Mavzu: "Qutadg’u bilig"da ramzlar

Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig “ asari yuzasidan juda ko’pchilik tadqiqot ishlarini olib borgan. Jumladan, S.Ibodov,H.Islomiy, F.Abdujabborovalarning ishlarida mavzu haqidagi umumiy fikrlar bayon etilgan.[2. 219-bet] Ularning xizmatlarini ham alohida ta’kidlab o’tish lozim.

O’zbekiston Respublikasi mustaqilligi sharofati bilan boshqa sohalar qatorida ma’naviy hayotimizda ham ulkan o’zgarishlarga, yangilanishlarga keng yo’l ochildi. O’zbekiston Respublikasi 1-prezidenti ta’kidlaganidek: “…Eng muhim vazifa shundan iboratki, o’zligimizni teran anglab, mutafakkir bobolarimiz , aziz avliyolarimiz qoldirgan bebaho merosni asrab-avaylab yanada boyitishimiz , ulug’ ajdodlarimiz ishining munosib davomchilari bo’lmog’imiz darkor”. [1. 12-bet.]

" Eng katta boylik-- bu aql-zakovat va ilm, eng katta meros--bu yaxshi tarbiya, eng katta qashshoqlik--bu bilimsizlikdir!"-deb muhtaram yurtboshimiz Shavkat Mirziyoyev bejiz ta'kidlamaganlar.[4. 24-bet].Yurtimiz mustaqillikka erishgach ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan bebaho adabiy merosni yangicha mezonlar asosida xolisona tadqiq qilish uchun har qachongidan ham dolzarb vazifa kun tartibiga qo’yildi. Ma’lumki, jamiyat,xalq, millatning ma’naviy-madaniy taraqqiyoti , barkamol avlodning shakllanishida badiiy adabiyotning ahamiyati nihoyatda ulkan. “Qutadg’u bilig” turkiy tildagi poetik janrlarning shakllanishi va evolyutsiyasini kuzatish uchun muhim manbadir. Turkiy tildagi adabiyotning XI asrdagi holati va uning oldingi davrlar, shuningdek, qo’shni xalqlar bilan aloqasi XI asr adabiy etiketiga munosabati kabi masalalarni “Qutadg’u bilig “ orqali yoritmoq mumkin. Bu masalalarning birortasi ham chuqur tahlil etilgan emas .

“Qutadg’u bilig” janr nuqtai nazaridan murakkab asar. Uning janr xususiyatlari haqida yo’l-yo’lakay bo’lsa-da , fikrlar bildirilgan. Bu haqda juda qisqa mulohazalar bilan bir qatorda , ayrim tadqiqotchilarning kengroq tarzda fikr yuritganlarini kuzatish mumkin.

“Qutadg’u bilig” haqida so’z yuritilgan asarlarda uning mavzu qamrovi va ifoda tarzi haqida fikrlar bayon qilingan. Masalan, Najib Osimbek : “ Qutadg’u bilig” mavzu e’tiborila “Siyosatnoma”ning aynidir. Turk avzoining mashhuri o’lan o’n birli vaznda va tarzi masnaviyda yozilmish o’lan bu asari nafis beshinchi asri hijriydagi turk jamoatining haqiqiy bir tasvirini , afkori ma’naviya va siyosatini go’stariyur”[5.259-bet] desa, H.Tavfiq, M.Ehson, H.Oliylar o’zlarining “Turk adabiyoti namunalarida uning masnaviy shaklda yozilganligini qayd etish bilan cheklanishadi”[8 . 24-bet] Shu xil fikrlarni boshqa ko’plab tadqiqotlarda ham uchratish mumkin. “Qutadg’u bilig” asarning shuhrat topishi bejiz emas edi. Chunki Yusuf xos Hojib o’z davrining yetuk mutaffakiri, chuqur bilimli, donishmand kishisi edi. Buni asarning mundarijasi va mazmunidan bilsak bo’ladi. U o’z asarida tibbiyot , falakiyot, tarix, geografiya, riyoziyot, handasa, falsafa , adabiyot, ta’lim-tarbiya, fiqhga oid fikrlarni bayon etib , faylasuf va qomusiy olim sifatida o’zini namoyon etgan. Chunonki, u barcha ijtimoiy tabaqalar o’rtasidagi muomala, munosabatlarni yoritish bilan diplomatiyaga oid qoidalar tizimini yaratdi, turli kasb-egalarining kasb-koriga oid talablar va jamiyatning axloqiy tamoyillarini tarannum etish bilan ta’lim-tarbiya sohasida o’ziga xos uslubni yaratgan. Muhtaram prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaganlaridek: “ Insonga insonparvarlik , yaxshi xulq, ta’lim –tarbiya va umuman, ijobiy xislatlarni o’rgatuvchi maktab bu-oila. Xalqimizda “Qush uyasida ko’rganini qiladi “, degan maqol bor. Tarbiya- oiladan boshlanadi ,desak xato qilmaymiz . Biz bunda sog’lom, yetuk , komillik sari intiladigan oilani nazarda tutyapmiz. Oila qanchalik sog’lom bo’lsa , jamiyat ham shunga mutanosib bo’ladi”.[4.67-bet]. “Qutadg’u bilig” asarida adolat , bilim , aql, sog’lik , davlat va undan to’g’ri foydalanish haqida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan.

I.”Qutadg’u bilig” dostonining yaratilishi va o’rganilish tarixi.

Ma'lumki, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asari turkiy xalqlar adabiyoti tarixida muhim o’rin egallab , jahon adabiyotidagi badiiy kashfiyotlarning eng porloq namunalaridan hisoblanadi . “Qutadg’u bilig”ning yaratilishi turkiy xalqlar adabiyoti tarixida ilk klassik poeziyaning kamolot davrini tashkil etadi. Mazkur asarning paydo bo’lishi tasodifiy bir hol bo’lmay , qadimiy tarixga ega bo’lgan turkiy xalqlar poeziyasi taraqqiyotining qonuniy hodisasi sifatida o’zida turkiy poeziyaning barcha muvaffaqiyatlarini aks ettirgan.

O’tgan asr chet el olimlari orasida “Qutadg’u bilig” bilan eng ko’p shug’ullangan va katta yutuqlarni qo’lga kiritgan olim venger sharqshunosi Xerman Vamberi bo’ldi. Uning e’lon qilgan asari “Qutadg’u bilig”ni butun Yevropaga tanitdi va u yerda bu asarning jiddiy o’rganilishi uchun keng yo’l ochib berdi. Asarni atroflicha o’rganish ishida turkiyalik olimlarning hissalari nihoyatda salmoqlidir. Ayniqsa, Muhammad Kuprilazoda , Rizo Nur, Faxri Funduk o’g’li, notiq Orkin, Sodiq Oran, R.R.Arat, A.Dilachar va boshqalarning ishlarida “Qutadg’u bilig” bilan bog’liq ko’pgina masalalar haqida fikr yuritilgan. R.R.Arat “Qutadg’u bilig”ning Turkiyadagi eng kuchli bilimdonlaridan edi. Olim asarni o’rganishga doir ko’plab maqolalar yozdi, Hirot, (Vena), Qohira, Namangan nusxalarining faksimilesi , tanqidiy matni va lug’atini e’lon qilgan. O’tgan asrning 60-yillaridan boshlab “Qutadg’u bilig”ni o’rganish bilan rus turkologlari shug’ullana boshlashdi. 1861-yili N.I .Ilminskiy doston muqaddimasidan parcha va uning tarjimasini bergan. XIX asrning 90-yillaridan bu asarni o’rganishga V.V. Radlov kirishgan va olim asar bilan deyarli 25 yil shug’ullangan. V.V. Radlovning buyuk xizmati shundaki, u asarning yangi va nisbatan mukammal nashrini amalga oshirgan.[6. 1890]

O’zbekistonda bu asarni o’rganish “Qutadg’u bilig”ning uchinchi –Namangan nusxasining topilishi bilan bog’liqdir. Bu haqida dastlab ”Turkiston” gazetasida xabar e’lon qilinadi, so’ng Fitrat, shuningdek, A.Sa’diyning maqolalari bosiladi. Fitratning “O’zbek adabiyoti na’munalari”da asarning shu nusxasidan parchalar tegishli izohlar bilan beriladi. Asarni o’rganish va uni targ’ib qilishda A.P.Qayumov , G’.A. Abdurahmonov , N.M.Mallayev , Q.Karimov , Q.Sodiqov kabi olimlarimizning ham tegishli hissalari bor .

“Qutadg’u bilig”ni o’rganishda Q.Karimovning xizmatlarini alohida ta’kidlash kerak. Olim ko’p yillar davomida asar ustida ilmiy tadqiqotlar olib borgan. U ko’plab maqolalar e’lon qilgan. “Qutadg’u bilig”da kelishik kategoriyasi “ mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini yozgan. Birinchi marta asarning transkripsiya va hozirgi zamon o’zbek adabiy tiliga tavsifini e’lon qildi.”Qutadg’u bilig”ning sharhli nashrini amalga oshirdi. Q.Karimov juda to’g’ri ta’kidlaganiday, ”Qutadg’u bilig” haqida qanchalik ko’p ilmiy ishlar qilingan bo’lishiga qaramay , hali turli masalalar sohasida ko’pgina anglashilmovchiliklar bor. Asarning ba’zi tomonlari tadqiqotchilar e’tiboridan chetda qolib ketyapti. Asarning filologik jihatdan o’rganilishida Q.Sodiqov ham samarali mehnat qilib kelmoqda. U asarning uyg’ur yozuvidagi nusxasi ustida ayniqsa jiddiy tadqiqotlarni olib bordi. Shuningdek, asarning fonetikasi , leksikasi ustidagi tadqiqotlari ilm ahlining e’tirofiga sazovor bo’ldi.Atоqli оlim E.Bertels asar pоetikasidagi o‘ziga xоsliklar, ayniqsa Yusuf Xоs Hоjib оziqlangan manbalarni aniqlashda yaxshi tashabbuslar ko‘rsatgan edi. Bunday qiyosiy usul, xususan, adabiyot va fоlklоr yo‘nalishida keyinrоq X.Kоrоgli tоmоnidan ham amalga оshirilgan.

«Qutadg‘u bilig»ni tarixiy manba sifatida o‘rganishda V.V. Bartоlddan keyin

eng katta muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritgan оlima О.A.Valitоvadir. U asarning adabiy xususiyatlari ustida ham ancha salmоqli ishlarni amalga оshirdi. Xususan, dоstоnning xalq оg‘zaki ijоdi bilan alоqasi, asardagi fо klоr mоtivlarining yoritilishi ustida yaxshi natijalarni qo‘lga kiritdi, asar pоetikasiga оid jiddiy kuzatishlarini amalga оshirdi. O‘rni kelganda ta`kidlash jоiz bo‘ladiki, biz qiziqayotgan mavzu «Qutadg‘u bilig»dagi xalq maqоllarining badiiy-estetik vazifalarini muayyanlashtirishga bo‘lgan dastlabki urinish ham Rоssiya sharqshunоsligida О.A.Valitоva tоmоnidan amalga оshirilgan edi. Оlima birinchi marоtiba asar tarkibidagi maqоllarning ayrim turkiy xalqlar оg‘zaki ijоdidagi parallelliklariga e`tibоrni tоrtgan edi. Shuningdek, asarpоetik matnidagi manbalarni aniqlashga urinish ham оlimaga yaxshi natijalarni keltirdi. U ayrim mоtivlarning Sharq xalqlari adabiyotidagi mushtarakliklar bilan izоhlanishini amaliy jihatdan isbоtlab berdi. Asar pоetikasinini o‘rganishda yirik sharqshunоs оlima I.V.Steblevaning alоhida xizmatlarini ham ta`kidlash kerak. Оlimaning eng yirik xizmatlaridan biri shundaki, u asarni umumsharq hamda umumturkiy adabiyoti va san`ati kоntekstida o‘rganishning nazariy va amaliy asоslarini yaratib berdi. U Yusuf Xоs Hоjibning turkiy adabiyot taraqiyotidagi o‘rni va ahamiyatni atrоflicha asоsladi, bu asоslarning ilmiy va nazariy ahamiyatini ko‘rsatib berdi.

I.V.Stebleva muxtasar hоlda asarning pоetikasiga xоs bo‘lgan asоsiy xususiyatlarni belgilashga, asarning qadimgi turkiy an`analar, shuningdek, arab va fоrs-tоjik adabiyoti pоetikasi bilan alоqadоr jihatlarini ko‘rsatishga harakat qildi. Xususan, asarning vazni va qоfiya xususiyatlariga оid yangi xulоsalari bilan turkiyshunоslik ilmini salmоqli darajada bоyitdi. 1970- yilda «Qutadg‘u bilig»ning 900 yilligi munоsabati bilan IV Turkshunоslar anjumani mazkur asarni o‘rganishga bag‘ishlandi. O‘sha paytdagi «Sоvetskaya tyurkоlоgiya» jurnalining bitta sоni shu sanaga ataldi. Mazkur anjuman rezоlyutsiyasida Mоskva, Leningrad, Оlma-Оta, Ashxоbоd, Bоku, Tоshkent, Frunze, Abakan, Nukus, Chebоksar, Nalchik, Yakutsk, Qоzоn, Nоvоsibirsk, Ufa, Farg‘оna, Buxоrо, Tartu, shuningdek, Budapeshtdan 130 оlim ishtirоk etgani qayd etilgan. «Qutadg‘u bilig»ning Rоssiyada o‘rganilishiga S.N.Ivanоv ham munоsib hissa qo’shgan. U asarni rus tiliga to‘la she`riy tarjimasini amalga оshirdi, asarning pоetik xususiyatlari haqida ilmiy kuzatishlarini e`lоn qildi.

Yusuf Xos Hojib hayoti va faoliyati haqida juda oz ma’lumot saqlanib qolgan. Aniqrog'i, uning hayot yo‘li to‘g‘risida muallifning o‘z asari «Qutadg‘u bilig» («Saodatga yo'llovchi bilim») dagi ayrim ishoralar asosida ma’lum tasavvurlar hosil qilish imkoniyatiga egamiz. Shoir qoraxoniylarning yirik madaniy markazlaridan va poytaxt shaharlaridan biri Bolosog'un (Quz O‘rdu)da tug‘ilgan. Dostonning muqaddimasida adib o‘zi dunyoga kelgan yurtni quyidagicha tasvirlaydi:[11. 5-bet.]

Munuqi turug‘laq Quz O ‘rdu el

Tub-asli, nasabdin yurumish tili.

Mazmuni:

Buning tug‘ilgan eli Quz O‘rdudir,

Tub-asli, nasl-nasabidan tili so‘z ochdi.

Shoir dostonni yozgan paytida yoshi ellikdan oltmishga tomon borayotganini qayd etadi:

Tegurdi manga ellik yashim,

O‘qir oltmish emdi manga kel teyu.

Asarda «Qutadg‘u bilig»ning yozilish tarixi haqida keltirilgan ishoralar Yusuf Xos Hojibning tug‘ilgan yilini aniqlash imkonini beradi. Shoir dostonda bu haqda quyidagi satrlarni bitib qoldirgan:

Yil altmish eki erdi to‘rt yuz bila,

Bu so‘z so‘zladim man tutib jan sura.

Tugal o‘n sakkiz oyda aydim bu so‘z

O‘durdum, adirdim, so‘z evdib tera.

Keltirilgan iqtibosdan ma’lum bo‘lishicha, adib «Qutadg‘u bilig»ni hijriy 462 (1069-1070) yilda yozib tugatgan. Asarni yozish uchun bir yarim yil vaqt sarflangan. Shoir dostonni yozishga kirishganda yoshi ellikda ekanligini nazarda tutsak, uning hijriy 410 (1019) yilda tug‘ilganligi ma’lum bo'ladi. Muallif «Qutadg‘u bilig» dostonini Bolosog‘unda yoza boshlagani, uni Qashqarda nihoyasiga yetkazganligini ham eslatib o‘tadi. Yusuf Xos Hojib o‘z asarini qoraxoniy hukmdorlaridan Tavg'ach Bug‘raxon (Tavg'ach ulug‘ Bug'ro qoraxon Abo Ali Hasan binni Arslonxon)ga taqdim etadi. Hukmdor shoirning mehnatini yuksak qadrlab, unga «Xos Hojib» (muqarrab, eshik og‘asi) unvonini beradi. Shundan keyin u Yusuf Xos Hojib nomi bilan taniladi. Yusuf Xos Hojib«Qutadg‘u bilig» dostonini yozar ekan, avvalo, markazlashgan davlatni barpo etish, Tavg‘achxon va Ilekxonlar o‘rtasidagi ixtiloflarni tugatish g'oyasini badiiy ifodalashni o‘z oldida asosiy maqsad qilib qo‘yadi. Shu bois adib didaktik mazmunga ega bo‘lgan bu asarda davlatni idora qilish usullari, jamiyatdagi turli toifa, tabaqa, ijtimoiy guruh vakillarining, jumladan, Tavg‘achxon, Ilekxonlaming fe’l-atvori, davlat qurilishi, ijtimoiy tabaqa vakillarining jamiyatdagi o‘rni kabi siyosiy-iqtisodiy,ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-ta’limiy masalalarni yoritishga alohida ahamiyat beradi. «Qutadg'u bilig»ning bu xususiyatlari uni nizomnoma,siyosatnoma maqomidagi bir asar darajasiga ko‘taradi. Yusuf Xos Hojib bu asami yozishdan maqsad xalq oldidagi yana bir burchni ado etish ekanligini dostonning muqaddimasida quyidagicha qayd etadi:

Arabcha, tojikcha kitoblar o‘qush,

Bizning tilimizga bu yumgi uqush.

Shoir o‘rinli e’tirof etganidek, arabcha, tojikcha kitoblar ko‘p bo'lib, bizning tilimizda mazkur kitob donishmandlikning ilk namunasi edi. «Qutadg'u bilig» dostoni o‘z davrida keng shuhrat qozongan, turkiy tildagi eng yaxshi asar sifatida baholangan. Mazkur pandnomaning turli joylarda turlicha nomlar bilan atalganligini muallifning o‘zi asar muqaddimasida faxr bilan ta’kidlaydi. Bu kitobni chinliklar «Abadul-muluk» («Hukmdorlar odobi»), mochinliklar (sharqiy turkistonliklar) «Oyinul-mamlakat» («Mamlakatning tartib usuli»), Sharq elining kattalari «Ziynatul- umaro» («Amirlar ziynati»), eronliklar «Shohnomai turkiy» ba’zilar «Pandnomai muluk» («Hukmdorlar nasihatnomasi»), turonliklar esa «Qutadg‘u bilig» deb nomlaganlar.«Qutadg‘u bilig»ning asliyati nasriy muqaddima bilan boshlanadi.Unda dostonning to‘rtta yetakchi qahramonlari haqida ma’lumot beriladi.

Ular: Kuntug‘di, Elig-hukmdor, adolat ramzi; Oyto‘ldi-vazir,davlat ramzi; O‘gdulmish-vazirning o‘g‘li (keyinchalik vazir)-aql ramzi va nihoyat O‘zg‘urmish-qarindosh, zohid ofiyat (qanoat) ramzidir. Doston ana shu qahramonlar o‘rtasidagi munozara, savol-javob tarzida yozilgan.Ilm ahli o‘rtasida mazkur nasriy muqaddima Yusuf Xos Hojib tomonidan emas, balki biror bir kotib qalami bilan yozilgan bo‘lishi mumkin, degan fikrlar ham mavjud. Biroq sharqshunos S.Malov muqaddima ham bevosita adib qalami bilan insho qilingan bo‘lishi kerak degan, taxminiy xulosalarga keladi. «Qutadg‘u bilig»ning hajmi (Namangan nusxasida) 6500 bayt (o‘n uch ming misra)ga yaqin bo‘lib, 73 fasl bobdan tashkil topgan. Uning dastlabki fasli an’anaviy muqaddima boblaridan iborat. Bularda Alloh hamdi, Muhammad alayhissalomga bag'ishlangan na’t, to‘rt xalifa ta’rifi keltirilgan. Shuningdek, yoz tavsifi,Bug‘raxon madhi, yetti sayyora va o‘n ikki burj, til odobi, ilmning foydasi kabi masalalar tasviri ham muqaddimadan o‘rin olgan.Dostonning bevosita Alloh hamdi bilan boshlanishini inobatga olsak, bizningcha, S.Malovning nasriy muqaddima haqidagi fikri haqiqatdan yiroq ko‘rinadi.

―Yusuf Xоs Hоjib o‘z asarining muqaddimasida bizga habar berishicha, kitоb asоsida 4 xarakterdagi ramziy оbrazlar yotadi. Ularning har biriga muayyan vazifa

yuklatilgan:

- Chiqqan kun, quyosh (Kun tug’di) -Pоdshо (bek)-Adоlat

- To‘lin оy (Оy to’ldi)-Vazir-Baxt-saоdat

- Yuksak aql (O’gdulmish)-Dоnо, dоnishmand-Intellekt (bilim)

- Uyg‘оngan, tetik-(O’zg’urmish)-Asketik, ruhоniy, Оxirat

―Asarning birinchi qismida dastlabki 3 qahramоn xarakter tavsifi va erоniy an`analardan kirib kelgan shоhlar ko‘zgusi mavzusi asоsiy o‘rin egallaydi. Ikkinchi qismda esa, O‘zg‘urmish (uyg‘оq, xushyor)ning muxоlifatga asоslangan xarakteri hamda o‘sha davrga xоs dinga tasavvufiy qarash yohud islоmiy mistika to’g‘risida gap bоradi.Mazkur qism ―Qutadg‘u biligning eng muhim jihatlarini namоyon qilgan

―Asar uchun shunday bir uslub tanlanganki, unda yuksak insоniy tuyg‘ular bevоsita turli qaxramоnlar timsоlida gavdalanadi. Asardagi farоvоn hayot, adоlat, baxt va imоn sari eltuvchi yo‘l Adоlat, Davlat, Aql va Qanоat timsоllarida o‘z ifоdasini tоpgan. “Qutadg’u bilig”ning tadqiqotchilaridan biri B.To’xliyev ta’kidlaganidek , Yusuf Xos Hojib “Komil inson haqida gapirar ekan, kamolotning qator belgilarini ko’rsatib o’tadi. Ularning eng asosiysi alohida shaxsning o’z manfaatlari, shaxsiy istaklari doirasini yorib chiqib, boshqalar g’ami bilan yashashi, ko’pchilik manfaati uchun fidoyi bo’la bilishdir”.[9. 38-bet.] Hozirgacha “Qutadg’u bilig”ning Hirot, Qohira, Namangan nusxalari ma’lum bo’lib, Venaga keltirilgan Hirot nusxasini Herman Vamberi nashr qildi va tarjimasini berdi.

2. “Qutadg’u bilig” dostonida adolatli hukmdor talqini-Kuntug’di timsolida.

Asar qahramonlarning o‘zaro suhbati asosiga qurilgan. Yusuf Xos Hojib tasvirida Kuntug‘di «qilmishlari to‘g‘ri, fe’l-u raftori rost, tili chin, yetuk, ko‘zi va ko‘ngli boy,bilimli, zakovatli, hushyor, yomonlarga misli bir olov edi»Oyto‘ldi – vazir, ayni paytda Davlat ramzi. Uning
fe’l-atvorida barcha ezgu xislatlar mujassam. Shunga qaramay, davlat alohida e’tiborni ham talab qildi. Yusuf Xos Hojib bunday mulohazalarni o‘z qahramonlarini so‘zlatish orqali ko‘rsatib beradi.

Oyto‘ldining ham, Kuntug‘dining ham o‘z tabiatlarini,

asl mohiyatini ramziy detal va xatti-harakatlar yordamida
ko‘rsatib berishi yuqoridagi matnlardan ayonlashdi.To‘p, kiyik, qilich, zahsolingan idish,shakar,Oyva Quyosh sayyorasining harakatlanish jarayonlari mana shu
ramziylik uchun asos vazifasini bajargan.
Kuntug‘diga adolat ramzining berilishi tasodifiy emas.
Adib bu bilan davlat tepasida Adolat, odil hukmdor va ado-
latli qonun-qoidalar turishi kerak, degan aqidani aks ettiradi.
Kuntug‘di degan nom ham o‘rinlidir. Chunki Kun –
Quyosh hammaga bir xil yorug‘lik beradi. Hammani birdek
isitadi. Uning uchun katta-kichik, boy-kambag‘alning farqi
yo‘q. Adolatning qarshisidagi eng yaramas illatlar: qonunni
buzish, yolg‘onchilik, suqlik, zo‘ravonlik, uyatsizlik, andisha-
sizlik, ish ustida g‘azabkor bo‘lish, boshqalarga naf bermaslik,
badmastlik, egri qo‘llikdir. Uning nazarida, haqiqiy inson
barcha xalqqa faqat yaxshilik qiladi, uning evaziga yana
kishilardan mukofot kutmaydi.
Kuntug‘di ezgu kishi hech qachon o‘z tabiatini o‘zgartirmaydi, chunki yaxshi qiliq oq sut bilan kirsa, o‘lim keb
tutmaguncha o‘z tarzini buzmaydi, deb uqtiradi.Endi muallifning koinotdagi boshqa bir jism – Kun va uning holati bilan bog‘liq fikrlariga e’tibor qaratamiz. Asar qahramoni Kuntug‘di, o‘z ismining ma’nosini ta’riflar ekan, sifatini Kunga o‘xshatadi. Shu o‘rinda Kunni ta’riflab, deydi:

Yana ma bu Kun burji sabit turur,
Bu sabit tedukum tubi berk bo‘lur.

Bu Kun burji Arslan, bu burj tebramas,

Evi tebramasa uchun artamas.

(Yana shu borki, Kun burji sobitdir (barqaror, turg‘undir),

Sobit deganimning ma’nosi shuki, uning asosi mahkamdir [ya’ni Kun burji o‘zgarmasdir].

Bu Kun burji Arslon [ya’ni Asad]dir, bu burj tebranmaydi,

Uyi [ya’ni burji] tebranmaydi, shuning uchun o‘zi buzilib kamaymaydi).

Yusuf Xos Hojibning ta’rificha, Kun qo‘zg‘almasdir. Kun burji barqaror, turg‘undir. Kun burji sabit turur (Kun burji sobitdir) deya ta’kidlaydi olim. Shuning uchun doim birday yorug‘liq sochib turadi.Buyuk mutafakkir Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig” kitobining an’anaviy boshlamasidan keyinoq insonning haqiqiy baxti bilimda ekanligini bayon etdi. U dunyoda odam paydo bo’libdiki, faqat bilimli kishilargina ezgu ish qilib, adolatli siyosat yurgizib kelgan, ana shu bilim va zakovati tufayli kishilar razolatdan poklanganligini ta’riflaydi. Hatto hukmdorlar ham yurtni, davlatni aql,adolat,ilm,zakovat bilan idora etsa, el-yurt farovon bo’ladi, to’q va tinch hayot,kechiradi deydi. U kuch va qurolni aql va bilimdan keying ikkinchi o’ringa qo’ygan. U yurtni idora etuvchilarni va xalqni boshqaruvchilarni ikki toifaga bo’lib, biri adolatli siyosatni yurituvchi beklar va ikkinchisi dono olimlar deydi. Chunki siyosatchilar yurtni boshqarsa, olimlar ma’rifiy yo’l-yo’riq ko’rsatadi. Shuningdek, amaldorlarga xoh katta , xoh kichik bo’lsin, baaland himmatlilik , muruvvatli bo’lish , samimiylik xos fazilat ekanligini alohida ta’kidlaydi. Insonning haqiqiy boyligi ko’z va ko’ngli to’qligi deb baho beradi. Zero, ochko’zlik, ta’magirlik insonda poraxo’rlik kabi yomon illatning tomir otishiga olib keladi, deydi. Ayniqsa, davlat hukmdori bunday illatalrdan yiroq bo’lishi kerak.

3.Oyto’ldi va O’gdulmish obrazlarining dostondagi o’rni.

Muhimi shundaki, muallifning olam va uning tuzilishi to‘g‘risidagi falsafiy qarashlari ilmiy kitoblardagidek to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, balki badiiy shaklda, asar qahramonlarining holati, gap-so‘zi orqali bayon etiladi. Asarda ilmiy haqiqat bilan ijodkorning badiiy tafakkuri o‘zaro uyg‘unlashib ketgan. Hukmdor Kuntug‘di-elig (otining lug‘aviy ma’nosi – «chiqqan, tuqqan Kun»), vazir Oyto‘ldi ( «to‘lin Oy») – Quyosh va Oyning holatini ham badiiy shaklda aks ettiradi.

Yusuf Xos Hojib Oyni ta’riflar ekan, uning tinimsiz harakatda ekanini alohida ta’kidlaydi. Oyning ta’rifi asar qahramonlari Kuntug‘di elig bilan vazir Oyto‘ldi suhbatida yaxshi ochib berilgan. Oyto‘ldi deydi:

Bu Ay o‘rni bo‘ldi evi munqalip,
O‘runsuz bo‘lur munqalip nang qilip.

Bu Ay burji Saratan, bu ev evrulur,

Evi evrulur ham o‘zi chevrulur.

Qayu evka kirsa, bu Ay terk chiqar,

Chiqari uchun terk batarin yiqar.

(Bu Oyning o‘rni o‘zgaruvchan uydir,

U o‘zgaruvchan harakat qilib, o‘rinsiz bo‘lib qoldi.

Oyning burji Saratondir, bu uy doim aylanadi.

Uyi aylanadi, shuning uchun o‘zi ham charx uradi.

Qaysi uyga [burjga] kirmasin, bu Oy tez qaytib chiqadi,

Chiqish uyi bo‘lgani uchun, botgan uyini tez tark etadi).

Oyto‘ldi, o‘z otining ma’nosini izohlar ekan, sifatini Oyga mengzaydi:

Bu Ay tug‘sa, ashnu edi az tug‘ar,
Kuninka beduyur, yuqaru ag‘ar.

To‘lun bo‘lsa, to‘lsa, ajunda yarur,

Ajun xalqi andin yaruqluq bulur.

Tugal bo‘lsa, ko‘r, Ay bu ag‘sa ediz,

Yana erlu to‘rchir, ketar ko‘rk mengiz.

Yaruqluqi eksur, yana yo‘q bo‘lur,

Tug‘ar kecha azin, yana-o‘q to‘lur.

(Oy tug‘ilganda, boshlab juda kichik tug‘iladi,

So‘ng kundan-kun ulg‘ayadi, yuqori ko‘tariladi.

To‘lin bo‘lsa, to‘lsa, olamni yoritadi,

Olam xalqi undan yorug‘liq topadi.

Oy tugal to‘lishib, eng baland ko‘tarilsa, ko‘rgin,

Yana yemirilib, kamaya boradi, yuz chiroyi ketadi.

Yorug‘lig‘i kamayadi, yana yo‘q bo‘ladi.

Qayta tug‘ilgach, kechasidan boshlab oz-ozdan yana to‘lishadi).

Yusuf Xos Hojibning ta’rificha, Oy harakatda bo‘lgani uchun yorug‘lig‘i o‘zgarib turadi. «Kun bilan yuzma-yuz kelganda to‘lishadi» (Yashiq birla o‘tru,baqishsa,to‘lur) deya ta’kidlaydi shoir. Oyto’ldining Elig bilan uchrashuvida uning elig sinovidan o’tish jarayonidagi savol-javoblar natijasida davlatning sifati va fazilatlari , uning bevafoligi va bebaholigi, adolatning xislatlari, shuningdek, el-yurt boshqaruvchilarining xislatlari bayon etiladi. Oyto’ldining o’g’li O’gdulmish bilan eligning suhbatida esa saroy amaldorlari : beklar, vazirlar,lashkarboshilar, hojiblar, elchilar , sarkotib, xazinador, dasturxonchilar, sharobdorlar, beglarning o’z xizmatkorlariga munosabati qanday bo’lishi kerakligi bayon etilgan.

4.O’zg’urmish obrazida muallif badiiy niyatining ifodalanishi.

«Qutadg‘u bilig»da yaxshi xislat va fazilatlami ezgulik, salbiy illatlami esa esizlik (yomonlik) deb atagan muallif jamiyat taraqqiyoti uchun komil inson, barkamol shaxs nihoyatda muhimligini teran idrok etadi. Shu bois shoir o‘z asarida uylanish, bola tarbiyasi kabi mavzularga ham jiddiy e’tiborini qaratadi. Asarda keltirilgan O‘gdulmish bilan O‘zg‘urmish orasidagi munozara buning yorqin dalilidir.O‘gdulmishning aqidasicha, dunyodan toq o‘tish insonni bezamaydi.Jismoniy soglom inson (erkak va ayol) turmush qurib, farzand ko'rishishart. Zero, bu o‘z navbatida islomiy shariatning ham qat’iy talabidir.Dostonda O‘zg‘urmish uylanish, yaxshi farzand ko‘rish afzalliklarinie’tirof etib, o‘g‘il-qizning fe’l-u matlabi yomon bo‘lsa, buning oqibati yaxshilikdan darak bermasligini ta’kidlaydi. Asarning boshqa o‘rnida O‘zg‘urmish uylangan kishini kema minguvchiga o‘xshatadi. O‘g‘il-qiz tug‘ilsa, kema sinib, unga minguvchi halokatga uchrashi tayin degan xulosaga keladi. Asardagi bunday ziddiyatli fikrlar kitobxonni mulohazaga chorlaydi. Doston xotimasida O ‘zg‘urmish o‘lim bilan olisha turib, uni ko‘rishga kelgan qarindoshi O‘gdulmishni tezda saroyga qaytishi, u o‘sha yerda bo‘lsa, xalqqa nafi ko‘p tegishini aytishi kitobxonning bu qahramonga bo‘lgan fikrini charxlaydi. Yusuf Xos Hojib bola tug‘ilishi bilanoq uning tarbiyasi bilan shug‘ullanilsa, farzandning odobi, axloqi,ta’lim-tarbiyasi risoladagidek bo‘ladi, degan xulosaga keladi.Shoir davr ahlini moddiy-ijtimoiy imkoniyatlariga tayanib,mag‘rurlanib ketmaslikka chaqiradi. Shuningdek, ishratparastlik, kek,gina, kudurat, adovat, nizo, xusumat, buzuqlik, mayparastlik, boylik va davlatga haddan tashqari berilishni qattiq qoralaydi. O’gdulmish va O’zg’urmish munozaralari , elig bilan O’zg’urmish munozarasida esa insoniy xislatlar , xizmat va turmush odoblari borasida fikrlar bayon etilgan, turli kasb egalari vasfi berilgan. Asarda “O’gdulmish maqtovi “ nomli bob keltirilgan bo’lib, unda quyidagi g’oyalar ilgari surilgan.[ 11. 94-bet]

-Ey, O’gdulmish, -dedi hoqon. –Seni barcha donolar maqtashadi.

Ishonchli , mehribon , sodiqsan butun ,

Kishilik bilan sen qo’l cho’zding bu kun.

Mendan kerak endi bir ezgu ulush ,

Loyiq javob olsin o’zing qilgan ish.

Naqadar sevindi sendan bu ko’ngil,

Sevinchlaring ortsin sening ham o’g’il.

O’gdulmish ham bu maqtovlardan xursand bo’ldi.

Og’ishmadi , tun-kun xizmat qildi taxt,

Xizmati qo’l keldi, eshik ochdi baxt.

Yigit aql-idrok bilan ishladi. Uning sharofati bilan davron yaxshilandi. O’zining ham qo’li uzun bo’ldi.

Aql-idrokli kishilarning ish sharoitlari ham yaxshi bo’lishi kerak. Shunda ularning barcha imkoniyatlari yuzaga chiqadi:

Umring uzun bo’lsin, ey, jo’mard , botir,

Buni yaxshi tingla, ey mard bahodir:

Kimda davlat bo’lsa uzayar qo’li,

Butun ishlari o’ng ravondir yo’li.

Olam faylasufin moli bo’lmasa,

Necha chechan bo’lsin, tiyilar tili.

Olamning yo’l –yo’riqlari shunaqa. Dunyo-davlat yovuzga yuz tutadigan bo’lsa uning yuzi suvlanadi, ya’ni obro’-e’tibor topadi. Davlat kichikka qo’l bersa , u buyuklik oladi.

Dunyo-davlat kelsa hamma orzular ushaladi. Odam dong taratadi, oti olamga yoyiladi.ammo davlat ketsa,mag’rur boshlar ham egiladi.Xuddi shuning uchun ham mol-mulkka ko’ngil qo’yish aqllilar ishi emas.

Elig ko’nglidan kechgan bu gaplar uni ezgulikka undadi. U xalqqa naf keltiradigan yumushlar bilan band bo’ldi.

Yusuf Xos Hojib “Davlat Adolat va Aql bilan boshqarilmog’i kerak” fikrni ramziy shaklda ifodalagan.O’gdulmish va O’zg’urmishning savol-javoblari ba’zan keskin munozara darajasiga yetadi. O’gdulmish shunda ham bosiqlik qiladi,aql bilaan fikr yuritadi, natijada O’zg’urmishni o’z g’oyalariga ishontira oladi. Uning fikricha:

Xudo berdi qulga ikki ko’z, quloq,

Ular bilan dunyo oxiratga boq.

Ushlash uchun berdi yana ikki qo’l,

Biri dunyo , biri oxiratga yo’l.

Ikki oyoq berdi yana yurishga,

Biri u yon, biri bunda turishga.

Bugina emas , dunyoviy ishlarning barchasi hayotiy zarurat ekanligini ham u tinmay uqtirdi. Shu maqsadda dehqon, savdogar,chorvador, hunarmand, kambag’allar oila , bola-chaqa , ularning tarbiyasi haqida ham gapiradi, tushuntiradi.U o’z maqsadi yo’lida og’ishmay harakat qiladigan, sabot va matonatli inson. U o’z ishini chala qoldirib , yarim yo’ldan qaytadiganlar toifasidan emas. Aslida,O’zg’urmish e’tiroflarining asosida ham mana shu xislatlar turadi.O’zg’urmish so’zining ma’nosi “hushyor qiluvchi”,”sergaklantiruvchi”degani.Uning zohid qiyofasida ko’rinishida shu ma’noga uyg’unlik bor.U behuda ishlar bilan band bo’lish, har xil mayda-chuyda orzu-havaslarga ovunib umrini behuda o’tkazib yuborishdan ogohlantiradi.mudrab borayotgan tuyg’ularni sergaklantiradi.Dunyoda faqat davlat yoki aql bilan bitirib bo’lmaydigan ishlar ham borligidan,inson ko’nglida nozik tuyg’ular mavjlanib turishidan xabar beradi,shu tuyg’ular beparvo bo’lmaslikka undaydi,umrni behuda o’tkazmaslik uchun hushyorlikka chaqiradi. O’zg’urmish-mushohadali , qat’iy fikrli inson. O’zg’urmish taqvodor kishi. U din va diyonatni hamma narsadan ustun ko’radi. Uning uchun yaxshi kiyim, tansiq taom , har xil o’yin kulgilar ketidan boorish umrni shamolga berish bilan barobardir. Uning fikricha inson o’z qalbini boyitishi,, vujudini har xil illatlardan forig’ qilishi kerak. Buning yo’li esa ma’rifatdir. Fikrning isboti uchun u O’gdulmishga shunday deydi:”Sen tansiq taomlarni ,men esa oddiy arpa oshni yeymiz.Uxlab tursak, ikkimiz ham och qolamiz. Shunday ekan, bunday ovqatlarga ruju qo’yishning nafi yo’q. Sen kimxoblarga o’ralib yurasan, men esa dag’al yungdan tikilgan to’n bilan kifoyalanaman. Ertaga o’lim kelsa ikkimiz ham yalang’och ketamiz.

Xulosa.

«Qutadg’u bilig» XI asr adabiyotining muhim yodgorligidir. U turkiy tildagi yozma adabiyot hali u qadar boy tajribaga ega bo’lmagan bir davrdavujudga keldi. Shoir fors-tojik tilida ijod etish an’anasi izidan bormadi, balki katta jur’at bilan o’z ona tilida yirik badiiy asar yaratishga kirishdi va uni muvaffaqiyat bilan tugatdi. U xalq og’zaki ijodi va yozma adabiyotining tajriba va traditsiyalaridan foydalandi, xalq og’zaki ijodining maqol va hikmatli so’z kabi injulari bilan o’z asarini boyitdi, fors-tojik tilidagi pandnomalardan ilhomlandi. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asari bilan o’zbek, uyg’ur va boshqa turkiy xalqlarning klassik adabiyotida aruz vazni chuqur ildiz ota boshladi va yozma poeziyaning yetakchi vazni bo’lib qoldi. Yusuf Xos Hojib o’xshatish, sifatlash, mubolag’a va kinoya kabi badiiy til vositalariga kam murojaat qiladi.