Mavzu: Rossiya fond birjasi va tarixi Reja: Fond birjasi qimmatli qog'ozlarning ikkilamchi bozori 1 Fond birjasining tarixi

1.4 Birjalarning tashkil etilishi va tuzilishi

Birjalar assotsiatsiyalar (AQSh), aktsiyadorlik jamiyatlari (Buyuk Britaniya, Yaponiya) shaklida tuzilishi yoki ommaviy huquq (davlat) instituti (Fransiya) sifatida faoliyat yuritishi mumkin.

“Xalqaro birjalar federatsiyasiga (keyingi o‘rinlarda Federatsiya deb yuritiladi) a’zo bo‘lgan fond birjalarining aksariyati kompaniya (70 foiz), assotsiatsiya (16 foiz) va boshqa tuzilmalar (14 foiz) sifatida ro‘yxatga olingan. Evropa qit'asidagi boshqa tuzilmalarga davlatga tegishli yoki maxsus huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadigan fond birjalari (17%), Osiyo-Tinch okeani mintaqasida (APR) - turli tashkiliy-huquqiy shakldagi birjalar (25%) kiradi. Janubiy Amerikada aksariyat birjalar kompaniya sifatida emas, balki assotsiatsiya sifatida ro'yxatdan o'tgan (60%), bu boshqa mintaqalar va Federatsiya bo'yicha o'rtacha ko'rsatkichdan yuqori.

Tashkiliy-huquqiy shaklning o'zgarishi, shuningdek, birja a'zolari - sherik mulkdorlar vakili bo'lgan uchinchi shaxslar egalarini "opponentlar", "ichki mulkdorlar" sifatida tan olish orqali birja boshqaruv organlari tuzilmasini kengaytirish maqsadlariga ham javob beradi. almashinuv. Uchinchi shaxsning hammuallifi (sherik, aktsiyador) ichki sherik egasiga qaraganda birjaga sarmoya kiritish uchun ko'proq rag'batlarga ega bo'ladi. Birja boshqaruvi organlarining so'nggi tadqiqotlari natijalari shuni ko'rsatadiki, ularda boshqa tashkilotlarning (birja a'zolari-egalaridan tashqari) ishtirok etishi boshqaruvni yanada samaraliroq qiladi. Bu, ayniqsa, qattiq raqobat sharoitida muhim ahamiyatga ega.

Shunday qilib, yangi kapitalni izlash va samarali valyuta nazoratini yaratish zarurati bir qator birjalar maqomi va inkorporatsiyasini o'zgartirish yo'nalishidagi faoliyati dinamikasini katta darajada tushuntiradi.

Markaziy va mintaqaviy birjalar mavjud. Masalan, AQShda markaziy birja Nyu-York, mintaqaviy birjalar esa Filadelfiya, Los-Anjeles va San-Fransiskodagi birjalardir.

Birja qanday shaklda bo'lishidan qat'i nazar, u cheklangan yoki cheksiz miqdordagi a'zolarga ega bo'lishi mumkin. Birinchi holda, unga "joy" sotib olgan kishi a'zo bo'ladi.

“Federatsiyaning oʻrtacha birja aʼzosi 1996 yilda 432 ta sherik mulkdor (broker, broker-dilerlar va boshqalar) aʼzosiga ega edi. Bu ko'rsatkich mintaqalar va mamlakatlar o'rtasidagi sezilarli farqni yashiradi. Masalan, Shimoliy Amerikada Kanada birjalari oʻrtacha 80 ga yaqin aʼzoga ega, Qoʻshma Shtatlarda esa 2773 ta, NASDAQ birjasi esa 5553 ta hammuallif aʼzoga ega boʻlib, Federatsiyaga aʼzo birjalar orasida eng yirik savdo tizimi hisoblanadi; Janubiy Amerikada , birjalar o'rtacha 58 ta egalik a'zolarini o'z ichiga oladi.

Osiyo-Tinch okeani birjalari oʻrtacha 182 aʼzoga ega, Gonkong fond birjasi mintaqada eng koʻp egalik qiluvchi aʼzolarga ega (929), Singapur fond birjasi esa eng kichigi (33) aʼzoga ega. Baronda birjaning hammualliflari aʼzolarining oʻrtacha soni 62. Bu qitʼada mayda birjalarning keng tarqalganligi bilan bogʻliq. Shu bilan birga, shuni ta'kidlash joizki, hatto London fond birjasi (300 a'zo) yoki Parij (62) kabi Evropaning eng yirik birjalarida ham AQSH birjalariga qaraganda cheklangan miqdordagi qo'shma mulkdorlar mavjud.

Birjaning birgalikdagi a'zolarining soni qisman birja kapitalining kontsentratsiya darajasini aks ettiradi. Amerika Qo'shma Shtatlarida ayirboshlash kapitali Osiyo, Evropa yoki Lotin Amerikasiga qaraganda ko'proq qo'shma mulkdorlar o'rtasida taqsimlangan.

Shu munosabat bilan, AQSHda fond birjalari aʼzo-egalari uchun fond birjasining mulkida (kapitali, mulki) boshqa hududlarga nisbatan ham mutlaq, ham nisbiy koʻrsatkichlarda ishtirok etish darajasi pastligi bilan tavsiflanadi. AQSh birjalarida yakka mulkdorlar yoki firmalar biznes yuritish imkonini beruvchi “birjada joy” olishlari kerak. Odatda, "birjadagi joy" ning narxi juda yuqori va bir qator omillarga bog'liq, masalan, savdo hajmi, likvidlik va hokazo. "Birjadagi joy" narxi bir necha million dollarga yetishi mumkin. Qo'shma Shtatlardan tashqaridagi birjalarda "birjadagi joy" tushunchasi umuman mavjud emas.

Ba'zi mamlakatlarda birja a'zolarining fuqaroligi yoki uning a'zosining minimal kapitaliga cheklovlar mavjud.

Fond birjasi yopiq birja hisoblanadi. Bu shuni anglatadiki, faqat uning a'zolari qimmatli qog'ozlar bilan savdo qilishlari mumkin. Birja a'zolari uning aktsiyadorlari, qimmatli qog'ozlar bozorining har qanday professional ishtirokchilari hisoblanadi. Ilgari amalda bo‘lgan normativ hujjatlarga ko‘ra, birja a’zolari ham davlat organlari hisoblanadi. Rossiyada tijorat banklari qimmatli qog'ozlar bozorining professional ishtirokchilari sifatida tasniflanadi, shuning uchun ular birja a'zolari ham bo'lishi mumkin.

Fond birjasi uchun uning barcha a'zolari tengdir, ya'ni vaqtinchalik a'zolik, joy ijarasi yoki garovga qo'yilmaydigan turli toifadagi a'zolar ushbu birja yoki fond bo'limi a'zosi bo'lmagan shaxslarga ruxsat etilmaydi.

Fond birjasi sezgir barometr bo'lib, u orqali qimmatli qog'ozlar bozorining holati va u orqali butun iqtisodiyotdagi vaziyat baholanadi.

Birja operatsiyalari qimmatli qog'ozlar banki kabi xilma-xil emas, lekin ular hali ham juda ko'p. Birja operatsiyasi deganda birjaga qabul qilingan qimmatli qog'ozlar bilan belgilangan vaqtda birja binosida savdo qatnashchilari o'rtasida tuzilgan oldi-sotdi bitimi tushuniladi.

Fond birjasi qimmatli qog'ozlar savdosini tashkil etish faoliyatini faqat depozitar va kliring faoliyati bilan birlashtirishi mumkin.

Qimmatli qog'ozlar birjaga avtomatik ravishda kirmaydi va ularning hammasi ham birjaga kiritilishi mumkin emas.

Qimmatli qog'ozlar savdoda ishtirok etishidan oldin ular maxsus testdan o'tishlari kerak. Qimmatli qog'ozlarni birja savdolariga qo'yish tartibi listing deb ataladi. Birjada sotiladigan qimmatli qog'ozlarning ishonchliligini ta'minlaydi.

Qimmatli qog'ozlarni listing tekshiruvidan o'tgandan keyin qabul qilish maxsus komissiya tomonidan amalga oshiriladi. Birjani boshqarish birja a'zolarining umumiy yig'ilishi va birjaning jamoat tuzilmasini tashkil etuvchi saylanadigan organlar tomonidan amalga oshiriladi. Barcha boshqaruv organlari demokratik tarzda saylanadi va shuning uchun birja birjaning o'zini o'zi boshqarish tamoyillari asosida faoliyat yurituvchi o'zini o'zi tartibga soluvchi tashkilot sifatida qaraladi.

Birjaning oliy organi uning a'zolarining umumiy yig'ilishi bo'lib, u moliyaviy va tashkiliy masalalarni hal qiladi, ichki tartib qoidalarini belgilaydi. Yig'ilishlar orasidagi intervallarda oliy organ birjaning joriy faoliyatini nazorat qiluvchi birja boyo'g'li (qo'mitasi) hisoblanadi. Faoliyatni tezkor boshqarish uchun ijroiya direksiyasi tuziladi. Birjada ma'lum bo'limlar ham tuziladi, ularning har biri o'ziga xos funktsiyalarni bajaradi: bitimlar tuziladigan operativ yoki savdo bo'limi, ro'yxatga olish bo'limi (byuro) va hisob-kitob bo'limi (palata). Boshqa bo'limlar ham tuzilishi mumkin: axborot-ma'lumotnoma, nashriyot va statistika, tashqi aloqalar bo'limi va boshqalar.

Kompaniyaning muvaffaqiyatli ishini tashkil etish masalalaridan biri oqilona va samarali tashkiliy va shtat tuzilmasini yaratishdir. Korxonaning tashkiliy va shtat tarkibining u hal qiladigan vazifalarga muvofiqligi uning samarali ishlashining muhim shartidir.

“Kompaniyaning tashkiliy va shtat tarkibi u bajaradigan funktsiyalarga bog'liq bo'lib, ularning yig'indisi bo'limlar soni va ular bajaradigan funktsiyalarni belgilaydi. Shu bilan birga, boshqaruv samaradorligi nafaqat boshqaruv tuzilmasining mukammalligiga, balki funktsional bo'linmalar tashkilotlarining muvofiqligi va optimalligiga ham bog'liq.

Funktsional xususiyatlaridan va birja savdosi jarayonidagi rolidan kelib chiqib, bu vazifalarni oltita yo‘nalish yoki bloklarga birlashtirish mumkin:

1. Birja savdosini tashkil etish bloki;

2. Savdo ishtirokchilari listingi va tarkibini shakllantirish bloki;

3. Savdo oldidan xizmat ko'rsatish bloki;

4. Savdodan keyingi xizmat ko'rsatish bloki;

5. Birja faoliyatini nazorat qilish bloki;

6. Ayirboshlash jarayonlarini avtomatlashtirish bloki.

“Faoliyatning ushbu yo‘nalishlari (ularning umumiy soni va funksional mazmuni) fond birjasining tashkiliy-shtat tuzilmasini yaratishda hal qiluvchi ahamiyatga ega.Ushbu tuzilma bilan har bir funksional bo‘linma birja faoliyati jarayonining alohida yo‘nalishi uchun javobgardir.

“Kompaniya tashkiliy tuzilmasining bunday tashkil etilishi menejerlar sonini qisqartirish, boshqaruv jarayonida foydalaniladigan axborot oqimini qisqartirish va tartibga solish imkonini beradi. Buning ahamiyati boshqaruv jarayoni axborotni qayta ishlash jarayoni ekanligi bilan izohlanadi. Shunday qilib, boshqaruv tuzilmasining tashkiliy tuzilishi axborot va axborot oqimlarining mazmuni va hajmini tartibga solishni ta'minlaydi.

Birja savdolarini faqat birja a’zolari o‘rtasida amalga oshiradi, boshqa shaxslar birjada faqat o‘z a’zolari vositachiligida operatsiyalarni amalga oshirishi mumkin, faqat qimmatli qog‘ozlar bozorining professional ishtirokchilari (broker, diler) birja a’zosi bo‘lishi mumkin. Fond birjasidagi savdolarda doimiy ishlaydigan xodimlar - brokerlar ham ishtirok etadilar. Fond birjalari ustaviga ko'ra, vositachilar odatda o'z operatsiyalarini amalga oshirish huquqiga ega emaslar, lekin aslida bu qoida kamdan-kam hollarda kuzatiladi. Ba'zi mamlakatlarda birja vositachilari davlat amaldorlari (masalan, Frantsiyada), boshqalarida - xususiy firmalar vakillari (masalan, AQSH, Buyuk Britaniyada).

Fond birjasida amalga oshiriladigan operatsiyalarning aksariyati unumsiz xarakterga ega: o'z mazmuniga ko'ra, ular faqat qiymatning bir qo'ldan ikkinchisiga o'tishini ifodalaydi. Birja operatsiyalari faqat bitta - yangi qimmatli qog'ozlarni joylashtirish.

Har kuni dunyodagi eng yirik fond birjalari o'n millionlab aksiyalar bilan operatsiyalarni amalga oshiradi. Amerika fond birjasi ekspertlarining ma'lumotlariga ko'ra, taxminan yuz million kishi birja qiymatlarining potentsial xaridorlari hisoblanadi.

Har bir birja bitim tuzish qoidalarini mustaqil ravishda belgilaydi. Ammo u kotirovkaga qo'yilgan aktsiyalarning bahosi darajasi va chegaralarini belgilashga haqli emas. Bitimlar yozma ravishda amalga oshirilishi kerak; ushbu operatsiyalarni amalga oshiruvchi shaxslar tuzilganligini tasdiqlovchi hujjatlarni soliq xizmatlari va moliya organlarining vakolatli xodimlariga taqdim etish talabiga binoan belgilangan muddatlarda saqlashlari shart.

Barcha birja operatsiyalari kassa va muddatli operatsiyalarga bo'linadi. Sotuvchining mavjud qimmatli qog'ozlari bo'yicha kassa operatsiyasi tuziladi. Bunday bitimlar bo'yicha hisob-kitoblar bitim tuzilgandan keyingi kunlarda amalga oshiriladi. Muddatli bitimlar (fyuchers savdolari) kelajakda ma'lum bir nuqtada amalga oshiriladi. Fyuchers bitimining ishtirokchilari marja (marja) to'laydilar, u bitim uchun moliyaviy ta'minot bo'lib xizmat qiladi va birinchi ishtirokchining bitimni yakunlashning iloji yo'qligi sababli boshqalarga yo'qotishlarini qoplash uchun mo'ljallangan. Ko'pgina moliyaviy operatsiyalar teskari relizlar bo'yicha kelishuv asosida muhokama qilinadi.

Ayirboshlash dunyosi murakkab va qarama-qarshidir. Bir tomondan, birja muntazam va adolatli savdo uchun joy. Va birjaning vakolati qanchalik baland bo'lsa, bu erga qancha mijozlar kelsa, birja egalarining daromadlari shunchalik yuqori bo'ladi. Boshqa tomondan, bu spekulyativ hiylalar uchun maydondir. Birja operatsiyalarining muhim qismi aktsiya qiymatining bozor kurslarining doimiy o'zgarishidan foydalanish orqali spekulyativ foyda olishga qaratilgan. Qimmatli qog'ozlar narxining oshishini kutayotgan o'yinchilar "buqalar" deb nomlanadi, bitimlarini "yiqilish uchun o'ynash" ga asoslaganlar "ayiqlar" deb ataladi.

Birja faoliyatiga fan-texnika taraqqiyoti yutuqlari tobora kuchayib bormoqda. Qimmatli qog'ozlarni sotib olish va sotish jarayoni to'liq avtomatlashtirilgan va kompyuterlashtirilgan bo'lib, bu xarajatlarni sezilarli darajada kamaytiradi va bitimlar samaradorligini oshiradi. Birja operatsiyalarini tashkil etishda juda muhim texnik element bu elektron doska bo'lib, unda korporatsiyalar ko'rsatilgan va ularning kurslari ko'rsatilgan.