Mavzu: Shamollar va havo massalari Maqsad va vazifalar

Shamollar va havo massalari
Havoning gorizontal harakatiga shamol deyiladi. Samolning vujudga kelishining asosiy sababi Yer yuzasining turli joylaridagi havo bosimiga farq bo‘lishidir.Quyosh nuri quruqlik va suv yuzasini bir xil isitmaydi. Suv sekin isiydi va asta soviydi. Quruqlik esa tez isib, tez soviydi. Kunduz kuni quruqlik ustidagi havo isib, kengayadi va bosim kamayadi, yani past bo‘ladi. Ko‘l va dengiz ustidagi havo esa salqin turadi. Havo bosimi katta, yuqori bo‘ladi. Natijada ko‘l va dengiz ustidagi havo esa salqin turadi.
Kechasi esa quruqlik tez soviganidan havo bosimi ortib, shamol quruqlikdan dengiz tomonga esadi. Bir kecha-kunduzda o‘z yo‘nalishini ikki marta o‘zgartirib turadigan shamolga briz shamoli deyiladi. Briz fransuzcha brise-shabada degani.
Yer yuzida esadigan asosiy shamollar. Musson shamollari. Yoz faslida quruqlikda havo bosimi past bo‘ladi. Dengizlarda havo bosimi yuqori bo‘ladi. Natijada butun yoz bo‘yi dengizlardan quruqlikka tomon shamol esadi. Qishda esa aksincha quruqlik sovib, bosim ortadi. Dengiz iliq bo‘lib, bosim pasayadi. Bunda butun qish davomida shamol quruqlikdan dengizga esadi. Mana shunday bir yilda ikki marta o‘z o‘nalishini o‘zgartiradigan shamollar musson shamollar deyiladi (musson arabcha mavsum so‘zidan olingan).
Passat shamollari. Yer sharining ekvator atroflari Quyoshdan eng issiq oladi. Shuning uchun bu hududlarda yil bo‘yi havo bosimi past bo‘ladi. Natijada 300 kengliklardan ekvatorga qarab doimiy shamollar esib turadi. Yer aylanib turishi hisobiga shamollar ekvator yaqinida g‘arb tomonga burilib ketadi. Bu shamollar passat shamollaridir.
O‘rta kengliklarda Shimoliy yarimsharda ham, Janubiy yarimsharda ham, doim g‘arb tomondan shamollar esib turadi. Bular G‘arbiy shamollar deyiladi. Respublikamizga yog‘inlarni ham shu shamollar olib keladi.
Shamol yo‘nalishi flyuger asbobi bilan aniqlanadi. Shamolning tezligi esa anemometr yordamida o‘lchanadi.
Havo massalari. Troposfera havosining harorati, namligi, shamollari va boshqa xususiyatlariga ko‘ra bir-biridan farq qiladigan katta qismlari havo massalari deyiladi.
Yer sharining turli joylarida bir-biridam farq qiluvchi havo massalari tarkib topadi. Masalan:Shimoliy yarim sharda arktika, mo‘tadil mintaqada mo‘tadil, tropik o‘lkalarda tropik, ekvator atrofida ekvatorial havo massalari hosil bo‘ladi. Havo massalari okeanlar va ququqlik ustida paydo bo‘lishiga qarab, dengiz va kontinental havo massalariga bo‘linadi.
Izoh: O‘qituvchi ajratilgan vaqt davomida o‘z ma’ruzasida aytilgan ma’lumotlarni o‘quvchilar bilan birgalikda darslikdagi 49,50,51-rasmlardan foydalangan holda ularga yetkazib bersa, ushbu dars yuqori samara berishi va o‘quvchilar bilimida bo‘shliq hosil bo‘lmasligi ko‘zda tutiladi.
O‘tilgan mavzu o‘qituvchining o‘quvchilarga bergan ma’lumotlariga va ko‘rilgan filmga asoslanib savol va topshiriqlar bo‘yicha mustahkamlanadi.
Yangi mavzu o‘quvchilarga tushuntirilib bo‘lingach “O‘tkir zehinlilar o‘yini” tashkil etiladi. Bunda mavzu materiallari asosida guruhlarga briz shamollariga doir muammoli rasmlar chiziladi va rasmlarga taalluqli savolar yozilib guruhlarga tarqatilib chiqiladi.
Guruhlar o`qituvchi tomonidan oldindan tayyorlab qo‘yilgan savol va topshiriqlarni tanlab oladilar. (muammoli rasmlar va savollar ilova qilinadi) (Guruhlar o‘rtasida bajarilgan topshiriqlar almashinib ko‘rib chiqilib tahlil qilinadi)
Yangi mavzuni mustahkamlash uchun tarqatma savollar orqali savol-javob qilinadi.

Savollar:

1.Rasmdagi holatda shamol qaysi tomonga esadi?
Javob: Dengizdan quruqlikka tomon esadi.
2. Kundizgi briz deb nimaga aytiladi?
Javob: Kundizi dengizdan quruqlikka tomon esuvchi shamolga kundizgi briz deb ataladi.
3. Shamolming kuchi nimaga bog`liq?
Javob: Muayyan masofadagi havo bosimi orasidagi farq qancha katta bo‘lsa, shamol shuncha kuchli esadi.
Savollar:
1. Shamol deb nimaga aytiladi?
Javob: Havoning gorizontal harakatiga shamol deyiladi.
Rasmda shamol yo‘nalishini aks ettiring, ushubu shamol qanday nomlanadi?
Javob: Kundizgi briz deb ataladi.
Briz qanday ma’noni anglatadi?
Javob: Briz fransuzcha brise-shabada degani
Uyga vazifa :Shamol, Briz shamoli, Musson shamollar,Passat shamollar, G'arbiy shamollar ,Havo massalari ,Flyuger, Anemometr atamalari bilan ishlash 55- Rasmni daftarga chizish va tahlil qilish.