Мавзу: Сирдарё дарёсини 132-гидропости буйича сувни уртача сарфини

1956 йил Хўжанд шаҳридан 12 км юқорида, С. ўзанида Қайроққум сув омбори ва "Халқлар дўстлиги" ГЕС қурилди. Фарғона водийси қисмида С.га жуда кўп ирмоқкелиб қуйилади. Улардан енг йириклари ўнг томондан — Чатқол ва Қурама тоғ тизмаларидан оқиб келадиган Поччаотасой, Косонсой, Ғовасой, Чодаксой, чап томондан — Олай ва Туркистон тоғ тизмаларидан сув оладиган Исфайрамсой, Шоҳимардонсой, Сўх, Исфара, Хўжабақирғон ва Оқсув. Бу ирмоқлар баланд тоғлардан оқиб тушадиган кичик, лекин. жуда нишаб оқадиган тоғ дарёларидир. Уларнинг уз. 80–160 км, сув тўплаш майдони 400–2500 км², ўртача йиллик сув сарфи еса 10–15 м³/сек., Сўх дарёсиники еса 40 м³/сек.дан бир оз ортиқ. Суви кам бўлишига қарамай бу дарёлар Фарғона водийсидаги йерларни суғоришда муҳим аҳамиятга ега. Фарғона водийсидан чиққандан сўнг С.га чап томондан ҳеч қандай ирмоқ қўшилмайди, ўнг томондан еса унга Оҳангарон, Чирчиқ, Келес ва Aрис дарёлари келиб қуйилади. С.нинг бу ирмоқлари ҳам, айниқса, Чирчиқ билан Aрис дарёлари тоғдан оқиб келади. Тоғлардан чиқавериш йерида Чирчиқдарёсининг ўртача кўп йиллик сув сарфи 227 м³/сек., Aрис дарёсиники 65 мўсек. Оҳангарон дарёсиники 23 м³/сек. Тоғлардан текисликларга чиқиши билан дарёларнинг сувлари канал ва ариқлар орқали суғоришга олинади. Уларнинг фақат суғоришдан орттан сувларигина С.га келиб қуйилади. Ўрта ҳисобда С. су~ вининг 78% Норин сувидан, қолган 22% Қорадарё сувидан ташкил топади.

Сув йиг`илиши ва о`згариши

Тоғларнинг пастки қисмидаги мавсумий қорлар ерийдиган апрел ойидан сув кескин кўпая бошлайди, бу кўпайиш июн ойининг охирларига қадар давом етади. Июн ойида енг кўп миқдорда (йиллик сув миқдорининг 17%идан зиёдроқ қисми) оқиб ўтади, июлдан бошлаб, январ, феврал ойларигача дарёнинг суви камая боради. Кам сув оқиш даври октабр ойидан май ойи охирларига қадар давом етади, бу даврда ўртача ойлик сув миқдори 5—6% ни ташкил етади. Енг кўп сув сарфи май—июн ойларига, енг кам сув сарфи еса январ — феврал ойларига тўғри келади.

Кўп йиллик (1910—75) кузатишларга қараганда, Фарғона водийсидан чиқавериш йерида (Бекобод ш. яқинида) С.нинг ўртача йиллик сув сарфи 278– 1080 м³/сек. орасида ўзгариб туради, ўрта ҳисобда еса у 568 м³/секундга (ёки йилига карийб 18 млрд. м³га) тенг. Оҳангарон ва, айниқса, Чирчиқ ирмоқларининг суғоришдан ортган сувлари қўшилгандан сўнг , С.нинг суви анчага кўпаяди. Кўкбулоқ кузатиш стансияси ёнида (Чирчиқ дарёси қўшилган жойдан 27 км қуйида) дарёнинг ўртача кўп йиллик сув сарфи 724 м³/сек. ёки йилига 23 млрд. м³ни ташкил етади. Кўкбулоқсан ўтгач, С.кенг ўзанда ёйилиб, осойишта оқади, шунинг учун суви кўпроқ буғланишга ва қисман суғоришга сарфланади. Натижада дарё суви етагигатомон камая боради. Қизилўрда шаҳрига борганда дарёнинг ўртача сув сарфи 673 м³/сек.га, Ғазали шаҳрига йетганда 492 м³/сек.га ва ниҳоят, Орол денгизига борганда 420 м³/сек.га тушиб қолади.