|
YANA HAZM A’ZOLARI TIZIMI HAQIDA
Ma’lumki, odam organizmi bir necha xil qismlardan iborat, shular ichida
ko’krak va qorin bo’shlig’i ham mavjud. Ular bir-biri bilan tutashib ketgan bo’lib,
diafragma (devor vazifasini bajaruvchi) orqali ajralib turadi. Diafragmaning yuqori
qismida o’pka hamda yurak joylashgan. Ularning o’rtasida aorta-vena qon tomirlari
va anchagina limfa to’qimalari, bezlari va ularning tomirlari qizilo’ngach ham o’rin
olgan. Ular hammasi ko’krak qafasi muxofazasida turadi.
Diafragmaning pastki qismida qorin bo’shlig’ida esa me’da, 12 barmoq ichak,
ingichka va yo’g’on ichaklar, ingichka ichak tugashi va yo’g’on ichakning boshlanish
qismida kichkinagina ichaksimon o’simta — «appendiks» joylashgan. Ushbu
o’simta yallig’lansa — «appenditsit» deyiladi. Yana qorin bo’shlig’ida jigar, o’t
pufagi, qorataloq, me’da osti bezi bor.
Qorin bo’shlig’ining pastki qismi toz qismi bo’lib, bu erda chap va o’ng
buyraklar, buyrak usti bezlari (jinsiy bezlar), siydik qopi va siydik yo’llari, ayollarda
bachadon va unga tutashgan qin ham o’rin olgan.
Qorin bo’shlig’idagi a’zolar (organlar) tutqichlar orqali bir-biri bilan bog’lanib
turadi, hamda ularning har biri yoki guruh sifatida yupqa seroz pardalar bilan
qoplanib turadi. Ularni charvilar deyiladi. Katta va kichik charvilar tafovut etiladi.
Kichik charvi jigar-me’da va me’da-12 barmoq ichak boylamlaridan iborat. Katta
charvi esa qorin pardasining 4 qavatidan tashkil topgan. Bularning ahamiyati
nihoyatda katta bo’lib, qorin bo’shlig’idagi a’zolarni asrash, ularning ovqat hazm
qilish jarayonidagi erkin peristaltik harakatlariga sharoit yaratish, namlanib turishi,
tashqi ta’sirlardan himoya qilishdan iboratdir.
OVQAT HAZM BO’LISh JARAYoNLARI – MEXANIZMI
Ma’lumki, organizmning hayot faoliyatini davom ettirish uchun energiya talab
etiladi. Bunday energiyaning man’bai istemol qilingan ovqatlarni hazm qilish
hisoblanadi. Hazm jarayoni quyidagi a’zolarda sodir bo’ladi:
ME’DA - lotincha «gaster» hamda «nomiya» — (ombor) so’zlaridan olingan
bo’lib, gastronom so’zi oziq-ovqat ombori degan ma’noni bildiradi. Me’dada ovqat
moddasi 4-10 soat saqlanishi mumkin. Me’dadagi bezlar shira ajratadi. Tarkibida
xlorid kislota (HCl) va fermentlar (pensin, ximozin, lipaza, shilimshiq va b.) mavjud.
Ovqat moddasi bo’lmasa shira juda kam ajraladi. Shira ovqat eyilgach 5-10
daqiqadan so’ng ajrala boshlaydi. Non uchun 10 soatgacha, go’shtga 8 s, sut uchun 6 soatgacha shira ajralishi davom etadi.
Shiradagi HCl ning ahamiyati katta — mikroblarni o’ldiradi (sil tayoqchasidan
boshqa), ovqatni 12 barmoq ichakka o’tishini ta’minlaydi va boshqalar. Ba’zi
moddalar shira ajralishini yaxshilaydi (suv, go’sht, sabzavot va b.), ba’zilari (yog’,
kuchli qand eritmasi, osh tuzi va b.) susaytiradi.
Me’dada har doim mayda va yirik tonik va peristaltik xarakatlar bo’lib turadi.
Bo’sh vaqtida har 60-80 daqiqada, 10-15 daqiqa davomida qisqarib turadi. Shunda
kishi ochlik sezadi. Me’dada ichaklardagi singari avtomatik qisqarish uchun
impulslar paydo bo’lib turadi. Shira ajralishini, nerv tizimi, gastrin garmonlari
tartibga solib turadi.
IChAKLAR — boshlang’ichi 12 barmoq ichak, so’ngra ingichka ichak bo’lib,
unda och ichak (40%) va yonbosh ichak (60%) tafovut etiladi. Ingichka ichak (5-7
metr) tugab, yo’g’on ichak boshlanishida ko’r ichak (kichkinagina o’siqcha —
«appendiks») joylashgan. Agarda u yallig’lansa «appenditsit» deyiladi. Shu joydan
yo’g’on ichak (1,5-2 metr) boshlanib, yuqoriga ko’tariladi, gorizontal yurib, pastga
tomon yo’llanadi. U qorinning orqa tomon devoriga bog’langan holda bo’ladi.
Taqasimon shaklda bo’lgani uchun orasida me’da osti bezi joylashadi. So’ngra
yo’g’on ichak sigmasimon (8 shaklida) va to’g’ri ichak holatida tugaydi.
Ichaklardagi peristaltik xarakatlar yuqoridan boshlanib pastga tomon davom
etadi. Shuning uchun ovqat moddalari pastga qarab yo’naladi.
Ovqat moddalari asosan ingichka ichakda qonga so’riladi. Me’dada
so’rilmaydi. Faqatgina alkogolli ichimliklar 10-15% so’riladi. Shampanskiy gazi
bo’lgani uchun retseptorlarni qo’zg’otib, tezroq so’rilishiga imkon beradi.
Hazm bo’lgan ovqat moddalarining qonga so’rilishida ichaklardagi
vorsinkalarning ahamiyati katta. Ingichka ichakning yuzasi 4-5 m2, 1mm
da 18-40 ta vorsinkalar (so’rg’ichlar) bor. Shular hisobiga so’rilish sathi keskin oshadi.
Vorsinkaning epiteliysida (yuzasida) 3000 atrofida mikrovorsinkalar bo’lib, umumiy
vorsinkalarning sathi hisobiga ichakning sathi 150 — 200 m
atrofida bo’ladi va ana
shu sathlardan ovqat moddalari, go’yoki tez so’rilgandek bo’ladi.
Suv asosan yo’g’on ichakda qonga so’riladi va qondan yana ichakka qayta
so’riladi (razorbtsiyalanadi). Shuning uchun ovqat chiqindilari (najos) yo’g’on
ichakda shakllanadi.
Me’dadagi xlorid kislota (NCl) ning ahamiyati katta bo’lib, mikroblarni
o’ldirish, fermentlar faoliyatini oshirish, ovqat moddasini portsiyalab 12 barmoq
ichakka vaqti-vaqti bilan o’tkazish kabilardan iboratdir.
Me’da shirasi kislotalik muxitga ega (rh=1,5-2,2) bo’lib, uning tarkibida
pepsin, ximozin, lipaza, anchagina shilimshiq bor.
Pepsin — murakkab oqsillarni polipeptidlarga parchalaydi.
Ximozin — suvni ivitadi va uni me’dada saqlab turadi.
Lipaza — emulsiya holatiga kelgan sut-yog’larni parchalab, so’rilishga
tayyorlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
