Mavzu: Raqamli ulanuvchi tarmoqlarning tarkiby tuzilishi

Ma`lumot uzatish tizimi tushunchasi. Uzluksiz va diskret kanallar.

Axborot – bu jarayon, xodisa, belgilar va xolatlarni ifodalovchi kattalikdir. Umuman olganda axborot juda keng tushuncha bo’lib u tabiatdagi xar qanday jarayon va xodisalrni misol qilib keltirish mumkin. Kommutatsiya soxasida axborotni qabul qiluvchiga kelayotgan turli kurinishdagi ma`lumotlar deb ta`rif berildi.[4],[6] Bunday ta`riflardan ya`na bittasi qo’yidagicha: Axborot-bu o’zatish, taqsimlash, xosil qilish, saqlash va foydalanish ob`ekti xisoblanuvchi ma`lumotlardir. Ma`lumot-bu uzatish va qabul qilib olish uchun muljallangan axborotning bir kurinishidir. SHu bilan birga axborotning bunday kurinishi yordamida axborotni saqlash, qayta ishlash va shu kabi amallarni bajarish mumkin. Demak axborot tushunchasi ma`lumot tushunchasiga qaraganda umumiyroq.

Axborotni quyidagi usullarda ifodalash mumkin: Masalan biror bir xodisani;

-rang, xid va ta`m orqali 2% dan 5% gacha ifodalash mumkin;

- matn (xarf va raqamlar) orqali 7% gacha ifodalash mumkin;

-ovoz (tovushning past-balandligi, intonatsiya va pauzalar) orqali 38% dan 45% gacha ifodalash mumkin;

-Xarakat va mimikalar orqali 35% dan 52% gacha ifodalash mumkin;

-multimediya xizmati (xarakat va ovozning birgalikda mujassamlashgan xolda uzatish) orqali 95% dan 98% gacha uzatish mumkin.

Axborot deganda qabul qiluvchiga kelib tushadigan xar xil ma`lumotlar tushiniladi. Adabiyotlarda axborotga berilagan quyidagi ta`rif ko’p uchraydi: axborot–bu uzatish, tarqatish, o’zgartirish,saqlash yoki bevosita ishlatish ob`ekti bo’lgan ma`lumotdir. Bu o’lchash natijalari, qandaydir ob`ektni kuzatish xaqidagi ma`lumotlar bo’lishi mumkin.

Manba tomondan kelib tushuvchi xabar elektraloqa tizimida tashuvchi bo’lgan signalga o’zgartiriladi. Elektraloqa tizimi signalni belgilangan sifat ko’rsatgichda muxitning bir nuqtasidan boshqasiga etkazishni ta`minlaydi.

Tarkibida xabar-signal-xabar o’zgartirgichi bo’lgan xabar uzatish sxemasi 1.2- rasmda ko’rsatilgan

1-rasm. Xabarni uzatish printsipi.

XM-xabar manbai;

Xqq-xabar qabul qilgich; DXU-diskret xabar uzatish.

Signal turlari. To’rt turdagi signallar mavjud:

1. 
   Uzluksiz vaqtning uzluksiz signali.
   
2. 
   Diskret vaqtning uzluksiz signali.
   
3. 
   Uzluksiz vaqtning diskret signali.
   
4. 
   Diskret vaqtning diskret signali.
   

Uzluksiz vaqtning uzluksiz signallari qisqacha uzluksiz (analog) signallar deb ataladi. Mavjud ko’plab mumkin bo’lgan uzluksiz qiymatlarning ixtiyoriysini qabul qilishi, ixtiyoriy momentda o’zgarishi mumkin (3-rasm). Bunday signallarga barchaga ma`lum bo’lgan sinusoidal signallar xam kiradi.

Diskret vaqtning uzluksiz signallari ixtiyoriy qiymat qabul qilishi mumkin, faqat oldindan belgilangan (diskret) ma`lum t₁ ,t₂ ,t₃.. momentlarda o’zgaradi (4-rasm). Uzluksiz vaqtning diskret signallarning farqi shundaki, ular ixtiyoriy momentda o’zgarishi mumkin, ammo ularning kattaligi ruxsat etilgan (diskret ) qiymatni qabul qiladi (4-rasm).


3-rasm.Uzluksiz signal. 4-rasm. Diskret vaqtning uzluksiz signali

Diskret vaqtning diskret signallari (qisqacha diskret signallar) (6-rasm) diskret vaqt momentida faqat ruxsat etilgan (diskret) qiymat qabul qilishi mumkin.

5-rasm.Uzluksiz vaqtning diskret 6-rasm.Diskret signal. signali.

Diskret xabarni signalga o’zgartirgich chiqishida tashkil qilinayotgan signal qoidaga ko’ra axborot parametri bo’yicha diskret xisoblanadi.


7- rasm. Ma`lumotlarning raqamli signali.

Ma`lumot uzatish texnikasida bunday signallar ma`lumotlarning raqamli signali (MRS) deb nomlanadi

Xabarni o’zgarishini ifodalovchi ma`lumot signal parametri ma`lumot signalning taqdim etuvchi(axborot) parametri deb ataladi.[11],[14],[15]

7-rasmda taqdim etish parametri amplituda bo’lgan va bu parametrning qiymati ko’pligi ikkitaga teng (u+U₁ va u+0) bo’lgan MRS tasvirlangan.

Signalning taqdim etish parametri xolatining aniqlangan qiymati aniqlovchi pozitsiyasi bo’ladi. Signal aniqlovchi pozitsiyasi almashinish momenti aniqlovchi moment(AnM) deyiladi. Signal ikki qo’shni aniqlovchi momenti orasidagi vaqt intervali aniqlovchi vaqt intervali(AnI) deyiladi.

Xabarning qanday kurinishda ekanligiga va signal tashivchining parametrlariga qarab xabarlar ketma-ketligi diskret kanalga yoki ma`lumotlar o’zatuvchi kanalga kelib tushadi.

Diskret kanal aloqa kanali va signal xosil qiluvchi qurilmalardan tashkil

topgan.

Signal xosil qiluvchi (SXq) qurilmalarda ma`lumot signallari elektr aloqa

kanallari orqali o’zatilishi uchun mos shaklga keltiriladi va diskret signallarning parametrlari bilan aloqa kanallari bilan aloqa kanallari parametrlarini moslashtiradi. SHu bilan birga qabul qismida qayta xosil qilish (oldingi xolatiga qaytarish) ni amalga oshiradi.

Diskret kanal va xatolardan ximoyalovchi qurilmalar majmuasi ma`lumot o’zatish kanalini tashkil qiladi. Xatolardan ximoyalovchi qurilmalar, tusqinlar

natijasida ma`lumot signallarida sodir buladigan xatolar sonini kamaytirish uchun ishlatiladi.

Ma`lumot uzatish trakti xabarni ishonchli uzatilishini ta`minlab beruvchi guruxli qurilmalar (GU) va rezervlashgan o’zatish kanallarining majmuasidir.

Xabarlar DMU tizimidan bir necha bosqichlar va jarayonlarni bosib o’tadi. Xabar manbasi (XM) o’zatish uchun tayyor bo’lgan ma`lumotni tanlaydi: Xabar elementlari (xarf, belgi, son) xatolardan ximoyalovchi qurilmada qayta ishlanadi, ya`ni aniq bir qonun-qoida asosida kodlashgan ikkilik signallar ketma-ketliklari xosil qilinadi. Bu ketma-ketlik signal xosil qiluvchi qurilma yordamida signal tashuvchisining parametrlari ma`lum bir formulaga mos ravishda signal tashuvchisining parametrlari ma`lum bir formulaga mos ravishda o’zgartiriladi va manipulyatsiyalashgan ketma-ketlik xosil qilinadi. Aloqa kanalida elektr signallar xabar manbadan qabul qiluvchi tomon tarqalayotib turli xil turli tashqi ta`sirlar (shovqinlar)ga uchraydi. qabullovchi qurilma signal va shovqin aralashmadan uzatilayotgan xabarga maksimal mos keluvchi (eng uxshash) optimal diskret xabarni xosil qiladi. Buning uchun qo’yidagi ketma-ket jarayonlar amalga oshiriladi:

-filtrlash;

-kuchaytirish;

-demodulyatsiya;

-diskret ketma –ketlikni dekodlash.

Diskret ma`lumot-bu axborotning o’zatish, saqlash, xosil qilish va qayta ishlash maqsadida diskret signallar orqali ifodalangan shaklidir. Axborotni aynan diskret signallar orqali ifodalanishiga sabab, bu xozirgi zamon va kelajakda barcha qurilmalarning raqamli bo’lishidir. CHunki raqamli qurilmalar aynan diskret ma`lumotlar orqali muloqot qiladi. «Diskret ma`lumot o’zatish» fani xabar manbayi, diskret ma`lumot uzatish tizimi va xabar iste`molchilar orasidagi muloqotni ta`minlash yo’llari va qonun-qoidalarini o’rganadi.

Xabar manbai - bu axborotlar majmuasidan o’zatish uchun kerakligini tanlab uni ma`lumot shakliga keltiruvchi odam va (yoki) qurilma. Xabar iste`molchi-bu

axborot etkazib berilishi lozim bo’lgan odam va (yoki) qurilma. Diskret ma`lumotlar (xabarlar) uzatish tizimi (DMUT) –bu manbadan iste`molchiga ma`lumot oqimini o’zatilishini ta`minlab beruvchi texnik vositalar majmuasidir.

Diskret xabar uzatish (DXU) tizimi. DXU tizim strukturaviy sxemasi 1.8 rasmda ko’rsatilgan. Xabarni signalga o’zgartirgich, manba xamda xabar qabul qiluvchi birgalikda DXU tizim tarkibiga kirmaydi. Diskret xabar manbaidan keluvchi simvollar a_iA, birlik elementlari kodli kombinatsiya ko’rinishida keladi. Kodli kombinatsiya kodning asosi m xamda kodli kombinatsiyani tashkil qiluvchi birlik elementlar soni (kod uzunligi n) bilan tavsiflanadi.

Kodning asosi-ma`lumot manbaidan kelayotgan signalning aniqlovchi pozitsiyalarining mumkin bo’lgan sonini ifodalaydi.

8- rasm. DXU manba struktura sxemasi.

SO’Q-signal o’zgartirish qurilmasi.

Adabiyotlar ro’yxati

1. 
   M.M. Musayev, A.A. Qaxxorov, Kompyuter tarmoqlarini yig’ish. Toshkent , 2004.
   
2. 
   S. S. G’ulomov va boshq. Axborot tizimlari va texnologiyalari. Toshkent,
   

«O’zbekiston», 2000.

3. 
   V.G.Olifer, Kompyuternыe seti printsipы, texnologii i protokolы. Moskva, 2006.
   
4. 
   Strolings V. Sovremennыe kompyuternыe seti. SPb, 2012.