Mavzu: Shaxsning o‟z-o‟zini anglashi va Men—kontseptsiyasi. Shaxsning sotsial tasavvurlari 1

Men
≫
 strukturasi va uni har xil yo‟nalishlarda tadqiq etish 
Bizningcha, individ, shaxs, sub‟ekt va komil inson to‟g‟risida mulohazalar 
yuritilganda ularning ongsizlik, ongostlilik, onglilik va o‟ta (super) onglilik 
holatlari bilan uzviy aloqadorligini unutmaslik lozim. Yuqorida keltirilgan 
atamalar ongli mavjudodga taalluqli ekanligi jahon psixologiyasi fanining ilmiy 
manbalarida atroflicha talqin qilingan, lekin ularning ierarxiyasi, mohiyati 
bayonida turlicha yondashuv hukmrondir. Mazkur maqsadni chuqurroq ochishga 
yo‟naltirilgan nazariyalar o‟ta bahsli bo‟lib, uning zaminida faqat ong yotishi 
tasdiqlanadi, xolos. Aslida esa inson ixtiyoriy diqqat, ixtiyoriy xotira va muayyan 
maqsadga asoslanib, biron-bir faoliyat inson tomonidan tashkil qilingandagina ong 
shaxsning ushbu faoliyatini regulyatori (boshqaruvchi) vazifasini bajaradi. Biroq 
odam funktsional holatining o‟zgarishi bilan onglilikdan ongsizlik (ixtiyorsizlik) 
ka o‟tishi, ijod, tashabbus uning uchun muomala, faoliyat negiziga aylansa, u holda 
shaxs ongosti (muvofiqlashuv) holatiga asta kirib borishi mumkin. Xuddi shu 
boisdan shaxs bir davrning o‟zida har uchala holat (onglilik, ongsizlik, ongostlilik) 
hukmi ostida yashashi, faoliyat ko‟rsatishi, ijod qilishi, muomalaga kirishishi 
mumkin. Har uchala holatning omili negizida shaxsning kamoloti vujudga keladi, 
ularning har qaysisi bu jarayonga o‟ziga xos ulush qo‟shadi. Ong holatlari tabiiy 
ravishda bir-biri bilan uzluksiz tarzda o‟rin almashtirib turadi, chunki inson 
ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyoriydan keyingi bosqichlar hukmi bilan yashaydi va 
faoliyat ko‟rsatadi. 
XXI asrda yashovchi inson ongli, ongosti va ongsizlik holatlaridan tashqari, 
o‟z-o‟zini anglash imkoniyatiga ega bo‟ladi. Xuddi shu boisdan o‟z-o‟zini 
anglashning quyidagi tarkibiy qismlarga ajratish maqsadga muvofiqdir: 
1) o‟tmishdagi “Men” (“O‟zlik”); 
2) hozirgi “Men” (“o‟zlik”); 
3) bo‟lg‟usi “Men” (“o‟zlik”); 
4) ideal “Men” (“o‟zlik”); 
5) dinamik “Men” (“o‟zlik”). 
O‟z-o‟zini anglash jarayoni milliy o‟zligini anglash bilan uzviy bog‟liq 
bo‟lib, muayyan vaqt, muddat o‟tishini, ya‟ni ma‟lum davrni taqozo etadi, lekin u 
ham evolyutsion, ham revolyutsion yo‟l ta‟sirida amalga oshishi mumkin. O‟z-
o‟zini anglash borliq va jamiyatni in‟ikos etishning yuqori bosqichi sanalib, 
pirovard natija sifatida yuzaga keladi, insonning donishmandligini namoyish 

---

qiladi. O‟z-o‟zini anglash besh tarkibdan iborat bo‟lib, u o‟ta murakkab jarayon 
hisoblanib, uning tarkiblari birin-ketin anglashinish imkoniyatiga ega emas. 
Chunki insonda o‟zining hayoti va faoliyati yutuqlari, nuqsonlarini, xulq-atvor 
ko‟nikmalarini, aql-idrok darajalarini, ichki imkoniyat zaxiralarini, qadriyat hamda 
ma‟naviyat ko‟rsatkichlarini oqilona baholash qurbi yetishmaydi. Shaxsda tanqid 
va o‟z-o‟zini tanqid, baholash va o‟z-o‟zini baholash, tekshirish va o‟z-o‟zini 
tekshirish, nazorat qilish va o‟z-o‟zini nazorat qilish, boshqarish va o‟z-o‟zini 
boshqarish, takomillashtirish va o‟z-o‟zini takomillashtirish, rivojlantirish va o‟z-
o‟zini rivojlantirish mutanosibligi maqsadga javob bera olmaydi. Individual va 
ijtimoiy ongni tobora rivojlanib borishi mazkur mutanosiblikni amalga oshirishni 
ta‟minlaydi, bu esa muayyan muddatni talab qiladi. 
Inson o‟z-o‟zini anglash jarayonida ko‟pincha reallikdan boshlaydi, hozirgi 
va favquloddagi holatni tahlil qiladi, shaxsiy imkoniyati bilan taqqoslaydi, ma‟lum 
mezon yoki namuna, ibrat tanlab, unga tenglashishga intiladi. Keyinchalik esa 
kelajak, istiqbol rejalari uni qiziqtiradi, o‟zining nimalarga qodirligi yuzasidan 
mulohaza yuritadi va bu borada muayyan qaror qabul qilishga erishadi, lekin uning 
ongliligi yoki oqilliligiga shubhalanadi. Uni bir necha marta tahlil qilish, qiyoslash, 
unga o‟zgartirishlar kiritish, yangilash orqali bo‟lg‟usi “Men” iga aniqlik kiritadi 
va faollik mexanizmiga aylantiradi. 
O‟z-o‟zini anglashning navbatdagi bosqichida shaxs o‟tmishini tahlil qiladi, 
undagi qusurli va ibratli jihatlarni o‟zaro qiyoslab ustuvorlikni topishga intiladi, bu 
borada ayrim siljishlarga erishadi. Ijtimoiy hayotdan u o‟ziga ideal bo‟luvchi 
shaxsni tanlaydi va undagi ijobiy xislatlar, xususiyatlar va ko‟rinishlarni, 
ko‟rsatkichlarni o‟zida mujassamlashtira boradi. SHaxs o‟z-o‟zini anglash 
davomida dinamik harakatsiz hech bir narsani ro‟yobga chiqara olmasligiga iqror 
bo‟ladi, natijada uzluksiz harakatlar asta-sekin, birdaniga, tavakkaliga amalga 
oshirish lozimligini tushunib yetadi. Dinamik holatni baholash, tekshirish, nazorat 
qilish, boshqarish natijasida dinamik “Men” shakllana boshlaydi. O‟z-o‟zini 
anglashning besh tarkibiy qismi bir tekis insonning ma‟naviy dunyosiga aylansa, 
demakki, unda mukammallik, barkamollik darajasi vujudga kelganligidan 
dalolatdir. 
O‟z-o‟zini anglash shaxsning fazilatiga aylanishi uchun muayyan davr, vaqt, 
muddat talab qiladi, shuning uchun o‟quvchilar, talabalar va respublikamizning 
boshqa fuqarolari bilan dasturiy tadbir-choralar o‟tkazish orqali ko‟zlangan 
maqsadga erishish mumkin. 
XXI asr odamlari komillikni egallovchi, ya‟ni komil insonlikka intiluvchi 
shaxslardan tarkib topishi lozim. Komillikning bir nechta mezonlari mavjud bo‟lib, 
unda jismoniy barkamollik, axloqiy barkamollik, betakrorlik, aql-zakovatlilik 
singari shaxsning ijtimoiy tarbiyaviy tarkiblari o‟z ifodasini topadi. Komillikning 
o‟ziga xos bosqichlari, ob‟ektiv va sub‟ektiv xususiyatli shart-sharoitlari, omillari 
mavjuddir. Komil inson imkoniyati cheksiz, o‟z iqtidori, iste‟dodi, salohiyati, 
qobiliyati, donishmandligi, qomusiyligi bilan o‟z zamondoshlaridan sezilarli 
darajada ilgarilab ketuvchi, betakror, o‟ta (super) ongli, biosfera va neosfera 
munosabatlarini anglovchi ongli zotdir (onglilikning ongliligi ustuvordir). 
Bizningcha, bu darajaga barcha fuqarolar erishish imkoniyatiga ega emas, chunki 

---

buning ham ob‟ektiv, ham sub‟ektiv omillari, shart-sharoitlari mavjuddir. Xuddi 
shu sababdan shunchaki intilish, mayl, layoqat bilan yuksak kamolot cho‟qqisiga 
erishib bo‟lmaydi, mazkur ijtimoiy holatni chuqurroq tadqiqot qilish farazlarimizni 
yo tasdiqlaydi yoki inkor qiladi. 
XXI asrda yashovchi odamlar insonparvarlik g‟oyalarini aks ettiruvchi 
kishilarning timsoli sifatida hayot va faoliyatda o‟z-o‟zini nazorat qilish, o‟z-o‟zini 
baholash, o‟z-o‟ziga buyruq berish, o‟z-o‟zini ifodalay olish, o‟z-o‟zini kamol 
toptirish, o‟z-o‟zini kashf qilish imkoniyatlariga ega bo‟lmoqlari lozim, bu esa o‟z 
navbatida muayyan tarixiy davrni taqozo etadi. 
Bir ijtimoiy jamiyatning ikkinchisi bilan almashish, shuningdek, mustaqillik 
va uning ne‟matlari respublikamiz fuqarolarida tub o‟zgarishlarni vujudga 
keltirishga muhim zamin hozirlashda davom etadi. Milliy tuyg‟u, milliy qiyofa, 
milliy xarakter, milliy ta‟b, milliy kuy va raqs, milliy ma‟naviyat, qadriyat ta‟siri 
ostida o‟zining tub mohiyatini aks ettira boshlaydi. Lekin bu imkoniyatdan to‟la 
foydalanish uchun barcha xalq yetarli darajada tayyor emas, chunki har bir shaxs 
ruhiyatida ehtiyoj bilan imkoniyat o‟rtasida muayyan qarama-qarshiliklar hukm 
suradi. Har bir inson o‟zining birdaniga tenglik alomatini qo‟yib bo‟lmaydi, chunki 
shaxslar orasida tafovutlar mavjud bo‟lganligi tufayli “sun‟iy” likka yo‟l qo‟yish 
odatdan tashqari holatdir. 
O‟tmishning boy merosi, uning ijtimoiy-tarixiy an‟analari, rasm-rusumlari, 
marosimlari milliy istiqlol tufayli o‟z egalariga qaytarilishiga qaramay, xalq uning 
hukmdoriga aylanishiga ruhiy jihatdan tayyor emasdir. Fuqarolarning ijtimoiy ongi 
asta-sekin o‟zgarib borishi natijasida ulardagi etnopsixologik xususiyatlar tiklana 
boshlaydi, milliylik, umumbashariylik xislatlari o‟rtasida adolatlilik, teng 
huquqlilik aloqalari o‟rnatila boradi. Baynalmilalchilik milliylik, milliy birlik 
xususiyatlari bilan uyg‟unlashishda davom etsa, millatlararo munosabat o‟zaro 
tushunuv, o‟zaro yaqinlik, o‟zaro moslik negiziga quriladi. 
XXI asrda shaxsni shakllantirishda, axloq-odob qoidalarini ijtimoiy 
turmushda qaror toptirishda din, shu jumladan islom ham o‟zining ijobiy ta‟sirini 
o‟tkazishda davom etadi. Diniy bilimlarning mohiyatiga tushunuvchilar safi 
kengayadi, ularga rioya qiluvchilar, itoatgo‟ylar ko‟lami ortadi, uning atributlarini 
qabul qiluvchilar miqdori ko‟payadi. Qur‟oni Karim, Hadislar ta‟siri shaxsni 
shakllantirishda muhim vositaga va harakatlantiruvchi kuchga aylanadi, iymon 
faollik tushunchasidan harakat, xulq regulyatori vazifasini bajarishga o‟sib o‟tadi, 
insonlar o‟rtasida poklik, rostgo‟ylik, samimiylik, hamdardlik, o‟zaro yordam 
tuyg‟ulari, nisbiy tenglikni keltirib chiqarishga xizmat qiladi. SHaxslararo 
munosabatda tenglik, jinsiy tafovutni odil baholash, haqchillik kabi umuminsoniy 
xususiyatlarni tarkib toptirishda diniy adabiyotlarning roli yanada ortadi, tobora 
ommaviylashaveradi. Lekin din bilan fanning bir-biriga qarama-qarshi qo‟yish 
vaziyatga barham berish ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning kafolati hisoblanadi, bunga 
ajdodlarimiz (Ibn Sino, Al Forobiy, Beruniy, Ulug‟bek va boshqalar) tajribasi 
yorqin misoldir.