Mavzu: Salmoneleyoz kasaligining potomorfologiyasi

Salmoneleyoz kasaligining epizotologiyasi va patogenezi

Patogenning manbai kasal va kasal hayvonlardir (bir necha oy davomida tashish). Salmonella najas, siydik, sut, burunning tugashi, tupurik bilan chiqariladi. Etkazish omillari – ozuqa, suv, axlat, xona va uskunalar. Infektsion, asosan, aliment, kamroq-nafas olish.Noqulay xo'jaliklarda turli xil qishloq xo'jalik hayvonlarining yosh hayvonlarning o'zaro zararlanishi kuzatiladi. Patogenning tashuvchilari kemiruvchilar, hasharotlar bo'lishi mumkin.Stressorlarning ta'siri tufayli hayvonlarning kasallikka sezuvchanligi sezilarli darajada oshadi: dietaning ozuqaviy etishmovchiligi, yuqori namlik, qizib ketish yoki hipotermiya.Inson infektsiyasi infektsiyalangan chorvachilik mahsulotlarini ishlatish yoki kasal qoramol bilan aloqa qilish orqali sodir bo'ladi.Yovvoyi va mo’ynali hayvonlar ko’pincha bir haftaligidan kasallanib, ikki oylik va undan katga yoshdagilarda ham uchraydi. Kasallik asosan alimentar yo’l bilan yuqadi, ona qornida o’sayotgan davrda ham yuqishi mumkin. Bakteriya unga moyil tanadan o’tganda virulentligi oshib, yaxshi rivojlangan yovvoyi va mo’ynali hayvonlar ham kasallikka chalinaveradi. Salmonellyoz ko’p hollarda kasallik qo’zg’atuvchisi bilan ifloslangan sut va obrat orqali yuqadi. Yelinda sut juda kam bo’lganda ham salmonella bilan zararlanadi. Sigirlar iflos joylarda saqlanganda salmonella bilan zararlangan axlatlardan ifloslangan yelindan bolasi emganda yoki sog’ish jarayonida kasallik yuqishi mumkin. Bu holat ayniqsa yoz oylarida yaqqol namoyon bo’ladi. Kasallikning epizootologiyasida bakteriya tashuvchi mollar juda katta xavf tug’diradi, chunki ular oylab o’z axlati bilan patogen mikroorganizmlarni tashqi muhitga chiqarib yuradi. Sog’lom xo’jalikka shunday mollar kelib qolsa, ular kasallik tarqatib yuboradi. Salmonellalar katta yoshdagi hayvonlar ichagida ham bemalol yashay oladi. Kasal hayvon kasallik tarqatuvchi asosiy manba hisoblanadi. Kasal hayvonning ichi ketishi natijasida chiqqan axlat bakteriya juda ko’p to’plangan manba bo’lib, siydik va boshqa ekskretlar ham tashqi muhitni salmonella bilan zararlaydi. Nosog’lom xo’jalikda mutaxassis va molboqarlarning kiyim-kechagi, har xil idishlar va boshqa asbob-anjomlar sanitariya talablariga muvofiq saqlanmasa, bakteriya bilan kuchli ifloslanadi. Bakteriya qurib qolgan organik muhitlarda bemalol yashay oladi. Shuning uchun qurib qolgan axlat, burun va og’izdan ajralgan suyuqliklar kiyim-kechak, idishlar hamda molxona devorlari, oxurlarga yopishib qolsa, uzoq muddatli salmonellyoz manbaiga aylanadi. Yaxshi boqish, asrash sharoiti yaratilmaganda salmonellyoz yilning hamma fasllarida uchrayveradi. Lekin yosh hayvonlarning kasallikka moyilligi qish va erta bahor oylarida oshib ketadi. Chunki bu paytga kelib organizmning rezistentligini tushirib yuboradigan qator omillar yuzaga keladi. Qulunlar salmonellyozi odatda sporadik holatda uchrab, asosan ona qornida yuqadi. Tug’ilgach, kindik orqali yoki emganda sut bilan, bakteriyadan ifloslangan hashak orqali yuqishlar ikkinchi darajali hisoblanadi, ko’pincha katta yoshdagi qulunlar kasallikni sut emish jarayonida o’ziga yuqtiradi. Enzootik kasalliqdir.



Buzoqlar 10-60 kunligida koʼproq, katta yoshdagilar kamroq kasallanadi.Infektsiyaga kirish eshigi ovqat hazm qilish traktidir. Mikroorganizmlar ichakda tez ko'payib, qon oqimiga kirib boradi, bu esa yoshdagi septikemiya va o'limni (ko'pincha yosh hayvonlarda) rivojlanishiga olib keladi. 2 oydan katta yosh hayvonlarda bu subakut va surunkali kursni oladi.Uzoq davom etadigan yo'lda (kattalarda) mikroorganizmlar parenximatoz organlar (taloq, jigar, suyak iligi) retikuloendoteliy hujayralarida joylashadi va ularda ko'payadi. Shuningdek, bakteriyalarni sut va najasda batsillalar va ekskretsiyasini olib yurish mumkin. O'tkir yosh buzoqlarda (2 - 4 haftalik) ommaviy buzoqlash davrida kuzatiladi;Surunkali - o'tkir kasallik natijasida paydo bo'ladi.Kasallikning sporadik holatlari kattalar qoramollarida ham qayd etiladi. Choʼchqa bolalari 1 kunligidan 4 oylikkacha, ayniqsa, sutdan ajratishda, qoʼzilar ham 1 kunligidan boshlab kasallanadi, yoshi kattargan sari kasallanish darajasi kamayadi. Qulunlar ham 1 haftalikdan 3 oylikkacha moyil. Laboratoriya hayvonlaridan eng moyil oq sichqonlar hisoblanadi va ular koʼproq, dengiz choʼchqachasi va quyonlar esa, kamroq biosinov uchun ishlatiladi.Salmonellalar odamlar uchun ham patogen. Salmonellalar organizmda oʼlganda va parchalanganda ulardan endotoksin ajraladi.Yosh hayvonlar salmonellyozi iqlim va geografik joylashishidan qaʼtiy nazar dunyoning barcha mamlakatlarida mavjud. Ushbu kasallikdagi statsionarlik hayvonlar orasida yashirin bakteriya tashuvchanlik bilan bogʼliq. Nomaqbul sharoit (antisanitariya, oqsil moddalarning, vitamin va mineral moddalarning tanqisligi) uni rivojlanishiga imkon yaratadi. Kasallikni qoʼzgʼatuvchi manba boʼlib, kasal va kasaldan tuzalgan bakteriya tashuvchilar hisoblanadi. Kasal hayvonlar suti, fekali, siydigi, burundan oqqan suyuqlik va soʼlagi bilan ozuqani, suv, toʼshama, devor, barcha fermadagi predmetlarni ifloslantiradi va ular qoʼzgʼatuvchi uzatuvchi omil boʼlib xizmat qiladi. Аyniqsa, bu sohada sut va yogʼsiz sutning ahamiyati katta. Yosh hayvonlar asosan alimentar, kamroq respirator yoʼl bilan, qulun va qoʼzilar ona qornida zararlanadi. Bachadon orqali zararlangan qulun va qoʼzilar kasal boʼlib tugʼiladi va tez orada oʼladi. Nosogʼlom xoʼjalikda kasallik bir turdan boshqa tur hayvonga oʼtishi va bu jarayonda sichqon, pashsha va suvaraklar ishtirok etishi mumkin. Kasallikning paydo boʼlishida ozuqada oqsil vitamin, mineral moddalarning, ayniqsa kaltsiy va fosforni kam boʼlishi, binoda namlikni koʼtarilishi, haroratni pasayishi, yozda binoda issiqlikning ortishi muhim rol oʼynaydi. Salmonella turlarining epizootologik ahamiyati bir xil emas. Ularning bir tur hayvonga moslashgan turlari (qoramollarga - S. dublin, choʼchqalarga - S. cholerae suis, tovuqlarga - S. gallinorum pullorum, oʼrdak va joʼjalarga S. enteritidis, otlarga - S. abortus equi, qoʼylarga S. abortus ovis, barcha tur hayvonlarga - S.tiphimurium) birlamchi, moslashmagan turlari esa ikkilamchi salmonellyozni qoʼzgʼatadi. Zero, hayvon turlariga moslashgan salmonellalar oʼz turlari uchun yuqori virulentlikka ega boʼlsa ham ular qoʼzgʼatgan salmonellyozni kechishi poda rezistentligiga va tashqi muhit sharoitlariga bogʼliq. Nomaqbul zoogigienik sharoit, ozuqani saqlash texnologiyasining buzilishi, har xil oziqlantirishdagi salbiy holatlar salmonellyozning asoratli kechishiga va hayvonning oʼlishiga olib keladi. Salmonella og’iz orqali tushgach, ichakka boradi. Ichakda ko’payib endotoksin ajratadi va yallig’lanish ro’y berishiga olib keladi. Agar organizmning rezistentligi pasaygan bo’lsa, ichak devoridagi limfatik apparatga o’tadi, keyin limfa va qon sistemasiga tushadi. Shunday qilib, mikroorganizm ichak devorlari orqali organizmga tushgach, septisemiya yuzaga kelib, shunga xos hamma klinik belgilar namoyon bo’ladi. Sal’monella ajratgan toksinlar kasallikning patogenezida katta rol o’ynaydi. Kasal organizm faqat bakteriyalar bilan emas, balki u ajratgan zahar bilan ham zararlanadi. Zaharning organizmga ta’siri natijasida ekssudativ jarayon ro’y beradi, shilliq pardalarda esa kuchli gemorragik o’zgarishlar kuzatiladi. Jigar, taloq va buyraklarda nekrozga uchragan joylar ko’zga tashlanadi. Qonga tushgan toksinlar markaziy nerv sistemasi orqali butun organizmga ta’sir ko’rsatadi. Salmonellalar ichakka tushib, u yerda koʼpayadi va uni yalligʼlaydi. Keyin qoʼzgʼatuvchi va ularning endotoksinlari limfa orqali qonga oʼtib septitsemiya chaqiradi. Аyniqsa, oʼlgan va parchalangan salmonellalarning endotoksinlari qon tomirlari devorlarini yemiradi, natijada seroz va shilliq pardalarda qon quyilishlar kuzatiladi. Ichak shilliq pardalarida, jigar, taloq, buyrakdagi degenerativ jarayonlar nekrozga olib keladi. Septitsemiya fagotsitoz faolligini pasaytiradi, u toʼliq boʼlmaydi. Oʼpka, bugʼinlar va bosh miya, boʼgʼoz hayvonlarda bachadon va homila ham jarohatlanadi. Salmonellalarning barcha ichki aʼzolarda koʼpayishi va ulardan chiqqan endotoksinlarni taʼsiri hayvonni oʼlimga olib keladi. Kechishi, klinik belgilari va shakllari. Yashirin davr 1-3 kundan 7 kungacha davom etadi. U hayvonning rezistentligiga, qoʼzgʼatuvchining miqdori, virulentligi, kirish yoʼli va tashqi muhitga bogʼliq. Kasallik buzoqlarda oʼtkir, yarim oʼtkir, surunkali va abortiv kechadi. Salьmonellyoz buzoqlarda oʼtkir kechganda, ularda kuchli maʼyuslik, anorektsiya, doimiy isitma (40-410S) kuzatiladi. Ular kam harakat, lanj, uyquchi boʼladi, koʼp yotadi, koʼzlari yumiladi. Nafas olish tezlashadi (60-90 marta/daq) va qorin turida nafas oladi, pulьs aritmik ( 110-150 marta/daq) boʼladi. Konʼyunktivasi qizaradi va shishadi, koʼzidan yosh, burnidan serozli suyuqlik oqadi. Ishtahasi keskin pasayadi yoki umuman boʼlmaydi. Аgar 36-48 soat orasida oʼlmasa, buzoqda defekatsiya buziladi, fekali suyuqlashadi, unda shilliq, gaz va keyin qon boʼladi. Soʼngroq defekatsiya ixtiyorsiz boʼladi . Buzoqda muskullar qaltirashi kuzatiladi.Kasallik ogʼir kechsa, buyrak kasalligi belgilari: tez va loyqa siyish, siydik bilan oqsil, epiteliyalar va eritrotsitlarni ajralishi, yurak faoliyati yetishmovchiligi va toksikoz kuzatiladi. Buzoq ozadi va 5-10 kunda oʼladi. Kasallik yengil kechsa yoki davolansa, harorat pasayadi, diareya toʼxtaydi va hayvon tuzaladi. O'tkir oqim Kasallikning o'tkir yo'nalishi quyidagi klinik ko'rinishlar bilan tavsiflanadi: tana haroratining 42°C ga ko'tarilishi hayvonning ishtahasi to'liq yo'qligi yoki aniq kamayishi teri va shilliq pardalarning xiralashishi,kon'yuktivitning rivojlanishi,najasni suyultirish va ularning soyasini og'riqli kul rangga almashtirish, shuningdek, ularning yomon ko'rinishi.Odatda, kasallikning o'tkir davrida infektsiyalangan hayvon taxminan 3 kun ichida vafot etadi. Afsuski, bunday hollarda tez-tez ishlamaydigan fermerlar kasallikning ko'plab yosh chorva mollariga tarqalishiga erishadilar.Subakut oqimi Kasallikning bu yo'nalishi kuchli immuniteti tufayli kasallikning boshlanishidan bir oz keyinroq yuqtirgan yosh hayvonlarga xosdir. Klinikani kuzatib borish kerak, bu holda quyidagilar bo'ladi: boshida odamning ishtahasi yomonlashadi;keyin tana harorati 40-41° s ga ko'tariladi, dispepsiya bozukluklarının massasi, masalan, juda yomon hid beruvchi, kabarcıklı turdagi kulrang-sariq diareya ochiladi,charchoq paydo bo'ladi,teri va shilliq pardalar ko'k rangga aylanadi,yo'tal keladi.Subakut oqimida o'lim tez orada, birinchi alomatlar paydo bo'lganidan bir necha hafta o'tgach sodir bo'lmaydi.Surunkali kurs Kasallikning surunkali yo'nalishi juda kam intensiv alomatlar bilan tavsiflanadi, bu quyidagilarni o'z ichiga oladi:tana harorati 40,5°C dan yuqori bo'lmaydi,og'ir vazn yo'qotish mavjud,dispeptik kasalliklar doimiy diareya va ich qotishida namoyon bo'ladi,najasga turli moddalar, masalan, qon yoki mukus aralashishi mumkin,salmonellyoz o'pkaga ta'sir qiladi va hayvonlarda pnevmoniya paydo bo'lishi mumkin.Hayvonni surunkali turdagi salmonellyozdan davolagandan so'ng, u hali ham patologik bakteriyalarning tashuvchisi bo'lishini tushunish kerak.O'lik hayvonlarning o'limidan so'ng darhol kasallik va o'lim rivojlanishiga olib keladigan patogenni aniqlash uchun organlar va ular chiqaradigan suyuqliklarni tahlil qilish uchun yuboriladi.Sizning qishloq xo'jalik hayvoningiz o'tkir shaklda oqayotgan salmonellalar bilan kasallangan bo'lsa, uning tanasi bakterial etiologiyaning keng septisemi bilan uriladi, bu esa qonning quyilishiga olib keladi:pulmoner qobiq,buyrak parenximasining yuqori qismi,oshqozon glandular qatlami,epikard ostidagi maydon.Limfa tizimining tugunlari va ularning qaytarilmas o'zgarishlari ortadi. Jigar nekrozi rivojlanadi, organning xiralashishi rivojlanadi. Dalak katta hajmga ega va ohangni o'zgartiradi.Hayvonning salmonellyozning subakut shaklida yuqishi sharti bilan, o'tkir shakl uchun biz tomonimizdan tasvirlangan bunday qon ketish deyarli sodir bo'lmaydi. Umuman olganda, oshqozon-ichak trakti organlarining nekrotik jarayonlardan ta'sirlangan shilliq qavatlarida, keyinchalik keng tarqalgan yallig'lanishda o'zgarishlar yuz beradi. Ularning tarqalishi boshlangan nekrozning markazlari yopiq yaralar bilan qoplangan. Oshqozon-ichak trakti devorlarining qalinlashishi bor, ular burmalarga yig'iladi.Ko'pincha salmonellyoz kasalligining manbai ifloslangan suvdir.Kasallikning surunkali shaklida ichki o'zgarishlar nafaqat ichak, oshqozon va boshqalarni, balki kataral tipdagi yallig'lanishni keltirib chiqaradigan o'pkalarni ham ta'sir qiladi, bu to'qima hujayralarining qizil, zich klasterlarining o'sishi bilan bog'liq. Kasallik yarim oʼtkir shaklda kechsa ham yuqorida taʼkidlangan klinik belgilar kuzatiladi, biroq ular kuchsiz namoyon boʼladi. Diareya almashuvchan boʼlib, nafas olish aʼzolarining kasallik belgilari koʼpayadilar. Ularda rinit, konʼyunktivit, burundan seroz-shilliqli suyuqlik oqish, yoʼtal, nafasni xirillashi, auskultatsiyada tez vezikulyar nafas olish va xirillash, perkussiyada oʼpkaning qattiqlanishi kuzatiladi. Endotoksinlarning sekretsiyasi tufayli ichakka tushgan salmonella shilliq qavatning yallig'lanish jarayonini keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, patogen ichak devorining limfa apparatiga kiradi, keyinchalik limfa va qonga kiradi. Qon tomir devorining o'tkazuvchanligini oshirish natijasida qon tomirlaridan qon elementlarining bir qismi tana to'qimalarida to'planadi. Bakteriyalarning endotoksinlari jigar va buyraklardagi degenerativ jarayonlarga, keyinchalik nekrozlarga olib keladi. O'pka, bo'g'inlar, Markaziy asab tizimining shikastlanishi kuzatiladi.Kasallik surunkali kechsa, nafas olish aʼzolaridagi belgilar kuchayadi va u asosan yarim oʼtkir shaklning davomi hisoblanadi. Unda burundan shilliqli yoki shilliq-yiringli suyuqlik oqish, oldin quruq, keyinchalik tez-tez hoʼl, ogʼriqli yoʼtal kuzatiladi, nafas olish qiyinlashadi va xirillab nafas oladi. Kasal buzoqda lanjlik holati, ishtahani pasayishi, yoʼtal vaqtida ingrash kuzatiladi. Tana harorati 40,5-41,50S dan tushmaydi. Аyrim hollarda artrit aniqlanadi. Tizza va sakrash bugʼinlarda avval issiq, ogʼriqli, soʼng qattiq va kattalashgan shish hamda oqsash kuzatiladi. Kasallik buzoqlarda oylab davom etadi, ular ozib ketadi va koʼp hollarda oʼladi. Аyrim holatlarda yoshi katta buzoqlarda kasallikning abortiv shakli haroratining ozroq koʼtarilishi, juda kam hollarda diareya kuzatilib, bir necha kundan soʼng tuzalib ketadi. Qoʼzilarda kasallik hayotining 1- kunlarida juda kuchli lohaslik bilan, asosan oʼtkir septitsemiya holida kechadi. Ular onasini emmaydi, faqat yotadi, harorati 41-420S gacha koʼtariladi, ogʼir nafas oladi, puls tezlashadi, diareya, fekalida qon kuzatiladi va 2-5 kunda oʼladi. 2-3 haftalik qoʼzilarda salmonellyoz pnevmoniya va artrit koʼrinishida namoyon boʼladi. Yoʼtal ogʼriqli, burundan shilliq-yiringli suyuqlik oqadi. Tuzalgan qoʼzilar yaxshi oʼsmaydi. Kasal yarim oʼtkir kechganda barcha belgilar oʼtkir shakldagidek, biroq biroz koʼchsizroq namoyon boʼladi. Choʼchqa bolalarida oʼtkir, yarim oʼtkir va surunkali kechadi. Fermada kasallikning boshida yoki rezistentligi past hayvonlarda oʼtkir kechadi. Ularda isitma 41-420S gacha koʼtariladi, koʼproq yotadi, anoreksiya, ogʼir va tez nafas olish, lohaslik kuzatiladi. Keyin diareya boshlanadi, fekali och sariq, qonli va qoʼlansa hidli boʼladi. Koʼrinarli shilliq pardalar qonga toʼlgan boʼladi, konʼyunktivit belgilari koʼzga tashlanadi, oqqan shilliq koʼz yoshi qotib, kipriklarni yopishib qolishiga olib keladi. Qorin, quloq va chatan terilarida koʼk-qizil joylar paydo boʼlishi yurak faoliyatining yomonlashishidan darak beradi. Ularga yaxshi yordam berilmasa 3-7 kun orasida oʼladi yoki kasallik yarim oʼtkir yoki surunkali shaklga oʼtadi. Salmonellyoz yarim oʼtkir kechsa, choʼchqa harorati ozroq koʼtariladi, suvsaydi, ishtahasi oʼzgaruvchan boʼladi, diareya ich qotish bilan almashib turadi, u ozadi, koʼproq holatda unda pnevmoniya belgilari: tez nafas olish, yoʼtal kuzatiladi. 2-3 hafta orasida oʼladi yoki surunkali shaklga oʼtadi. Kasallik surunkali kechsa, choʼchqachalar oʼsishdan qoladi, ozadi, fekali oldin boʼtqasimon, keyin suyuqroq, ayrim holda qonli boʼladi. Ularda pnevmoniya belgilari: tez nafas olish, yoʼtal, oʼpkada xirillash, burundan shilliq suyuqlik oqish, koʼproq bugʼinlar yalligʼlanishi, ularni shishishi va oqsash kuzatiladi. Kasallik 2-3 oy choʼziladi, choʼchqa bolalari juda oriqlab ketadi va oʼladi. Ular tuzalsa ham bakteriya tashuvchi boʼlib qoladi. Boʼgʼoz choʼchqalarda kam bolalik, kam sutlik, ayrim hollarda abort yoki ulardan hayotga layoqatsiz bola tugʼiladi. Qulunlar homila davrida salmonella bilan zararlangan boʼlsa, ularda kasallik tugʼilgandan boshlanadi va oʼtkir oʼtadi. Ular koʼp yotadi, turishga va emishga ham madori boʼlmaydi. Harorati 40-410S ga koʼtariladi, diareya, fekali suyuq, sargʼish, shilliq parda va hazm boʼlmagan sut boʼlakchalari, ayrim holda artrit, bugʼinlarni shishishi kuzatiladi va 2-3 kunda madorsiz holda oʼladi. Kattaroq qulunlarda kasallik biroz uzoqroq choʼziladi, harorati 40-410S ga koʼtariladi, nafas olish tezlashadi, lohaslik, anoreksiya, kaxeksiya kuzatiladi. Bugʼinlari shishadi, ular issiq va ogʼriqli boʼladi, artrit va oqsash aniqlanadi. Diareya boshlanishi bilan organizm madorsizlanib, oriqlab, yurak faoliyatining pasayishi natijasida qulunlar oʼladi. Tuzalgan qulunlar bakteriya tashuvchilar boʼlib xizmat qiladi, oʼsishdan qoladi, oyoqlaridagi bugʼinlarda deformatsiya kuzatiladi. Salmonellyoz bilan, odatda, ichaklar birinchi marta buzoqlarda azoblanadi. Axir, og'zidan o'tib, infektsiya u erga tushadi va darhol faol ravishda ko'payadi. Bu bosqichda kasallikning dastlabki belgilari va xarakterli belgilari paydo bo'ladi.Bunday bakteriyalar xavfli emas. Ammo ularning hayotiy faoliyati va faol ko'payishi natijasida mikroorganizmlar endotoksinlarni chiqaradi, bu buzoqning tanasi uchun dahshatli zahardir.Agar siz kasallikni vaqtida davolashni boshlamasangiz, endotoksinlarning muhim massasiga etib borganingizda, ichakning himoya qatlami buziladi va hayvonning qon va limfa tizimlariga kiradi.Ushbu bosqich allaqachon paratifoz septitsemiya deb ataladi va u salmonellyoz buzoqlari uchun eng xavfli hisoblanadi. Qon aylanish tizimida eksudativ o'zgarishlar qizil qon hujayralarining diapedeziga olib keladi, bu esa o'z navbatida ko'p miqdorda gemorragiyaga olib keladi va shilliq qavatning zararlanishiga, shuningdek, seroz qoplamalarga olib keladi.