|
______________
3 Ishoq Rajabov. Maqomlar masalasiga doir. Toshkent, 1963. 126, 131-betlar.
Kalon" deyiladi. Bu yerda Kalon so`zi bastakor taxallusidir. Savti Kalon ham besh qismli ashula yo`li bo`lib uning shoxobchalari Talqincha, Qashqarcha, Soqiynoma va Ufardir. Savti Kalonning namunalari O`zbekiston va Tojikistonning turli vohalarida keng tarqalgan bo`lib, ular asosaida juda ko`p kuy va ashulalar yaratilgan, chunki Savti Kalonnning tuzilishi, kuy ohanglari xalq musiqa asarlari zaminidadir. Ular asosida yaratilgan Qalandar I-II, uning variantlari "Kim desun", «Raqqosasidan», "Farhod va Shirin" musiqali drammsidagi Shirin ariyasi kabi ashula yo`llari xalqimizning sevimli musiqa asarlari bo`lib kelgan. Savti Kalon va uning shoxobchalarining kuy tuzilishi, kuy harakati va tarkibiy qismlari bir xil. Savti Kalonning ikki xati - ikkita turli uslubda aytiladigan Daromad qismi, Uchinchi xat – o`rta pardalarda ijro etiladigan Miyonxat, to`rtinchi, beshinchi xatlar – Zebo pari avji, oltinchi xat esa, tushirim qismlaridan iborat. Savti Kalon sho`’basini tinglar ekanmiz, kishida qandaydir umid va orzuga erishish hissiyotlari aks etadi, insonga xushchaqchaq, kayfiyatlar baxsh etadi. Uning bosh yo`li Talqincha va Qashqarchasi tinglanganda, bu ashula kuyi kishini go`yo maqsadga qarab talpingandek tuyuladi. Soqiynoma va Ufari eshitilganda, beixtiyor shodu xurramlik boshlanadi, ro`qsga taklif etilganday seziladi.
Umuman Rost maqomi yo`llariga mos kuy va ashulalar xalqimiz musiqa merosida munosib o`rin egallaydi. Bunday asar musiqa boyliklarimiz oltin javonidan salmoqli joy oladi.
Navo (fors. — kuy, ohang) — O`n ikki maqom tizimi hamda Shashmaqom tarkibidagi uchinchi maqom. Shashmaqomdagi Navoning cholg`u qismlari Tasnifi Navo, Tarjei Navo, Garduni Navo, Nagʻmai Orazi Navo, Muhammasi Navo, Muhammasi Bayot, Muhammasi Husayniy, Saqili Navo deb ataladi. Ular muayyan kuy mavzulari va doira usullari negizida yaratilgan. Navoning ashula boʻlimi 2 guruh sho`balarga bo`linadi. Birinchi — Saraxbori Navo (2 taronasi bilan), Talqini Bayot (taronasi bilan), Mog`ulchalarii Bayot (2 taronasi bilan), Orazi N. (3 taronasi bilan), Husayniy Navo deb nomlanuvchi sho`balar hamda Ufari Bayot (Suporishi bilan) qismlaridan tashkil topadi. Ular navbatma-navbat turkum tarzida turli doira usullarida aytiladi. Ikkinchi guruh sho`balar — Savti Navo, Moʻgʻulchai Navo va Mustazodi Navo deb yuritiladi. Ularning har biri Talqincha, Qashqarcha, Soqiynoma va Ufar kabi shoxobchalardan tuzilgan.
Mog`ulchalari sho`balar shakli ancha murakkab boʻlib, daromad, miyonxat, dumog`ulchalari, avj va tushirim tuzilmalaridan tashkil topadi. Navoning shoʻʼbalarida, asosan, Oraz va Bayet namudlaridan avj sifatida foydalanilgan. Navo maqomining ko`p ashula (mayo, Bayot sho`balari asosida yaratilgan Bayot — 1, 2, 3, 4, 5) va cholg`u (surnay, tanbur, dutor) yo`llari mavjud. R. Glier, T. Sodiqov ("Layli va Majnun" operasi), A. Kozlovskiy ("Ulugʻbek" operasi va boshqalar), M. Burhonov ("Alisher Navoiyga qasida"), M. Ashrafiy ("Dilorom" operasi), M. Mahmudov ("Navo" simfoniyasi) va boshqa kompozitorlar N. yoʻllaridan unumli foydalanishgan. Navo atamasi va shu nomli mumtoz musiqa asarlari tojik, turkman, uygʻur, eron, ozarbayjon, arab, turk xalqlari musiqa merosida keng o`rin olgan.
Dugoh (fors. — ikki joy, ikki parda, ikki payt) — 1) Oʻn ikki makom tizimidagi sho`ba nomi. Dastlab butun ton (204 sent) oralig`ida joylashgan ikki tayanch pardali ohang ifodasi boʻlib, mazkur tizimdagi Husayniy, Hijoz kabi mukammal (7 pogʻonali) tovushqatorlar asosida rivojlantirilgan. Keyinchalik Husayniy maqomining tovushqatoriga singib ketishi natijasida "maqom" nomi bilan yuritila boshlangan; 2) Shashmaqom va Xorazm maqomlari turkumlarida 4- mustaqil makom nomi. Fartna—Toshkent makomlariaa Dugoh Husayniy I—VII ashula yoʻllari, shuningdek, surnay Dugoh, Mushkiloti Dugoh kabi cholgʻu yoʻllari mavjud. 1. Tasnifi Dugoh 2. Tarje Dugoh 3. Garduni Dugoh 4. Peshravi Dugoh 5. Samoi Dugoh 6. Muxammasi Dugoh 7. Muxammasi Dugoh 8. Muxammasi Hoji Jo`ra 9. Muxammasi Chor Sarxona 10. Saqili Ashkullo
Segoh (fors. — uch oʻrin, uch parda) — 1) O`n ikki maqom tizimida ma`lum sho`ba nomi. Manbalarda ko`rsatilishicha, Segoh 3 pog`onali tovushqator bo`lib, pardalari 2 ta butun ton oralig`ida joylashgan; 2) Shashmaqom va Xorazm maqomlari tarkibida beshinchi maqom. Tovushqatori eoliy (minor) gammaga to`gri keladi. Shashmaqomdagi Segohning mushkilot bo`limi — Tasnifi Segoh, Xafifi Segoh, Garduni Segoh, Muhammasi Segoh, Muhammasi Ajam, Muhammasi Mirza Hakim, Saqili Bastanigor, mog`ulchalari boʻlimi — 1 va 2 guruh sho`balaridan iborat. Ulardan birinchisi Saraxbori Segoh (6 ta taronasi va suporishi bilan), Talqini Segoh, Mog`ulchalarii Segoh, Navroʻzi Xoro (uchta taronasi va suporishi bilan), Navroʻzi Ajam hamda Ufar va Suporish qismlaridan iborat Segohning 2 guruh sho`basi Mo`g`ulchai Segoh deb nomlanib, Talqincha, Qashqarcha, Soqiynoma va Ufar qismlarini o`z ichiga olgan. S. maqom pardalari asosida juda koʻp ashula va cholgʻu yo`llari yaratilgan: "Segoh", "Girya" III, "Ilgʻor", "Guluzorim", "Figʻon", "Nimchoʻponiy" ashulalari, "Mushkiloti Segoh" kuyi va uning ufari va boshqa Segoh yoʻllaridan Oʻzbekiston kompozitorlari barakali foydalanishgan (mas, R.Glier va T. Sodiqovning "Layli va Majnun" operasi; Yu. Rajabiy va boshqa Nadejdinning hamda S. Boboyevning "Segoh" simfonik poemalari, M.Tojiyevning 3 – simfonyasi T. Kurbonovning 5 – simfoniyalari va boshqalar).
Iroq (musiqada) — O`n ikki maqom, Shashmaqom va Xorazm maqomlari tarkibidagi maqomlardan biri. Iroq mamlakatining nomiga nisbat berilgan. Iroq maqomining tovushqatori va lad qurilmasi, unga mos cholgʻu va ashula yo`llari bir necha bor o`zgarib borgan. Shashmakrmdagi Iroqning (Yunus. Rajabiy yozuvida) mushkilot (cholg`u) boʻlimi — Tasnif, Tarje, Muhammas, Saqil-1, Saqil-2, Saqili Kalon, mog`ulchalari (ashula) boʻlimi — Saraxbor (6 taronasi b-n), Muxayyar (4 taronasi bilan), Chanbar, Ufar qismlarini oʻz ichiga oladi. Iroqning ashula yo`llarida Muxayyari Chorgoh namudi va Zebo pari avji qo`llaniladi. Muxayyari Iroqning 1- va 2- taronalari Chorgoh yoʻllariga yaqin.
Chanbari Iroq sho`basi alohida ashula yo`li bo`lib, Suvora yo`llarini eslatadi. Iroq maqomi yo`llarida yaratilgan xalq cholg`u va ashula yo`llari ham o`ziga xos ohanglarga boy, odatda ayriliq, intizorlik his-tuyg`ularini aks ettiradi. Bastakorlar Iroq yoʻllari asosida Cho`li Iroq, Surnay Irogʻi, Chanbari Iroq, Mushkiloti Iroq va uning Ufari, Toshkent Irogʻi kabi kuy va ashulalarni yaratgan. V. Uspenskiy "Farhod va Shirin", R. Glier va T. Sodiqovlar "Layli va Majnun", S. Yudakov "Maysaraning ishi" operalarida Iroq kuylaridan foydalanishgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
