Mavzu: Sintaksis. Sintaktik aloqa va ularning ko’rinishlari

3.Sintaktik aloqaning turlari.

• Hozirgi turkiy tillarda gap tarkibidagi so’zlar tenglashish va tobelanish aloqasi orqali o’zaro munosabatga kirishgani kabi qadimgi turkiy tilda ham gapda so’zlar ana shu usulda aloqaga kirishadi.

Teng aloqa.

Teng aloqada hokim va tobelik munosabati bo’lmaydi . Uyushiq bo’laklarda , bog’lovchisiz va bog’langan qo’shma gaplardagi sodda gaplar o’rtasida teng aloqa bo’ladi. Masalan: Ulayu ini, yigunum , og’laniim, biriki og’ushim , bodunum…

Tobe aloqa.

• Hozirgi turkiy tillarda bo’lgani kabi turkiy tilda ham tobe aloqaning uch ko’rinishi bor:

Moslashuv

Boshqaruv

Bitishuv

Moslashuv

Hozirgi turkiy tillarda bo’lganidek, qadimgi turkiy tilda ham ega va kesim shaxs-sonda (ammo sonda moslashuv har doim shart bo’lmagan) , qaratqich bilan qaralmish o’rtasida moslashuv aloqasi bo’ladi. Qadimgi turkiy tilda ega va kesim shaxs-son kategoriyasining birlik va ko’plik shakllarida moslashadi. Masalan: Biz qo’rqmadimiz.Siz tashiqin.Biz bertimiz.(Kultegin)

Boshqaruv

• Bunday bog’lanishda tobe so’z hokim so’zning talabi bilan o’z formasini o’zgartiradi: tobe so’z hokim so’zga qarab ma’lum formaga kiradi.
• Qadimgi turkiy tilda, hozirgi turkiy tillardagidek, boshqaruv aloqasi kelishikli va ko’makchili boshqaruv kabi ko’rinishlarga ega. Kelishikli boshqaruvda tobe so’z biror kelishik formasida qo’llanadi. Boshqaruvchi fe’l, sifat, ravish va umuman mustaqil so’z turkumlaridan iborat bo’ladi.

Qadimgi turkiy tilda tobe so’z asosan tushum, jo’nalish , chiqish va vosita kelishiklari bilan ifodalangan.Masalan: Ishbara yamtar boz atig’ binip tegdi. Kultigin Az yag’ig’in binip oplayu tegip bir erig senchdi (Kultegin).

Bitishuv

• Hozirgi turkiy tillarda bitishuv aloqasida predmet bilan belgi, harakat bilan belgi va belgi bilan belgi aloqaga kirishganidek, qadimgi turkiy tilda ham xuddi ana shunday ko’rinishlarga ega. Ular ham hokim va tobelik aloqasiga kirishadi , hech qanday Grammatik forma olmaydi.
• Bitishuv aloqasida tobe so’z ot, sifat, olmosh, son, ravishdosh, sifatdosh, ravishlardan; hokim so’z esa ot va fe’llardan iborat bo’ladi.

So’z birikmasi . Gap .

• So’z birikmalari deyilganda gap tarkibida ikki va undan ortiq so’zlarning o’zaro grammatik munosabatga kirishuvi asosida tarkib topgan sintaktik birliklarga aytiladi. So’z birikmasi tarkibidagi bir so’z hokim, qolgan so’zlar esa tobe bo’ladilar.Masalan, Qar, buz qamug’ erushmes(DLT) , Chug’ay quzing, Bir kisi, Qirqizig’ uqa basdimis va boshqalar.

Qadimgi yozma obidalar tilida uchraydigan so’z birikmalarining struktur jihatdan ikki ko’rinishi mavjud:

• Qadimgi yozma obidalar tilida uchraydigan so’z birikmalarining struktur jihatdan ikki ko’rinishi mavjud:

a) Ikki so’zdan tarkib topgan so’z birikmalari. Masalan: Kuler yuz, Isig soz. Uch og’lan va boshqa shu kabilar .

b) Ikki va undan ortiq so’zlardan tarkib topgan so’z birikmalari. Bu kabi so’z birikmalarni biri va ikkinchisidan sintagma orqali aniqlash mumkin.Masalan: Turk sir bodun yirinte, tengri teg tengrida bolmish turk bilge qag’an olurmish va boshqalar.

Yozma obidalar tilida uchraydigan so’z birikmalarni: a) erkin so’z birikmalar; b) turg’un so’z birikmalarga ajratish mumkin.

Bular bir-birlaridan quyidagilar bilan farq qiladi. Birinchidan, erkin so’z birikmalar tarkibidagi tobe so’zni boshqa so’z bilan bemalol almashtirish mumkin. Masalan, Tabg’ach bodun. Turk bodun. Kun qiz va boshqalar.

Ammo , ikkinchidan, turg’un so’z birikmalar erkin so’z birikmalar qaraganda ularning tarkibidagi so’zlarni biror boshqa so’z bilan almashtirish aslo mumkin bo’lmaydi. Turg’un so’z birikmalar tilda bir butun birikma holatiga kelib qolgan so’zlar hisoblanadi. Masalan, Quruq qashuq ag’izqa yaramas(DLT).