Mavzu: sintagmatika

MAVZU: SINTAGMATIKA.
REJA:

1. 
   Sintagmatika.
   
2. 
   Predikat.
   
3. 
   Sodda gapning predikat xarekteriga ko’ra tiplari.
   
4. 
   Gapning komunikativ aspekti.
   
5. 
   Gapning aktual bo`linishi.
   
6. 
   Qo’shma gap turlarining grammatik va semantik tuzilishi.
   

Sintagmatika
Relyasion “skelet”tashqi strukturada konfiguratsion “skelet”ga ya’ni, ma’lum gramatik shaklanishga muvofiq keladi. Relyatsion va konfiguratsion “skeletlar” ustma-ust qo’yilib, bog’lanish modelini hosil qiladi. Bog’lanish modelida o’zining tuzilishi modeliga ko’ra asosiy va yordamchi a’zosi ajraladi. Har qanday ganning relyasion strukturasi predikat va uning argumentlari munosabati birligi sifatida talqin qilinar ekan, bu tuzilishning asosiy a’zosi predikat sanaladi.
Predikatlar, odatda, ham paradigmatik, ham sintakmaning a’zolarini o’zida aks etiradi. Shu sababli u gap yoki uning ayrim qismlarining konstruktiv markazi sifatida markazga chiqadi. Argumentlar esa ularning faqat umumiy sintagmatik – semantik semalarini reallashtiradi. Bu esa predikat mavhum semantik – sintaktik sintagmaasosi, argumentlar ularning semantik valentliklarini konkretlashtiruvchi, reallashtiruvchi ekanligini ko’rsatadi. Demak valentlikning tashuvchisi bo’lgan predikat gap strukturasini belgilaydi. Har qanday sintaktik aloqa reallashgan valendlik sifatida qaraladi. Keyingi yillarda valentlik nazariyasi o’zining muomalari va terminalogiyasi bilan alohida tilshunoslik sohasi sifatida ajrala boshladi. “valendlik” terminisovetva chet el tilshunosligida bir vaqtda maydonga keldi. Bu termin 1948-yilda. S. D. Kasnelson tomonidan “Gramatik kategoriyalar haqida” asarida qo’llanadi. So’zning gapda ma’lum tarzda reallashishi va boshqa so’z bilan ma’lum aloqaga kirishi hususiyati va sintaktik valendligi hisoblanadi. Uning takidlashicha, valendlik – bu huddi anketadagi kabi to’ldiriladigan “bo’sh o’rinlari” mavjud bo’lgan ma’no hususiyatidir. Boshqacha aytganda, valentlik ostida so’z ma’nosidan anglashiladiki yoki unda yashirin mavjud bo’lgan “bo’sh o’rin” va uni gapda ayrim so’zlar bilan to’ldirish zaruratiga ishora tushuniladi. Demak, valentlik – bu ma’lum so’zning boshqa so’zni o’ziga birlashtirish hususiyatidir.
S. D. Kasnelson bilan deyarli bir vaqtda, ammo o’zi mustaqil ravishda fransus tilshunosi L. Te’ner ham 50yillarning boshlarida tobelik gramatika doirasida valentlik nazariyasini ishlab chiqdi. L. Te’nerning bu nazariyasi jahon tilshunosligiga keng tarqaldi va yangi-yangi tadqiqotlarning vujudga kelishiga tutki bo’ldi. Hozirgi kunda valendlik maslasi bilan MDH, Germaniya va boshqa bir qator mamlakat tilshunoslari shug’ullanmoqdalar.
Tilshunoslar tomonidan “vlendlik” termini faqat so’zlargagina emas, balki morfema, so’z yasalishi gaplarga nisbatanham qo’llanilmoqda: morfema valendligi (“ichki valendlik”), gap valendligi va boshqa.
L. Ten’er o’zining gramatikasida gapni tuzilish jihatdan tahlil qilish jarayonida gapningtuzilish asosi sifatida fe’lga tayanadi.
Fe’l valendligi har qanday gap asosida fe’l yotadi degan konsepsiya natijasidir. Bunga ko’ra gap tuzilishi predikat (ko’p hollarda fe’ldan ifodalangan) belgilaydi va u o’ziga muvofiq kategorial belgilarga o’rin ochadi. Gapning barcha qismlari fe’l predikat munosabatiga ko’ra unga bog’liq (tobe) qismlarga (ular turli terminlar bilan yuritiladi: aktantlar, argumentlar, to’ldiruvchilar, parnerlar, komplementlar va boshqalar) va erkin qismlarga (ular ham turlicha nomlanadi: sirkonstantlar, erkin kengaytiruvchilar, holler, adyuniklar) bo’linadi.
Valentlik nazariyasi jahon tilshunosligida keng yoyilishiga qaramasdan, hali unig bir qator cheklangan tomonlari bor edi. Xususan, valentlikni belgilashning aniq o’lchovi yo’q edi. Natijada birikma tarkibidagi tobe qismga valentlik asosida bo’g’langanligi yoki erkin bog’langanligini chegaralash qiyin bo’ldi.kuzatishlar natijasida ma’lum bo’ldiki, ayrim so’zlar o’z qurshovida “ochiq o’rin”ga ega bo’lsalar ham, ammo ma’lum shart-sharoitlarda uning to’ldirilishi talab etilmaydi fakultativ valendliklarini chegaralash zaruriyati tug’ildi. Natijada 60-yillarda valentlik nazariyasi bo’yicha yana keng munozara boshlanib ketdi. Munozara, eng avvalo, valentlik nazariyasidagi sathlari va sathlararo munosabatlarga qaratiladi.
Valentlik nazariyasining mukammalashuvida G. Xel’big katta ro’l o’ynaydi. U nems tili materiallari asosida fe’lning valentlikmodellarini ishlab chiqdi va “Nems tilidagi fe’l valentliklari va distribusiyasi lug’ati”ni tuzdi. Bu modellar daslab faqat bir so’z turkumida – fe’l asosida belgilangan
Predikat ham semantik, ham mantiqiy, ham gramatik tushunchadir. Semantik tushuncha sifatida predikat – ham qanday sintaktik qurilmaning normativ asosi. Grmatik tushuncha sifatida predikat o’zi boshqarib kelayotgan sintaktik elementlarning markazi mantiqiy tushunchasi sifatida fikrning sub’ekt belgisini bildiruvchi qism. Gaplarning propozitiv strukturasi predikat va uning argumentlari (semantik aktaitlari)dan tashkil topgan predikat ifoda sifatida modellashtirish ko’proq odat tusiga kirib bormoqda. Demak, predikat vauning argumentlari (unga erashib keluvchi sintaktik elementlar) birligi predikatifodasi (P I) tashkil etadi. Ya’ni PI=+P+A. Har qanday predikat ifadani shaklanishda xizmat qiladigan markaziy element predikatdir. Predikat ifodalar miqdori predikatlarga qarab belgilanadi. Ma’lum sintaktik butunlik tarkibida qancha predikat bo’lsa, u shuncha predikat ifodadan iborat bo’ladi. Predikat ifoda gap uchun asos ro’lini o’ynasa han, ya’ni har qanday gap predikat ifodadan tashkil topsa ham, ammo har qanday predikat ifada gap bo’la bermaydi. PI gap bo’lib shakillana olishi uchun ugapning eng muhim gramatik – semantik belgisiga – predikativlikka ega bo’lishi kerak. Predikat predikativlik bilan chambarchas bog’liqdir. Har qanday predikativlik predikat asosida shakllanadi. Predikativlik shakllari predikativlikga qo’shiladi. Shuning uchun ham predikativlikni o’zida aks etirgan har qanday predikatning o’zi eng kichik gap hisoblanadi.
Demak, predikat propozisiv strukturaning markaziy elementidir. Shunday bo’lishiga qaramasdan tilshunoslikda predikat maqomi masalasida bir xillik yo’q. Masalan, Y. S. Stepanov fikriga ko’ra, fe’l – bu predikatdir. Fe’l lug’atning murakkab (kompleks) birligi bo’lib, birinchidan, ayrim predikatni, ikkinchidan gap tarkibida shu predikatga kiruvchi otning ayrim mazmuniy belgilarini ifodalaydi.
V. B. Kasevich va B. S. Xrakovskiy ham, predikatga huddi shunday munosabatda bo’ladilar. Xususan ular predikat aktantlari (PA) haqida fikr yuritib, ular asosan fe’llar, fe’lli oborotlar orqali ifodalanishi aytiladi. Mualliflar fe’lga qaram bo’lgan, uning majburiy valendligini to’ldiruvchi sintaktik qurilmaning elementini sintaktik antaklar hisoblaydilar va uni fe’lning mazmuniy valendligi bilan bog’lanmagan sinkonstantlarga qarama-qarshi qo’yadilar. Ayrim lingvistlar, prededikat termini ostida faqat fe’lni emas balki keng mo’nada otlarni ham birlshtiradilar. Predikatlarni mustaqil va yordamchi predikatlarga no’ladilar. Birinchi tipdagi pretikatlarga fe’l, sifat, ravish, holat bildiruvchi so’zlar va mavhum otlar kiritiladi. Ikkinchi tipdagi pretikatlarga ega ayrim koo’makchilar, bog’lovchilar propozitsional bog’lamalar, kvantorlar, gramatik kategoriyalar mansub ekanligini ko’rsatadilar. Hamma predikatlarning umumiyroq oppozisiyasi sttiklik – dinamiklik farqlovchi belgisiga ko’ra ikki katta guruhga ajratilishi juda ko’p adabiyotlarda tan olinadi. Rus gramatikalarida yuqoridagi oppozisiya eng umumiy farqlovchi belgi sifatida qaralib, predikatlarning fe’l vafe’l bo’lmagan so’zlar orqali ifodalanishiga asos bo’ladi. Ko’rinib turibdiki, predikatlar propozitsiyaning markaziy elementi (predikat va uning argumentlari modelida bo’lganda)yoki propozitsiyaning o’zidir (no’l valentli predikat modelida bo’lganida) predikatlar va fe’llar va fe’l bo’lmagan (keng ma’noda otlar, yoki belgi bildiuvchi so’zlar) so’z shakllari orqali ifodalanadi. Shuning uchun ham u, avvalo fe’l predukatlar va ot predikatlarga bo’linadi.
Yuqorida aytilganidek, fe’llarda gapda doimo predikat bo’lib keladi. Propozitsiyaning birlamchi iofodalovchisi bo’lgan, grammatik to’la shakllangan fe’l asosli gaplarda fe’ldan ifodalangan sintaksema ikki xil vazifani bajaradi: 1) gap elementlarini tashkil retish (bog’lash), 2) gapni gap qilib shakllantirish. E.Benvenist fe’lning gap tarkibidagi birinchi vazifasini aloqa vazifasi, ikkinchisini esa tasdiq vazifasi deb ataydi. Fe’lning gapda doimo predikat vazifasida kelganligi uchun fe’l predikatlarini belgilash hech qanday qiyinchilik tug’dirmaydi.