo‘linadi, I_a - yorug o‘tagigantlar (M=-8^m.0), I_b - normal o‘ta gigantlar (M=-4^m.5). Ulardan pastroqda (M=-2^m.5) yorug gigantlar joylashadilar; diagrammada III bilan gigant yulduzlar o‘rni (M=+1^m.0) belgilangan; IV-subgigantlar bosh ketma-ketlik yulduzlar (V) dan ikki yulduziy kattalikka yuqorida va subkarliklar (VI) shuncha pastda unga parallel joylashadilar. Oq karliklar o‘rni diagrammada (VII) raqam bilan belgilangan. Ularning yorqinligi V sinf yulduzlarnikidan ming marta kam. Shunday qilib spektr –yorqinlik diagrammasi ikki o‘lchamli diagrammadir. Unda yulduzlar absolyut kattaligi (M) hamda spektral va yorqinlik sinflari bilan bogliq holda tasvirlanadilar.

Rasm-6. Spektr - yorginlik diagrammasi.