Mavzu: Statistika fani predmeti va uslubi

Mavzu: Aholi harakatining statistic ko’rsatkichlari
Ahoiining harakati ko'rsatkichlari mazmunan bir-biridan farq qiluvchi 
ikki guruh ko‘rsatkichlarini o'z ichiga oladi.
Birinchi guruhga ahoiining tabiiy harakatini, tug‘ilishi va o"lishini. 
nikohdan o'tganlar va ajralganlar sonini, ikkinchi guruhga esa, ahoiining 
migratsiyasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar kiradi (10.2-jadval).
0 ‘zbekiston aholisi tez sur’atlar bilan o‘suvchi mamlakatlar qatoriga 
kiradi. Bunda quyidagi omillar katta rol o'ynab keldi: ahoiining jinsiy 
nisbati va yosh tarkibida mavjud bo‘lgan ustunlik. bu omil nikohlanish 
uchun qulay sharoit yaratadi, umumiy aholi tarkibida aholini takrorbarpo 
qilishda ishtirok etuvchilar salmog'ini oshiradi: nikohlanish darajasining 
sobiq umumittiroq o'rtacha ko‘rsatkichlardan yuqori bo’lishi uylan- 
magan va turmushga chiqmagan shaxslar salmog‘ining ozligi: nisbatan 
barvaqt uylanish va turmushga chiqish odatda; ahoiining tabiiy faolroq 
ishtirok etuvchi qishloq aholisi salmog'ining yuqoriligi. mahalliv aholi 
o’rtasida migratsiva harakatining nisbatan pastligi; yuqori yoshdagi ayol- 
larning farzand ko'rishdagi faol ishtiroki va shu boisdan milliy an'anaga 
aylangan serfarzandlik udumi; mahalliv millat ayollari anchagina qismi- 
ning ijtimoiy ishlab chiqarishga ishtirok etmasligi; demografik madani- 
yatning nisbatan pastligi va dinning ta’siri ostida homila sunny cheklash 
usulining uncha tarqalmaganligi.
2000-yilga nisbatan aholini tabiiy o‘zgarishi pasaygan (0.2 punkt).
Aholini takror barpo etish jarayonini tavsiflash uchun statistika 
darsliklarida rus zemstvo statistiki V.N. Pokrovskiy nomi bilan bog’liq 
bo’lgan “Hayotiylik koeffitsientr'ni hisoblash tavsiya etilgan.
Hayotiylik koeffitsienti tug’ilganlar sonini oMganlar soniga bo'lish 
yo’li bilan aniqlanadi:
Bu ko'rsatkich tug‘ilish koeffitsientini o'lish koeffitsientiga bo'lish 
vo'li bilan ham aniqlanishi mumkin. Agar bu nisbat natijasi 1 dan katta
bo'lsa, u holda mazkur regionda tabiiy o’sish sodir bo’lgan. agar bu 
nisbatan 1 dan kichik
bo’lsa. u holda mazkur regionda aholining kamayishi sodir bo'lgan.
Demak. hayotiylik koeffitsientining o'sishi aholi sonining oshishiga 
olib keladi va aksincha.
Makroiqtisodiyotning bo’lajak istiqbolini oldindan rejalashtirish, 
eng avvalo. aholining kelgusida o’zgarishini - istiqbolini aniqlashdan 
boshlanadi. Chunki reja ko'rsatkichlarining asosiy qismi jamiyat ehtiyo- 
jini, xususan. aholi ehtiyojini qondirishga buysundirilishi lozim. Aholi­
ning istiqbolda ko'payishini belgilash: kelgusida shakllanadigan derno- 
grafik tarkibiy o’zgarishlarni aniqlash; hududiy miqvosda aholining tabiiy 
ko'payishi va migratsiya ko'lamini taxmin qilish; shahar bilan qishloq 
aholisi nisbatini oldindan bilish; mehnat tarkibiy o’zgarishini oldindan 
tahlil qilish; har bir hududning o'ziga xos xususiyatlarini kelgusi 15-20 
yil mobaynigacha bashorat (taxmin) qila bilishdan iboratdir.
Zero, bozor iqtisodiyoti faqat bugungi kunning yoxud yaqin kelajak- 
ning manfaati bilangina yashamaydi. aksincha. u ishlab chiqaruvchi 
kuchlarning bugungi salohiyatiga taya'nib, istiqbolda ro'y beradigan 
aholi va mehnat resurlarining o'sishi natijasida ta’sir etadigan oqibatlarni 
ham oldindan hisobga oladi.
2 0 0

Aholining perspektiv (istiqboldagi) sonini hisoblash global va yosh- 

ning siljish usullari yordamida hisoblanishi mumkin.
Global usulda hisoblashda aholining yil boshidagi soni (A0), tabiiy 
o'zgarish (Am) yoki umumiy o'zgarish koeffitsientlari boshlang'ich ma’- 
lumot vazifasini bajaradi. Hisoblash qvidagicha bajariladi: